بیت المعمور در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بیت المعمور است. بیت المعمور از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بیت المعمور در قرآن - بیت المعمور در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بیت‌‌ المعمور که از آن به «ضُراح»، «ضریح» و «عروبا» نیز تعبیر شده، ترکیبی وصفی از «بیت» و «معمور» است. «بیت» در لغت معادل منزل و مسکن و به معنای خانه و «معمور» اسم مفعول از مصدر «عمران» و به معنای آباد است، بنابراین بیت‌‌المعمور یعنی خانه آباد. خانه آباد در لغت به خانه‌‌ای اطلاق می‌‌شود که متروک نباشد و اهلش در آن سکونت داشته باشند.

البیت المعمور در قرآن کریم

ترکیب «البیت المعمور» تنها یک بار در آیه‌‌ ﴿وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾ آمده است. در آغاز این سوره‌‌ خداوند در کنار چند قَسَم، به آن نیز سوگند‌‌ یاد کرده است: ﴿وَالطُّورِ وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ﴾.

سوگند خداوند به «البیت المعمور» حاکی از قداست، حرمت و عظمت والای این خانه آباد در پیشگاه اوست. مفسران درباره اینکه این خانه مقدس چیست اختلاف نظر دارند؛ برخی با توجه به اینکه در قرآن از کعبه با نام بیت یاد شده بیت‌‌المعمور را به کعبه تفسیر کرده‌‌اند که به وسیله زائران و حاجیان همواره معمور و آباد است و نخستین خانه‌‌ای است که برای عبادت بر روی زمین ساخته و آباد شده است. برخی دیگر گفته‌‌اند: منظور از آن خانه دلهای مؤمنان است که با معرفت و اخلاص آباد است. برخی می‌‌گویند: بیت‌‌المعمور اشاره است به دلهای عارفان که به معرفت و محبت خداوند آبادان و به نظر او زنده و به لطف او شادان است. برخی نیز بیت‌‌المعمور را به قلب عالم یعنی نفس ناطقه کلیه که همان لوح قدر است تفسیر کرده‌‌اند که با طواف ملکوت بر گرد آن همواره آباد است.

بنابر آنچه در علوم عقلی و عرفانی ثابت است همه موجودات عالم ماده مسبوق به تحقق در عوالم قبل از عالم ماده‌‌اند که از آن جمله کعبه است، از این رو باید قبل از تحقق مادی آن، در عوالم پیشین (عالم مثال، عقل و لاهوت) متحقق شده باشد. بیت‌‌المعمور اشاره به وجود کعبه در عالم‌‌ مثال است که در برخی از اقوالِ مشهورتر به بیتی در محاذات کعبه (در آسمان اول، چهارم یا هفتم) تفسیر شده است، از این رو بر اساس روایتی: کعبه مربع ساخته شده، چون محاذی بیت‌‌المعمور است و بیت‌‌المعمور مربع است، چون در محاذات عرش قرار دارد و عرش نیز مربع است؛ زیرا کلماتی که اسلام بر آن بنا شده ۴ تاست: «سبحان الله والحمد لله ولا إله إلا الله والله اکبر».

حرمت بیت‌‌المعمور در آسمانها همانند حرمت کعبه در زمین است. این خانه با عبادت فرشتگان معمور و آباد است و براساس روایات هر روز ۷۰۰۰۰ فرشته به زیارت آن می‌‌آیند و هرگز به آن باز نمی‌‌گردند. با توجه به اینکه بیت‌‌المعمور حقیقت مثالی کعبه در عوالم غیبی آسمان چهارم یا هفتم است مقصود از محاذات آن با کعبه محاذات معنوی است نه مادی، بنابراین، این شبهه که «اگر بیت‌‌المعمور در آسمان همواره محاذی کعبه باشد باید هم زمین حرکت کند هم آسمان یا هیچ یک حرکت نکنند، چون اگر یکی حرکت کند و دیگری ساکن باشد از محاذات یکدیگر بیرون می‌‌روند» ظاهرنگری ناشی از پندار جسمانی بودن بیت‌‌المعمور است.

براساس برخی از روایات و نیز نظر برخی از مفسران، بیت‌‌المعمور همان مسجد الاقصی است که در آیه ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ ‌‌ذکر شده و پیامبر (ص) در آنجا با ملائکه و پیامبران الهی نماز خوانده و با حضرت ابراهیم(ع) به گفتگو پرداخته است. البته بنابر اصل تطابق عالم کبیر کیانی و عالم صغیر انسانی، آنچه در عالم کبیر موجود است در عالم صغیر انسانی نیز وجود دارد و بیت‌‌المعمور عالم صغیر انسانی قلب انسان است، از این رو برخی از اقوال که بیت‌‌المعمور را به قلب انسان کامل تفسیر کرده می‌‌تواند اشاره به این مطلب باشد.

