بیت المعمور در علوم قرآنی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث بیت المعمور است. بیت المعمور از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: بیت المعمور در قرآن - بیت المعمور در علوم قرآنی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
البیت المعمور، در قرآن کریم تنها یک بار آمده است: ﴿وَالطُّورِ وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾[۱]
بیت معمور، به معنای: خانه آباد است. [۲] ولی این خانه آباد کدام خانه است که خداوند بدان سوگند خورده است؟
مشهور میان مفسران - طبق روایات منقول از سلف (برخی از صحابه و تابعان) - خانه‌ای است در آسمان، که معمور بودن به واسطه رفت و آمد فراوان فرشتگان می‌‌باشد، به گونه‌ای که روزانه هفتاد هزار فرشته داخل آن می‌‌شوند. طبق همین روایت‌ها، این خانه موازی کعبه - که به نام البیت الحرام یا «البیت العتیق» (خانه کهن) خوانده میشود - قرار گرفته است.
ابی جعفر طبری در تفسیر جامع البیان - قدیمی‌ترین تفسیر نقلی در دست - روایاتی از پیغمبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، ابن عباس، عکرمة، مجاهد، قتادة، ضحاک، ابن زید و دیگران آورده، که مکان آن را در آسمان ششم یا هفتم دانسته‌اند. و از آن با نام «الضُّراح» یاد کرده‌اند.[۳]
«ضُراح» - با ضمّ ضاد - از ریشه‌ی «مُضارَحة» به معنای مقابله گرفته شده است. ابن اثیر گوید: "الضراح بیت فی السماء حِیالَ الکعبة" خانه‌ای در آسمان است که به موازات کعبه قرار گرفته است.
ابن جریر از قتاده آورده، گوید: البیت المعمور، مسجدی است در آسمان، که کعبه زیر آن قرار گرفته، به گونه ای که اگر فرو افتد بر کعبه خواهد افتاد. [۴]
در برخی از این روایت‌ها آمده است که روزانه هفتاد هزار فرشته داخل آن می‌‌شوند. و این ورود تا روز قیامت ادامه دارد، و هرگز برای مرتبه ی دوم نوبت به فرشتگان قبل نمی‌رسد.[۵]
از ضحاک آورده است: این هفتاد هزار فرشته که روزانه داخل بیت المعمور می‌‌گردند و دیگر نوبت ایشان نمی‌رسد، همگی از قبیله ی ابلیس هستند، که به آنان «جنّ» گفته میشود.[۶] این فرشتگان یا جنیان روزانه در بیت معمور مشغول تقدیس و تحمید پروردگارند. جلال الدین سیوطی در کتاب الدر المنثور روایتی از ابی هریره آورده، و سند آن را ضعیف شمرده است. به این مضمون که بیت معمور در آسمان چهارم به موازات کعبه قرار گرفته و نیز تفاصیلی یادآور شده است.[۷]
از ابن عباس آورده که توصیف آن به «معمور» به جهت آن است که به عبادت فرشتگان آباد می‌‌باشد. [۸]
از ضحاک آورده است که نخست از آسمان به مکه نازل گشت و آباد می‌‌بود، و هنگام فرا گرفتن آب در طوفان نوح، خداوند آن را به آسمان ششم بالا برد. [۹]. تقریباً در تمامی تفاسیر مبتنی بر نقل، این گونه روایات آورده شده، و مستند تفسیری آیه قرار گرفته است. [۱۰] در روایات تفسیری شیعه، این خانه را در آسمان چهارم یاد کرده‌اند.[۱۱]. در روایات نزول دفعی قرآن در شب قدر نیز، نزول آن را بر بیت معمور یادآور شده‌اند. [۱۲] منتها این بیت معمور - طبق روایات شیعه - در آسمان چهارم و طبق روایات اهل سنت در آسمان اول می‌‌باشد و در برخی روایات ایشان به جای بیت معمور بیت العزّة آورده شده است.[۱۳]. همچنین در روایات مربوط به مسأله معراج از جایگاه بیت معمور در آسمان هفتم یاد میشود. [۱۴] در تفسیر عیاشی [۱۵] در رابطه با آفرینش آدم(ع) و گفتار ملائکه که بی‌مورد از آنان سرزد، برای توبه از گفتار ناروای خویش، دستور آمد که هفت سال به گرد «الضُراح» که «البیت المعمور» است طواف کنند تا توبه آنان پذیرفته شود. و آن در آسمان به محاذات «البیت الحرام» قرار گرفته است. این تمامی مواردی است که در آثار اسلامی از «بیت المعمور» و جایگاه آن در آسمان، به محاذات کعبه، یاد شده و در تمامی تفاسیر، بدون استثنا و نیز کتب حدیثی آمده است، چه آنکه آن را پذیرفته، یا صرفاً از آن یاد کرده باشند.
