حاجب بن سلیمان منبجی

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حاجب بن سلیمان، در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب تأویل الآیات الظاهرة واقع شده است:

«قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الشَّعْرَانِيِّ عَنْ أَبِي مُحَمَّدٍ عَبْدِ الْبَاقِي عَنْ عَمْرِو بْنِ سِنَانٍ الْمَنْبِجِيِّ عَنْ حَاجِبِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ وَكِيعِ بْنِ الْجَرَّاحِ عَنْ سُلَيْمَانَ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ ظَبْيَانَ عَنْ أَبِي ذَرٍّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ: رَأَيْتُ سَلْمَانَ وَ بِلَالا يُقْبِلَانِ إِلَى النَّبِيِّ(ص) إِذْ انْكَبَّ سَلْمَانُ عَلَى قَدَمِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) يُقَبِّلُهَا فَزَجَرَهُ النَّبِيُّ(ص) عَنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ لَهُ يَا سَلْمَانُ لَا تَصْنَعْ بِي مَا تَصْنَعُ الْأَعَاجِمُ بِمُلُوكِهَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِيدِ اللَّهِ آكُلُ مِمَّا يَأْكُلُ الْعَبِيدُ وَ أَقْعُدُ كَمَا يَقْعُدُ الْعَبِيدُ فَقَالَ لَهُ سَلْمَانُ يَا مَوْلَايَ سَأَلْتُكَ بِاللَّهِ إِلَّا أَخْبَرْتَنِي بِفَضْلِ فَاطِمَةَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ قَالَ فَأَقْبَلَ النَّبِيُّ(ص) ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً ثُمَّ قَالَ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّهَا الْجَارِيَةُ الَّتِي تَجُوزُ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَةِ عَلَى نَاقَةٍ رَأْسُهَا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ عَيْنَاهَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خِطَامُهَا مِنْ جَلَالِ اللَّهِ وَ عُنُقُهَا مِنْ بَهَاءِ اللَّهِ وَ سَنَامُهَا مِنْ رِضْوَانِ اللَّهِ وَ ذَنَبُهَا مِنْ قُدْسِ اللَّهِ وَ قَوَائِمُهَا مِنْ مَجْدِ اللَّهِ إِنْ مَشَتْ سَبَّحَتْ وَ إِنْ رَغَتْ قَدَّسَتْ عَلَيْهَا هَوْدَجٌ مِنْ نُورٍ فِيهِ جَارِيَةٌ إِنْسِيَّةٌ حُورِيَّةٌ عَزِيزَةٌ جُمِعَتْ فَخُلِقَتْ وَ صُنِعَتْ وَ مُثِّلَتْ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ فَأَوَّلُهَا مِنْ مِسْكٍ أَذْفَرَ وَ أَوْسَطُهَا مِنَ الْعَنْبَرِ الْأَشْهَبِ وَ آخِرُهَا مِنَ الزَّعْفَرَانِ الْأَحْمَرِ عُجِنَتْ بِمَاءِ الْحَيَوَانِ لَوْ تَفَلَتْ تَفْلَةً فِي سَبْعَةِ أَبْحُرٍ مَالِحَةٍ لَعَذُبَتْ وَ لَوْ أَخْرَجَتْ ظُفُرَ خِنْصِرِهَا إِلَى دَارِ الدُّنْيَا لَغَشِيَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ جَبْرَئِيلُ عَنْ يَمِينِهَا وَ مِيكَائِيلُ عَنْ شِمَالِهَا وَ عَلِيٌّ أَمَامَهَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَرَاءَهَا وَ اللَّهُ يَكْلَؤُهَا وَ يَحْفَظُهَا فَيَجُوزُونَ فِي عَرْصَةِ الْقِيَامَةِ فَإِذَا النِّدَاءُ مِنْ قِبَلِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ مَعَاشِرَ الْخَلَائِقِ غُضُّوا أَبْصَارَكُمْ وَ نَكِّسُوا رُءُوسَكُمْ هَذِهِ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ نَبِيِّكُمْ زَوْجَةُ عَلِيٍّ إِمَامِكُمْ أُمِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ فَتَجُوزُ الصِّرَاطَ وَ عَلَيْهَا رَيْطَتَانِ بَيْضَاوَتَانِ فَإِذَا دَخَلَتْ إِلَى الْجَنَّةِ وَ نَظَرَتْ إِلَى مَا أَعَدَّ اللَّهُ لَهَا مِنَ الْكَرَامَةِ قَرَأَتْ ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ * الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ * الَّذِي أَحَلَّنَا دَارَ الْمُقَامَةِ مِنْ فَضْلِهِ لَا يَمَسُّنَا فِيهَا نَصَبٌ وَلَا يَمَسُّنَا فِيهَا لُغُوبٌ﴾ قَالَ فَيُوحِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَيْهَا يَا فَاطِمَةُ سَلِينِي أُعْطِكِ وَ تَمَنِّي عَلَيَّ أُرْضِكِ فَتَقُولُ إِلَهِي أَنْتَ الْمُنَى وَ فَوْقَ الْمُنَى أَسْأَلُكَ أَنْ لَا تُعَذِّبَ مُحِبِّي وَ مُحِبَّ عِتْرَتِي بِالنَّارِ فَيُوحِي اللَّهُ إِلَيْهَا يَا فَاطِمَةُ وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي وَ ارْتِفَاعِ مَكَانِي لَقَدْ آلَيْتُ عَلَى نَفْسِي مِنْ قَبْلِ أَنْ أَخْلُقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ بِأَلْفَيْ عَامٍ أَنْ لَا أُعَذِّبَ مُحِبِّيكَ وَ مُحِبِّي عِتْرَتِكَ بِالنَّارِ».