در روایات ویژگی‌های دیگری برای بیت‌‌المعمور ذکر شده است که برخی از آنها عبارت است از:

1. قرآن کریم نخست به صورت دفعی به بیت‌‌المعمور، سپس از بیت‌‌المعمور به صورت تدریجی و در ظرف ۲۰ سال بر رسول‌‌اکرم (ص) نازل‌‌ شد.
2. بیت‌‌المعمور ۵۰۰۰۰ سال پیش از آفرینش آسمانها و زمین آفریده شده است.
3. بر بیت‌‌المعمور نام خدای متعالی نوشته شده است: «وَ بِاسْمِكَ الْمَكْتُوبِ فِي الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ».
4. هر روز ۷۰۰۰۰ فرشته‌‌ بر بیت‌‌المعمور نازل شده، پس از طواف آن خانه به زمین می‌‌آیند و به طواف کعبه می‌‌پردازند، آنگاه به زیارت قبر رسول‌‌ خدا (ص) شتافته و سپس به زیارت قبر امیر‌‌المؤمنین(ع) می‌‌روند و از آنجا به کربلا رفته و پس از زیارت قبر امام حسین(ع) به آسمان عروج می‌‌کنند.
5. فرشتگان به هنگام طواف بیت‌‌المعمور با خواندن دعای «يَا مَنْ أَظْهَرَ اَلْجَمِيلَ وَ سَتَرَ اَلْقَبِيحَ يَا مَنْ لَمْ يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ» به نیایش می‌‌پردازند.
6. نام محمد(ص)، علی، حسن، حسین و ائمه(ع) و شیعیانشان بر پوستی از نور و آویخته بر بیت‌‌المعمور نگاشته‌‌ است.
7. نگهبان بیت‌‌المعمور فرشته‌‌ای است که او را «زرین» می‌‌گویند. در نسخه‌‌ای «رزین» و در نسخه‌‌ای دیگر «درزین» آمده است.

بیت المعمور در تفسیر صحابه و تابعین

با توجه به آیات یاد شده و تناسب بین معانی آنها روشن است که مقصود از «البیت المعمور» خانه کعبه است. صحابه و تابعین خواسته‌اند برای «البیت المعمور» معنای دیگری پیدا کنند که قداست آن بیش از قداست کعبه باشد و از اینرو نظر خود را از زمین متوجه آسمانها کرده در عوالم بالا معنای آن را طلب نموده‌اند. آنان در واقع از قوه خیال استفاده کرده و در اینباره سخنان عجیبی که تنها جایگاه آنها در قوه وهم و خیال است، گفته‌اند. قتاده گفته است: برای ما نقل شده است که رسول خدا(ص) فرموده است: بیت المعمور مسجدی است در آسمان درمقابل خانه کعبه که اگر بیفتد روی کعبه میافتد! از عایشه هم شبیه این روایت از پیامبر نقل شده که بیت المعمور در آسمان قرار دارد و هفتاد هزار فرشته داخل آن میشوند، اگر سنگی از بیت المعمور بیفتد روی کعبه می‌افتد ! در اینجا قتاده و عایشه توضیح نداده‌اند که با توجه به حرکت دائمی زمین که گفته‌اند: «بیت المعمور محاذی کعبه است» چه معنایی دارد؟ البته آن دو از حرکت زمین خبر نداشته‌اند. همچنین این دو نفر توضیح نداده‌اند اینکه گفته‌اند: اگر سنگی از آن بیفتد روی کعبه می‌افتد»! آیا بیت المعمور کذایی آنها، در آسمان هم، از سنگ و گل ساخته شده است؟!

عجیب‌تر از نقل قتاده و عایشه، نقل قول روایی از ضحاک است که گفته است: «بیت المعمور از بهشت فرود آمد و در مکه نصب شد و عبادتگاه مردم بود. پس طوفان نوح که پدید آمد خدا آن را به آسمان ششم برد و در آنجا در هر روزی هفتاد هزار فرشته که از قبیله ابلیس هستند برای عبادت، داخل آن می‌شوند و دیگر نوبتشان نمی‌شود که داخل آن شوند! شبیه همین سخن به عنوان روایت از قول ربیع بن انس نقل شده که مکان آن آسمان اول است! شگفت انگیزتر روایت ابوهریره است که می‌گوید: در آسمان هفتم خانه‌ای است به نام «بیت المعمور» در مقابل کعبه و در آسمان چهارم، نهری هست به نام «نهر حیوان» که جبرئیل هر روزی یک بار در آن نهر آبتنی می‌کند! و پس از بیرون آمدن بال‌هایش را تکان می‌دهد و از بال‌هایش هفتاد هزار قطره آب میچکد و از هر قطره‌ای یک فرشته خلق می‌شود و این هفته هزار فرشته مامور می‌شوند به بیت العمور در آسمان هفتم بروند و در آن نماز بخوانند و بیرون آیند! در اینجا ابوهریره توضیح نداده که آیا جبرئیل هم یک موجود جسمانی است که آب تنی می‌کند! و از بالهایش آب می‌چکد! و آیا نهر مزبور از جنس همین آبهای مرکب از اکسیژن و هیدروژن است است یا از جنس دیگر؟ طبیعی است در عصری که ابوهریره و همفکران او مورد احترام و حمایت حکومت بنی‌امیه هستند و گفته‌های آنان حاکم بر جامعه اسلامی است، نظرها و گفته‌های او در عصر صحابه به عصر تابعین منتقل می‌شود و به عنوان نظرها و گفته‌های صحیح تلقّی به قبول می‌گردد تا این که در نیمه دوم قرن سوم هجری وقتی نوبت به ابن جریر طبری مفسر معروف می‌رسد با این که او عالم صاحب نظری است جرأت نمی‌کند درباره آنچه صحابه و تابعین در مورد بیت المعمور گفته‌اند نقدی بنویسد. از این‌رو با عبارت فیما ذکر اظهار می‌کند و میگذرد. برخی دیگر گفته‌اند: منظور از آن،خانه دلهای مؤمنان است که با معرفت و اخلاص آباد است! برخی نیز بیت العمور را دل‌های عارفان دانسته‌اند. در برخی روایات هم به «مسجد الاقصی» تفسیر شده است.

منابع

1. طالبی دارابی، ابوطالب، مقاله «بیت المعمور»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶
2. کوشا، محمد علی، مقاله «بیت المعمور»، دانشنامه معاصر قرآن کریم