توحید در اطاعت

این مدخل از زیرشاخه‌های توحید است. "توحید در اطاعت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

توحید در اطاعت در قرآن | توحید در اطاعت در حدیث | توحید در اطاعت در کلام اسلامی | توحید در اطاعت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل توحید در اطاعت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

واژه شناسی لغوی

• واژه اطاعت در کتب لغت، در معانی متعددی به کار رفته است؛ مانند: انقیاد و تسلیم، خضوع، پیروی کردن از امر و فرمان، موافقت کردن و میل و رغبت.
• از مجموع معانی مذکور برای اطاعت استفاده می‌شود که اطاعت در اصل، به معنای انقیاد و تسلیم است و سپس در معنای پیروی کردن از امر و فرمان به کار رفته است. اطاعت هم در مورد انسان به کار می‏ رود و هم در مورد غیر انسان؛ اگر در غیر انسان به کار رود به معنای پیروی فطری و ذاتی است اما اگر در انسان به کار رود به معنای پیروی از امر و حکم است البته اگر با سه شرط همراه باشد: ۱. رغبت؛ ۲. خضوع؛ ۳. عمل بر طبق امر.
• بنابراین، اطاعت در انسان و موجود دارای اختیار و اراده، یعنی پیروی از امر و حکم با رغبت و خضوع و این معنا از اطاعت می ‏تواند در عمل دو بعد داشته باشد:

1. اطاعت در امر روحانی و الهی باشد؛ مانند: اطاعت‏ خدا و رسول و ...
2. اطاعت در امر غیر الهی باشد؛ مانند: اطاعت کافران، مکذبان و مسرفان و ...

• از همین جا معنای توحید در اطاعت هم روشن می ‏شود که منظور، اطاعت همراه با خضوع و رغبت، در برابر حکم خداست و چنین اطاعتی فقط شایسته او است: ﴿﴿اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾﴾. البته توحید در اطاعت عام است و شامل اطاعت مطلق از خداوند در تکوین و تشریع می‏ گردد اما چون اطاعت در باره انسان مطرح است که دارای اراده و اختیار است، بیشتر اطاعت از تشریع الهی مورد نظر است. بنابراین، اطاعت از اراده الهی یعنی اطاعت از قانون الهی که همان دین اوست

اثبات توحید در اطاعت

• توحید در اطاعت، هم با عقل قابل اثبات است و هم با دلایل نقلی. ما در این قسمت مهمترین دلیل عقلی، که همان ملازمه میان خالقیت و ربوبیت ‏خدا و اطاعت می‏‌باشد، را مطرح کرده و ادله نقلی را نیز در تایید آن ذکر خواهیم کرد

دلیل عقلی

• وقتی ثابت ‏شد که خداوند خالق و صاحب و رب انسان است و در این امور شریکی ندارد، لازمه آن این است که مطاع مطلق هم اوست و شریکی ندارد.
• یکی از محققان می‌‏نویسد: " فان الرب بما هو صاحب الانسان و مدبر حیاته و مخطط مساره و خالقه علی وجه له حق الطاعة کما له حق الحاکمیة، فلیس هناک مطاع بالذات الا هو فهو الذی یجب ان یطاع و یتمثل امره و لا یجب اطاعة غیره الا اذا کان باذنه و امره" . همین دلیل را یکی دیگر از محققان با بیان دیگر مطرح کرده است که عبارت است از: "مطاع مطلق، تنها کسی است که از همه چیز آگاه است و حکیم و خبیر است و خالی از هرگونه خطا و نیز رحیم و مهربان است و این صفات تنها در ذات پاک خداوند جمع است" .
• بنابراین، اگر خواست‏ حکمرانان، دوستان، فرزندان، خویشان و حتی خواست دل با خواست‏ خدا هماهنگ نشد اطاعت آن در مسیر شرک است و باید از آن احتراز کرد.

دلیل نقلی

• ﴿﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنفِقُوا خَيْرًا لّأَنفُسِكُمْ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾﴾، ﴿﴿وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ لَهَا مُنذِرُونَ﴾﴾. آیه شریفه ابتدا دستور به تقوا و سپس دستور به شنیدن فرمان خدا می‏‌دهد؛ شنیدنی که مقدمه اطاعت است و سرانجام دستور به اطاعت فرمان او می‌‏دهد که این اطاعت مطلق است و در انحصار خداوند می‌‏باشد، ﴿﴿اتَّبِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكُم مِّن رَّبِّكُمْ وَلاَ تَتَّبِعُواْ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء قَلِيلاً مَّا تَذَكَّرُونَ ﴾﴾. در این آیه تعبیر از متابعت از احکام الهی شده که همان اطاعت است و اینکه می‌‏فرماید از غیر خدا پیروی نکنید بیانگر توحید در اطاعت است، ﴿﴿قُلْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾﴾، ﴿﴿قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَّن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾﴾.
• علامه طباطبایی در مورد نحوه استدلال به این آیه می‌‏نویسد: "یعنی به حکم فطرت و عقل، "حق‏" بطور مطلق واجب الاتباع است . وقتی حق واجب الاتباع شد کسی که به حق دعوت می‏کند نیز باید واجب الاتباع باشد چون حق می‏گوید و به حق دعوت می‏کند چنین کسی باید از دیگران ترجیح داده شود"
• امام علی(ع): "هرگز اطاعت از مخلوق در معصیت‏خالق جایز نیست " .
• امام باقر(ع):" کسی که به گفتار گوینده‏ای گوش فرا دهد "و از سخنش اطاعت کند" او را پرستیده است. اگر ناطق حکم خدا را می‏گوید پرستش خدا کرده و اگر از سوی شیطان سخن می‏گوید پرستش شیطان کرده است"
• امام علی(ع): "کسی که اطاعت مخلوق را در معصیت‏ خالق آیین خود قرار دهد دین ندارد" .
• از مجموع آیات و روایات استفاده می‏شود که تنها باید از خداوند اطاعت کرد و اطاعت غیر از خدا شرک و نامشروع است، چون هر حاکمی که با فرمان الهی حاکم نشود نامشروع است اما اطاعت انبیا و ائمه و ... در طول اطاعت‏ خداست یا تجلی اطاعت اوست و با فرمان الهی اعمال حاکمیت می‌‏کنند، لذا اطاعت از آنان اطاعت‏ خدا محسوب می‏گردد و با توحید در اطاعت منافات ندارد چون مبنای حق در حاکمیت‏ سیاسی فرمان الهی است . اما اینکه چرا باید فقط از فرمان خداوند اطاعت کرد، در ضمن دلیل عقلی روشن شد و آن اینکه چون خداوند مالک و رب و خالق انسانهاست و نیز حق است و جز حق نمی‏‌گوید و به راه حق علم دارد، لذا تنها او شایسته اطاعت مطلق است و اطاعت از غیر او بدون اجازه الهی و گام برداشتن در مسیر ضلالت است البته در جای خود ثابت‏شده است که عینیت اطاعت ‏خدا در اطاعت از قوانین اوست که توسط انبیا بیان می‏گردد.

منابع

• شاهدی، غفار، توحید و حکومت دینی، فصلنامه حکومت اسلامی

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: