بیت المعمور در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بیت المعمور است. بیت المعمور از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بیت المعمور در قرآن - بیت المعمور در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

البیت المعمور، در قرآن کریم تنها یک بار آمده است: ﴿وَالطُّورِ وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ فِي رَقٍّ مَنْشُورٍ وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ﴾.

بیت معمور، به معنای: خانه‌ آباد است. ولی این خانه‌ آباد کدام خانه است که خداوند بدان سوگند خورده است؟

مشهور میان مفسران ـ طبق روایات منقول از سلف (برخی از صحابه و تابعان) ـ خانه‌ای است در آسمان که معمور بودن به واسطه رفت و آمد فراوان فرشتگان می‌‌باشد، به گونه‌ای که روزانه هفتاد هزار فرشته داخل آن می‌‌شوند. طبق همین روایت‌ها، این خانه موازی کعبه ـ که به نام البیت الحرام یا «البیت العتیق» (خانه‌ کهن) خوانده می‌‌شود ـ قرار گرفته است.

ابی جعفر طبری در تفسیر جامع البیان ـ قدیمی‌ترین تفسیر نقلی در دست ـ روایاتی از پیغمبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع)، ابن عباس، عکرمة، مجاهد، قتادة، ضحاک، ابن زید و دیگران آورده، که مکان آن را در آسمان ششم یا هفتم دانسته‌اند و از آن با نام «الضُّراح» یاد کرده‌اند.

«ضُراح» - با ضمّ ضاد - از ریشه‌ی «مُضارَحة» به معنای مقابله گرفته شده است. ابن اثیر گوید: "الضراح بیت فی السماء حِیالَ الکعبة" خانه‌ای در آسمان است که به موازات کعبه قرار گرفته است.

ابن جریر از قتاده آورده، گوید: البیت المعمور، مسجدی است در آسمان، که کعبه زیر آن قرار گرفته، به گونه ای که اگر فرو افتد بر کعبه خواهد افتاد.

در برخی از این روایت‌ها آمده است که روزانه هفتاد هزار فرشته داخل آن می‌‌شوند. و این ورود تا روز قیامت ادامه دارد، و هرگز برای مرتبه ی دوم نوبت به فرشتگان قبل نمی‌رسد.

از ضحاک آورده است: این هفتاد هزار فرشته که روزانه داخل بیت المعمور می‌‌گردند و دیگر نوبت ایشان نمی‌رسد، همگی از قبیله ی ابلیس هستند، که به آنان «جنّ» گفته می‌‌شود. این فرشتگان یا جنیان روزانه در بیت معمور مشغول تقدیس و تحمید پروردگارند.

جلال الدین سیوطی در کتاب الدر المنثور روایتی از ابی هریره آورده، و سند آن را ضعیف شمرده است. به این مضمون که بیت معمور در آسمان چهارم به موازات کعبه قرار گرفته و نیز تفاصیلی یادآور شده است.

از ابن عباس آورده که توصیف آن به «معمور» به جهت آن است که به عبادت فرشتگان آباد می‌‌باشد.

از ضحاک آورده است که نخست از آسمان به مکه نازل گشت و آباد می‌‌بود، و هنگام فرا گرفتن آب در طوفان نوح، خداوند آن را به آسمان ششم بالا برد. تقریباً در تمامی تفاسیر مبتنی بر نقل، این گونه روایات آورده شده، و مستند تفسیری آیه قرار گرفته است. در روایات تفسیری شیعه، این خانه را در آسمان چهارم یاد کرده‌اند. در روایات نزول دفعی قرآن در شب قدر نیز، نزول آن را بر بیت معمور یادآور شده‌اند. منتها این بیت معمور ـ طبق روایات شیعه ـ در آسمان چهارم و طبق روایات اهل سنت در آسمان اول می‌‌باشد و در برخی روایات ایشان به جای بیت معمور بیت العزّة آورده شده است. همچنین در روایات مربوط به مسأله معراج از جایگاه بیت معمور در آسمان هفتم یاد می‌‌شود. در تفسیر عیاشی در رابطه با آفرینش آدم(ع) و گفتار ملائکه که بی‌مورد از آنان سرزد، برای توبه از گفتار ناروای خویش، دستور آمد که هفت سال به گرد «الضُراح» که «البیت المعمور» است طواف کنند تا توبه آنان پذیرفته شود. و آن در آسمان به محاذات «البیت الحرام» قرار گرفته است. این تمامی مواردی است که در آثار اسلامی از «بیت المعمور» و جایگاه آن در آسمان، به محاذات کعبه، یاد شده و در تمامی تفاسیر، بدون استثنا و نیز کتب حدیثی آمده است، چه آنکه آن را پذیرفته، یا صرفاً از آن یاد کرده باشند.

