بحث:عصمت امام در قرآن

مقدمه

وجوب عصمت امام از آیات قرآن به روشنی استفاده می‌شود. قرآن کریم می‌فرماید خداوند، مقام امامت را به ابراهیم خلیل(ع) اعطا، و او آن را برای ذریه‌اش درخواست کرد، خداوند فرمود: مقام امامت به ستمکاران از ذریه او نخواهد رسید. از آنجا که مقام امامت آن‌گاه به ابراهیم اعطا شد که او مورد امتحان‌های سختی قرار گرفت و از آن آزمون‌ها موفق بیرون آمد، به دست می‌آید که مقصود از امامت، نبوت نبوده است، زیرا امتحان‌های بزرگ ابراهیم مانند افکنده شدن در آتش به دست نمرودیان، مبارزه با بت‌پرستان و مأموریت یافتن ذبح فرزندش، همگی در دوران نبوت او رخ داده است.

از سوی دیگر، قرآن کریم هر گونه کوتاهی انسان را ظلم دانسته و فرموده است: “کسی که از حدود الهی تجاوز کند ستمکار است”. روشن است که انسان‌های غیر معصوم از خطا و گناه - کوچک یا بزرگ - مصون و معصوم نیستند. بنابراین از مقام امامت بهره‌ای نخواهند داشت. آیه اولی الامر نیز بر عصمت امام دلالت می‌کند، زیرا در این آیه مؤمنان به اطاعت بی‌قید و شرط از «اولی الامر» همانند اطاعت بی‌قید و شرط از خدا و رسول خدا مکلف شده‌اند. اطاعت بی‌قید و شرط از کسی آن‌گاه مشروع است که از خطا و گناه مصون و معصوم باشد، زیرا اگر چنین نباشد چه بسا اطاعت از او به نافرمانی خداوند بینجامد، که قطعاً مردود است. برخی مفسران اهل سنّت، مانند فخرالدین رازی، نظام‌الدین نیشابوری و شیخ محمد عبده نیز پذیرفته‌اند که آیه اولی الامر بر معصوم بودن «اولی الامر» دلالت دارد، ولی آنان «اولی الامر» را بر اهل حل و عقد منطبق کرده و نتیجه گرفته‌اند که اجماع آنان معصوم است.

روشن است که اجماع افراد غیر معصوم از خطا و گناه، معصوم نخواهد بود. آری، از نظر عقل، احتمال خطا و لغزش در اجماع کمتر از احتمال خطا و لغزش در غیر اجماع است، ولی این‌گونه نیست که به کلی از بین برود و باعث یقین شود، مضافاً بر اینکه اگر مقصود از «اولی الامر» اهل حل و عقد باشد، و مسلمانان مکلف باشند از اجماع آنها بر هر امری اطاعت کنند، تکلیف مسلمانان در مواردی که اهل و حل عقد به اجماع نمی‌رسند چه خواهد بود؟ بنابراین مقصود از «اولی الامر» کسانی است که پس از پیامبر اکرم(ص) عهده‌دار رهبری جامعه اسلامی اند، و مسلمانان باید از دستورهای آنان بی‌چون و چرا اطاعت کنند، بدین سبب، آنان از ویژگی عصمت برخوردارند. درست است که در هر زمانی یکی از آنان رهبری امت اسلامی را برعهده دارد، و او مصداق “ولی الامر” است نه مصداق «اولی الامر»، اما به لحاظ زمان‌های مختلف، رهبران امت اسلامی متعدد خواهند بود، بدین رو در آیه شریفه تعبیر «اولی الامر» - که جمع است - به کار رفته است، همان‌گونه که بر مسلمانان در هر یک از اوقات پنج‌گانه، یک نماز واجب است، در وقت نماز صبح و در وقت ظهر، نماز ظهر، و همچنین در سایر نمازها، اما در مجموع اوقات پنج‌گانه، نمازهای پنج‌گانه بر آنان واجب است، بدین علت، خداوند به آنان فرموده است: ﴿حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ﴾.

شایان ذکر است که مصداق «اولی الامر» در زمان پیامبر اکرم(ص) آن حضرت بوده است، زیرا پیامبر(ص) دارای سه شأن و مقام حذف نبوت، رسالت و امامت بوده است. مقتضای شأن نبوت، ارتباط با عالم غیب و دریافت پیام‌های الهی بوده است، و مقتضای شأن رسالت، ابلاغ پیام‌های الهی به مردم بوده است، و مقتضای شأن امامت، رهبری مسلمانان در امور دینی و دنیوی آنان بوده و اینکه در ادامه آیه فرموده است: ﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ﴾، مقصود این است که حکم دینی هر چیزی را باید از کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم(ص) جویا شوید، چنان که در آیات دیگر به این مطلب تصریح و تأکید شده است.

امیرالمؤمنین(ع) با استناد به آیه «اولی الامر» در نامه خود به مالک اشتر فرموده است: “مشکلاتی که هنگام رهبری جامعه برای تو پیش می‌آید و اموری را که بر تو مشتبه می‌شود به محکمات قرآن و سنّت قطعی رسول خدا ارجاع بده و حکم آن را از این دو منبع وحیانی به دست آور”. آن حضرت در بیان اینکه چرا پیشنهاد حکمیت را از سوی معاویه و دستیاران او پذیرفت، فرموده است: چون خداوند دستور داده است که مسائل اختلافی را به خدا و رسولش ارجاع دهید، یعنی حکم آن را از کتاب خدا و سنت پیامبر جویا شوید.

حاصل آنکه پیامبر اکرم(ص) از آن لحاظ که ولی امر مسلمانان بود، در حل منازعات می‌بایست مطابق کتاب خدا و سنّت خود- که وحی الهی و مبیّن کتاب خدا بود- عمل کند، چنان که خداوند فرموده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ﴾ و نیز می‌فرماید: ﴿اتَّبِعْ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَأَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ﴾. متولیان امر رهبری امت اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) نیز همین وظیفه را داشتند، و جمله ﴿فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ﴾ در ادامه آیه بیانگر مطلب یاد شده است.