شرح حال راوی

مراد از عنوان یاد شده به قرینه راوی و مروی عنه، أبو سعید حاجب بن سلیمان بن بسام المنبجی، مولی بنی شیبان است که در اسناد روایات با عنوان «حاجب بن سلیمان» و «حاجب بن سلیمان المنبجی» روایت کرده است. او اهل منبج بوده که نام یکی از شهرهای شام است.

منابع رجالی و شرح حال نگاران شیعه، او را یادآور نشده‌اند؛ تنها در کتاب تنقیح المقال از وی یاد کرده و به عدم ذکر شرح حال وی از سوی مؤلفان شیعه اشاره کرده است؛ ولی در کتب رجالی سنی عنوان گردیده و شرح حال وی را گزارش، و با تعبیر حافظ رحال از او یاد کردند و روایاتی از وی در کتب حدیثی اهل سنت گزارش شده است؛ از جمله: 

1. ... عن أبي هريرة قَالَ: قُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ نُصَلِّي عَلَيْكَ قَالَ قُولُوا اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ ِ وَ بَارِكْ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَ آلِ إِبْرَاهِيمَ إِنَّكَ حَمِيدٌ مَجِيدٌ.
2. ... عن أنس في قوله - عزوجل-: ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَفْدًا﴾ قَالَ : هُمْ قَوْمُ يَفِرُّونَ إِلَى اللَّهِ - عزوجل - فَيُعْطُونَ وَ يُحِبُّونَ وَ يُكْرَمُونَ وَ يَشْفَعُونَ مِنْهُمْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ .

طبقه راوی

تاریخ ولادت راوی مشخص نیست؛ ولی وفاتش در سال ۲۶۵ هجری قمری بوده و ابن حجر عسقلانی او را از طبقه دهم راویان به شمار آورده است.

استادان و شاگردان راوی

در منابع روایی موجود شیعه، یک روایت از حاجب بن سلیمان گزارش شده که در چند منبع ذکر شده است؛ یعنی روایت مورد بحث که وی آن را از وکیع بن جراح دریافت داشته و کسی که روایت را از حاجب بن سلیمان گزارش کرده، عمر بن سنان منبجی است؛ اما در منابع اهل سنت، افراد متعددی استادان و شاگردان وی ذکر شده‌اند. 

مزی در تهذیب الکمال استادان و شاگردان وی را چنین یاد کرده است: أبی ضمرة أنس بن عیاض لیثی، حارث بن عطیة، حجاج بن محمد مصیصی، أبی أسامة حماد بن أسامة، خالد بن عمرو قرشی، سفیان بن عیینة، شبابة بن سوار، عبدالمجید بن عبدالعزیز بن أبی رواد، مالک بن سعیر بن خمس، محمد بن إسماعیل بن أبی فدیک، محمد بن مصعب قرقسانی، مؤمل بن إسماعیل، وکیع بن جراح، یعقوب بن إسحاق حضرمی، أبی قتادة حرانی. گروهی که از وی روایت کردند: نسائی، إبراهیم بن حفص عسکری، أحمد بن عبدالله بن نصر بن بجیر ذهلی، أحمد بن محمد بن إسماعیل بن أبی إدریس حلبی، أحمد بن یوسف منبجی، أبو عروبة حسین بن محمد حرانی، زید بن عبدالله مقرئ، أبو أیوب سلیمان بن محمد بن إدریس بن رویط، صالح بن اصبغ بن عامر منبجی، عباس بن حسن بن خشیش عنبری حلبی، عبدالله بن یاد بن أبی سفیان موصلی، أبوبکر عبدالله بن محمد بن زیاد نیسابوری، عبدالله بن محمد بن مسلم اسفرایینی، عبدالرحمان بن إسماعیل ابن علی کوفی، أبو محمد عبدالرحمان بن عبیدالله بن أحمد حلبی معروف به ابن أخی الإمام، عبدالرحمان بن عبیدالله بن عبدالعزیز هاشمی حلبی معروف به ابن أخی الإمام، عمر بن سعید بن سنان منبجی، یحیی بن عبدالباقی اذنی.

مذهب راوی

حاجب بن سلیمان از روایان سنی است، چنان که ذکر نام وی در کتب رجالی اهل سنت، بی‌اشاره به مذهب وی و مضامین بعضی روایاتش آن را تأیید می‌کند؛ لکن از راویانی است که به نقل فضائل اهل بیت(ع) نیز پرداخته است، از این رو بعضی از نویسندگان چنین نوشته‌اند: المعنون من رواة العامة لكنه ليس بناصبي.

جایگاه حدیثی راوی

رجالیان سنی، حاجب بن سلیمان را مدح، و به صداقت و وثاقت وی تصریح کرده‌اند: ابن حبان از ایشان در کتاب الثقات نام برده و ذهبی او را ثقه و ابن حجر وی را صدوق دانسته است و ماردینی در مورد او گوید: "لايعرف فيه مطعن" و ابن عساکر از او با عبارت حاجب بن سلیمان... ثقات ائمة یاد کرده است.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