نکته قابل ذکر:
- «البیت المعمور» که در آیه چهار سوره طور بدان سوگند یاد شده، اشاره به همان است که در روایات تفسیری و غیره آمده، یا آنکه اشاره به «البیت الحرام» (کعبه مقدسه و المسجد الحرام) می‌‌باشد؟
- وجود چنین خانه یا معبدی در آسمان، آن هم به محاذات کعبه در زمین، چگونه قابل تصور و اثر و فایده آن چگونه قابل توجیه و تعقل می‌‌باشد؟ و اساساً آیا چنین روایاتی قابل استناد و اعتماد می‌‌باشند؟
در پاسخ به پرسش نخست باید گفت: ظاهر آیه اقتضای آن دارد که به همین خانه کعبه اشاره باشد، که به زائران و طواف کنندگان و عبادت گزاران در مراسم حج و عمره در طول سال معمور است؛ زیرا قرآن به چیزهایی سوگند یاد می‌‌کند که برای عرب معاصر نزول و مردم شناخته باشد، و عظمت و استواری آن برای همه آشکار باشد. در قرآن از ﴿عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾[۱۶] و ﴿أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ﴾[۱۷] یاد می‌‌کند. اساساً «عُمرة» از آن جهت گفته میشود که در طول سال خانه خدا به زایران معمور می‌‌باشد. خداوند به ابراهیم و اسماعیل(ع) در رابطه به خانه کعبه می‌‌فرماید:﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾[۱۸]
از این رو، حسن بصری که از بزرگان و صاحب نظران تابعین به شمار می‌‌رود و بیشتر فرآورده‌های علمی خویش را از فرمودهای امیرمؤمنان(ع) به دست آورده[۱۹]، نخستین کسی است که آیه را به همین خانه کعبه اشارت گرفته است. ابوالفتوح رازی در تفسیر خود آورده است: حسن بصری گفت: البیت المعمور، خانه کعبه است که بیت الحرام است، او اول خانه که در زمین بنهادند برای عبادت و معمور به مردمان و خدای تعالی آن را هر سال عمارت کند.[۲۰]
برخی از مفسران بزرگ قدر آن را پسند کرده، با عنوان اولین وجه در تفسیر خود آورده‌اند.[۲۱]
در پاسخ به پرسش دوم، علامه ابوالحسن شعرانی در پاورقی تفسیر ابوالفتوح رازی گوید: روایات در محلّ بیت معمور اگر در آسمان باشد، مختلف است در آسمان اول یا چهارم یا هفتم. علامه مجلسی فرموده است: جمع بین اخبار بر فرض صحت آنها به این است که در همه باشد. چون هر چیز در عوالم مختلف صورت‌های مختلف دارد که همه آنها حقیقتند. و فندرسکی گوید: «صورتی در زیر دارد آنچه در بالادستی».[۲۲]
در لغات القرآن در شرح «البیت المعمور» آمده است: بعضی مفسرین گفتند مراد خانه کعبه است. و بعضی گفتند حقیقت مثالی او است در عوالم غیبیآسمان چهارم یا هفتم. [۲۳] و در آنجا در ذیل کتاب شبهه‌ای از اعتراض اهل ظاهر رفع کرده ایم که گویند: اگر بیت معمور در آسمان همیشه محاذی کعبه باشد، باید هم زمین حرکت کند و هم آسمان یا هیچ یک حرکت نکنند. چون اگر یکی حرکت کند و دیگری ساکن باشد چنانکه می‌‌دانیم از محاذات یکدیگر بیرون می‌‌روند.[۲۴]
آری! شبهه به همین جا ختم نمی‌شود؛ زیرا لازم تداوم محاذات هماهنگ بودن حرکت دو نقطه ی متحاذی است، که چنین چیزی در جهان حاضر قابل تصور نیست.