نکته قابل ذکر:

1. «البیت المعمور» که در آیه چهار سوره طور بدان سوگند یاد شده، اشاره به همان است که در روایات تفسیری و غیره آمده، یا آنکه اشاره به «البیت الحرام» (کعبه مقدسه و المسجد الحرام) می‌‌باشد؟
2. وجود چنین خانه یا معبدی در آسمان، آن هم به محاذات کعبه در زمین، چگونه قابل تصور و اثر و فایده آن چگونه قابل توجیه و تعقل می‌‌باشد؟ و اساساً آیا چنین روایاتی قابل استناد و اعتماد می‌‌باشند؟

در پاسخ به پرسش نخست باید گفت: ظاهر آیه اقتضای آن دارد که به همین خانه کعبه اشاره باشد، که به زائران و طواف کنندگان و عبادت گزاران در مراسم حج و عمره در طول سال معمور است؛ زیرا قرآن به چیزهایی سوگند یاد می‌‌کند که برای عرب معاصر نزول و مردم شناخته باشد، و عظمت و استواری آن برای همه آشکار باشد.

در قرآن از ﴿عِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ﴾ و ﴿أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ﴾ یاد می‌‌کند. اساساً «عُمرة» از آن جهت گفته می‌‌شود که در طول سال خانه خدا به زایران معمور می‌‌باشد. خداوند به ابراهیم و اسماعیل(ع) در رابطه به خانه کعبه می‌‌فرماید:﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ﴾

از این رو، حسن بصری که از بزرگان و صاحب‌ نظران تابعین به شمار می‌‌رود و بیشتر فرآورده‌های علمی خویش را از فرموده‌های امیرمؤمنان(ع) به دست آورده، نخستین کسی است که آیه را به همین خانه کعبه اشارت گرفته است. ابوالفتوح رازی در تفسیر خود آورده است: حسن بصری گفت: البیت المعمور، خانه کعبه است که بیت الحرام است، او اول خانه که در زمین بنهادند برای عبادت و معمور به مردمان و خدای تعالی آن را هر سال عمارت کند.

برخی از مفسران بزرگ قدر آن را پسند کرده، با عنوان اولین وجه در تفسیر خود آورده‌اند.

در پاسخ به پرسش دوم، علامه ابوالحسن شعرانی در پاورقی تفسیر ابوالفتوح رازی گوید: روایات در محلّ بیت معمور اگر در آسمان باشد، مختلف است در آسمان اول یا چهارم یا هفتم. علامه مجلسی فرموده است: جمع بین اخبار بر فرض صحت آنها به این است که در همه باشد. چون هر چیز در عوالم مختلف صورت‌های مختلف دارد که همه آنها حقیقتند. و فندرسکی گوید: «صورتی در زیر دارد آنچه در بالادستی».

در لغات القرآن در شرح «البیت المعمور» آمده است: بعضی مفسرین گفتند مراد خانه کعبه است و بعضی گفتند حقیقت مثالی او است در عوالم غیبی آسمان چهارم یا هفتم و در آنجا در ذیل کتاب شبهه‌ای از اعتراض اهل ظاهر رفع کرده ایم که گویند: اگر بیت معمور در آسمان همیشه محاذی کعبه باشد،‌ باید هم زمین حرکت کند و هم آسمان یا هیچ یک حرکت نکنند. چون اگر یکی حرکت کند و دیگری ساکن باشد چنانکه می‌‌دانیم از محاذات یکدیگر بیرون می‌‌روند.

آری! شبهه به همین جا ختم نمی‌شود؛ زیرا لازم تداوم محاذات هماهنگ بودن حرکت دو نقطه ی متحاذی است، که چنین چیزی در جهان حاضر قابل تصور نیست.

برخی اساساً «بیت معمور» را قلب تابناک مؤمنین دانسته‌اند. در تفسیر بیضاوی - که احیاناً در وادی عرفان سیر می‌‌کند - آمده است: "والبیت المعمور، یعنی الکعبة، وعمارتها بالحُجاج والمجاورین. او الضُّراح، وهو في السماء الرابعة، وعمر انه كثرة غاشيته من الملائکة. أو قلب المؤمن، وعمارته بالمعرفة والإخلاص.

آخرین سخن: «البیت المعمور» که در قرآن کریم بدان اشارت رفته است، حتماً همان خانه کعبه می‌‌باشد که نزد عرب و مردم آن سامان شناخته شده بود، و همواره به زائرین و حُجاج و معتکفین آباد بوده است. ولی آنچه در روایات آمده، گرچه به پیامبر اکرم(ص) یا امیرمؤمنان (ع) نسبت داده شده، سند آن ضعیف و از طریق عامه است. تنها روایتی که از طریق خاصه آمده، روایت کافی است در رابطه با نزول دفعی قرآن در شب قدر. علامه مجلسی دربارۀ سند این روایت می‌گوید: "مجهول او ضعيف على‌الظاهر".

منابع

1. نصیری، علی، مقاله «بیت المعمور»، معرفت قرآنی