برخی اساساً «بیت معمور» را قلب تابناک مؤمنین دانسته‌اند. در تفسیر بیضاوی - که احیاناً در وادی عرفان سیر می‌‌کند - آمده است: "والبیت المعمور، یعنی الکعبة، وعمارتها بالحُجاج والمجاورین. او الضُّراح، وهو في السماء الرابعة، وعمر انه كثرة غاشيته من الملائکة. أو قلب المؤمن، وعمارته بالمعرفة والإخلاص[۲۵]
آخرین سخن: «البیت المعمور» که در قرآن کریم بدان اشارت رفته است، حتماً همان خانه کعبه می‌‌باشد که نزد عرب و مردم آن سامان شناخته شده بود، و همواره به زائرین و حُجاج و معتکفین آباد بوده است. ولی آنچه در روایات آمده، گرچه به پیامبر اکرم(ص) یا امیرمؤمنان(ع) نسبت داده شده، سند آن ضعیف و از طریق عامه است. تنها روایتی که از طریق خاصه آمده، روایت کافی است در رابطه با نزول دفعی قرآن در شب قدر. علامه مجلسی درباره ی سند این روایت گوید:"مجهول او ضعيف على‌الظاهر"[۲۶].[۲۷]
منابع
پانویس
- ↑ «سوگند به طور و به کتابی نگاشته در نازک‌پوستی برگشاده و سوگند به آن خانه آبادان» سوره طور، آیه ۱-۸.
- ↑ عمر: العمارة نقیض الخراب، یقال عَمَرَ ارضه یعمُرُها عمارةً، قال: (و عمارةَ المسجد الحرام) یقالُ عمَّرْتُهُ فَعَمَرَ فهو معمور قال (و عَمَروُها اکثر مما عمّروها * و البیت المَعمورِ) (راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ القرآن، ص۳۵۹.)
- ↑ مانند این روایت: "رجلاً قال لعلی رضی الله عنه ما البیت المعمور؟ قال بیت فی السماء یقال له الضراح و هو بحیال الکعبة من فوقها حرمته فی السماء کحرمة البیت فی الارض یصلی فیه کل یوم سبعون الفا من الملائکة و لایعودون فیه ابداً". (ابی جعفر محمد بن جریر الطبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲۷، صص ۱۱-۱۰.)
- ↑ عن قتادة و البیت المعمور ذکر لنا ان نبی الله ((ص) و سلم) قال یوماً لاصحابه هل تدرون ما البیت المعمور؟ قالوا الله و رسوله اعلم. قال: فانه مسجد فی السماء تحته الکعبة لوخرّ لخرّ علیها او علیه یصلی فیه کل یوم سبعون الف ملک اذا خرجوا منه لم یعود اخر ما علیهم. (ابی جعفر محمد بن جریر الطبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲۷، ص۱۱)
- ↑ ابی جعفر محمد بن جریر الطبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲۷، ص۱۱
- ↑ سمعت الضحاک یقول فی قوله «و البیت المعمور» یزعمون انه یروح الیه کل یوم سبعون الف ملک من قبیلة ابلیس یقال لهم الجن. (ابی جعفر محمد بن جریر الطبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲۷، ص۱۱)
- ↑ اخرج ابن المنذر... بسند ضعیف عن ابی هریرة عن النبی - (ص) - قال: «فی السماء بیت یقال له المعمور بحیال الکعبة و فی السماء الرابعة نهر یقال له الحیوان یدخله جبرئیل کل یوم فیغمس انغماسة ثم یخرج فینتفض انتفاضة یخر عنه سبعون الف فطرة یخلق الله من قطرة ملکاً یومرون ان یاتوا البیت المعمور فیصلون... (جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ج ۶، ص۱۴۴.)
- ↑ عن ابن عباس (رضی الله عنهما) فی قوله (و البیت المعمور) قال: هو بیت حذاء العرش یعمره الملائکة یصلی فیه کل یوم سبعون الفا من الملائکة قم لایعودون الیه. جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ج ۶، ص۱۴۴.
- ↑ قال: انزل من الجنة فکان یعمر بمکة فلما کان الغرق فعه الله فهو فی السماء السادسة... جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ج ۶، ص۱۴۴.
- ↑ مانند: تفسیر ابن کثیر (ج ۴،ص ۲۳۹). و تفسیر ماوردی (ج ۵، صص ۳۷۸-۳۷۷) و تفسیر قرطبی (ج ۱۷، صص ۶۱-۶۰). و تفسیر جلالین (ج ۲، ص۱۹۳). و تفسیر روح المعانی آلوسی (ج ۲۷، ص۲۳) و تفسیر صافی (ج ۲، ص۶۱۲). و تفسیر قمی (ج ۲، ص۳۳۱). و تفسر ابوالفتوح رازی (ج ۱۰، ص۳۱۲).
- ↑ و البیت المعمور و هو بیت فی السماء الرابعة (ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۹، ص۱۶۳.)
- ↑ محمد بن یعقوب، کلینی، اصول الکافی، ج ۲، ص۵۹۲، کتاب فضل القرآن، باب نوادر، رقم ۶. "عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِيَاثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾ وَ إِنَّمَا أُنْزِلَ فِي عِشْرِينَ سَنَةً بَيْنَ أَوَّلِهِ وَ آخِرِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ نَزَلَ اَلْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِي شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى اَلْبَيْتِ اَلْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِي طُولِ عِشْرِينَ سَنَةً ثُمَّ قَالَ قَالَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَتِ اَلتَّوْرَاةُ لِسِتٍّ مَضَيْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ اَلْإِنْجِيلُ لِثَلاَثَ عَشْرَةَ لَيْلَةً خَلَتْ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ اَلزَّبُورُ لِثَمَانِيَةَ عَشَرَ خَلَوْنَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ أُنْزِلَ اَلْقُرْآنُ فِي ثَلاَثٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ"
- ↑ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ج ۱، ص۴۵۷. عن ابن عباس قال: ننزل القرآن جملة و فی لفظ: فصل القرآن من الذکر الاربعة و عشرین من رمضان فوضع من بیت العزة فی السماء الدنیاء.
- ↑ فیض کاشانی، کتاب الصافی فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص۹۵۴؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ج ۴، ص۱۳۶؛ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۳، صص ۲۰-۱۹.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۳۰.
- ↑ سوره توبه، آیه 19.
- ↑ « که مساجد خداوند را آباد کنند » سوره توبه، آیه 17.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که خانه (کعبه) را برای مردم جای بازگشت و امن کردیم و (گفتیم) از «مقام ابراهیم» نمازگاه گزینید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان (مسافر) و مجاوران (حرم) و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار، پاکیزه بدارید» سوره بقره، آیه ۱۲۵.
- ↑ ر.ک: محمدهادی معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج ۱، صص ۳۸۵-۳۷۱.
- ↑ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، ج ۱۰، ص۳۱۲.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ج ۵، صص ۹۹-۹۸؛ تفسیر ابی السعود، ج ۸، ص۱۴۶، سید محمدحسین طباطبایی،المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص۳.
- ↑ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، ج ۱۰، ص۳۱۲، پاورقی.
- ↑ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، ج ۱۰، ص۳۱۲؛ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، ج ۱، ص۳۳۸.
- ↑ جمال الدین شیخ ابوالفتوح رازی، تفسیر روح الجنان و روح الجنان، ج ۱۲، ص۳۷۳، بحث لغات قرآن.
- ↑ بیضاوی، انوار التنزیل و اسرار التأویل، ج ۲، صص ۹۹-۹۸.
- ↑ علامه مجلسی، مرآة العقول، ج ۱۲، ص۵۱۸.
- ↑ نصیری، علی، مقاله «بیت المعمور»، معرفت قرآنی، ص 385.