حدیث

مدخل‌های وابسته به این بحث:

حدیث در قرآن | حدیث در حدیث | حدیث در نهج البلاغه | حدیث در معارف دعا و زیارات | حدیث در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حدیث یا روایت در اصطلاح دینی به سخن پیامبر و امامان معصوم(ع) گفته می‌شود. به سخنان خداوند نیز (غیر از قرآن کریم) "حدیث قدسی" می‌گویند. از آنجا که گفته‌های رسول خدا(ص) و ائمه برای مسلمانان حجّت و سند است، آنچه از آن پیشوایان شنیده می‌شده، ثبت می‌گردید یا در خاطره‌ها و حافظه‌ها می‌ماند و برای دیگران بازگو می‌شد. به کسی که احادیث معصومین را بنویسد و نقل کند "محدّث" گفته می‌شود. علم شناختِ حدیث در فرهنگ اسلام، "درایه" نام دارد. به نقل اینگونه سخنان "روایت" و به ناقلان احادیث، "راوی" هم گفته می‌شود. مجموعه‌های مفصّلی از احادیث پیامبر و امامان در کتب روایت گردآوری شده است و در معارف اسلام و احکام شرعی، یکی از منابع استخراج حکم خدا در کنار قرآن محسوب می‌شود. هر یک از ائمه شیعه، یارانی داشته‌اند که احادیث را از آنان شنیده و می‌نگاشتند. نام و مشخصاتِ اصحابی که راوی حدیث بوده‌اند، در "کتب رجال" آمده است.

مقدمه

• حدیث که در نزد علمای شیعی مترادف با واژه‌های "روایت"، "خبر" و "اثر" است، در لغت به‌معنای چیز جدید و مطلق کلام و خبر است. عالمان شیعه حدیث را بیانگر فعل، قول یا تقریر معصوم می‌دانند. اگر حدیث بر منشأ حکم شرعی دلالت داشته باشد، به آن "سنت" اطلاق می‌شود. سنت در لغت به‌معنای روش و در علم حدیث یعنی آنچه از روش زندگی پیامبر اکرم (ص) و دیگر معصومین (ع) نقل شده است. اما خبر، گزارشی از قول یا عمل است و می‌تواند از معصوم یا غیرمعصوم (اصحاب و تابعان ایشان) نقل شود. خبر نسبت به حدیث اعم است. از این رو دو دسته خبر وجود دارد: خبر معصوم و خبر غیرمعصوم. اثر در فرهنگ لغات به‌معنای ردپا یا جای پاست. آثار به‌جامانده از داش معصومین و سخنان رسیده از صحابه و تابعان را "اثر معصوم" نامند.
• حدیث بر دو گونه است: حدیث قدسی و حدیث غیر قدسی. حدیث غیر قدسی همان است که درباره آن گفته شد. اما حدیث قدسی، کلام خداوند است که از زبان معصوم بیان شده است، ولی جزو آیات قرآن نیست. پیامبر اکرم (ص) گاه حکمی را از جانب خداوند متعال بیان می‌فرمود، مانند آنچه درباره روزه از قول خداوند روایت شده است که "روزه برای من است". علمای حدیث این‌گونه احادیث را "حدیث قدسی" نامیده‌اند. یعنی از عالم بالا و منتسب به خداوند است.

اجزای حدیث

• حدیث دارای دو بخش است: سند و متن؛
• سند حدیث: سند در اصطلاح عبارت از سلسله راویانی است که متن حدیث را به معصوم می‌رساند. راه پی بردن به وثیق بودن یا نبودن حدیث، بررسی طریق راویان است.
• متن حدیث: در اصطلاح عبارت است از نقل آخرین راوی، چه در قول و الفاظ و چه در فعل و تقریر، که از معصوم نقل شده است.
• اقسام حدیث: احادیث به‌طور کلی به دو گونه تقسیم می‌شود: متواتر یا غیر متواتر، که از آن تعبیر به "خبر واحد" شده است.
• حدیث متواتر: حدیثی است که سلسله راویان آن تا فرد معصوم در هر طبقه به تعدادی باشد که بتوان به صحت آن یقین پیدا کرد. از جمله احادیث متواتر می‌توان به حدیث غدیر اشاره کرد که تعداد راویان آن از طبقه صحابه بیش از صد نفر و از طبقه تابعین بیش از هشتاد نفر گزارش شده است.
• خبر واحد: حدیثی است که راویان آن در طبقات مختلف به حد تواتر نرسیده‌اند. خبر واحد به‌تنهایی قابل وثوق و اطمینان نیست و باید با قرائن دیگر حجیت آن را اثبات کرد. بیشتر روایاتی که به ما رسیده‌اند، در گروه خبر واحدند. از این رو باید به کمک قرائن مختلف بتوان درجه احتمال آن را بالا برد و این کار بررسی علمی احادیث است.
• مطابق با روش‌های علوم حدیث، احادیث غیرمتواتر به چهار گروه تقسیم می‌شوند:

1. صحیح: همه راویان عادل باشند. این دسته احادیث در حد تواتر نیستند، ولی کاملاً قابل اعتمادند.
2. حسن (نیکو): عدالت همه ناقلان محرز نیست، ولی به پاک بودن اعتقادشان اطمینان داریم.
3. موثق: برخی از راویان عادل و پاک‌اند، یعنی به معصومین دروغ نمی‌بندند، ولی شیعه نیستند.
4. ضعیف: شرایط سه دسته مذکور را ندارند.
5. علم حدیث: علم حدیث دانش و آگاهی از قواعد و قوانینی است که به‌واسطه آن اجزای حدیث (سند و متن) شناسایی می‌شوند.

• علم حدیث دارای سه شاخه است:

1. علم رجال الحدیث که به بررسی حالات راویان می‌پردازد؛
2. فقه‌الحدیث که به بررسی متن و شرح کلام می‌پرازد؛
3. درایة‌الحدیث که به بررسی سند و متن حدیث می‌پردازد.

ارتباط قرآن با حدیث

• عالمان شیعی حدیث را مبین قرآن دانسته‌اند. احادیث از دو وجه با قرآن در ارتباط‌اند:

1. احادیثی که درباره قرآن هستند که بیشتر ناظر به کیفیت نزول قرآن، نزول یک‌باره قرآن در شب قدر، کیفیت جمع‌آوری قرآن، قرائات قرآن، کیفیت تلاوت قرآن، فضیلت آموزش قرآن و احکام مرتبط با قرآن هستند.
2. احادیثی که مرتبط با شرح و تفسیر قرآن هستند، مانند بیان جزئیات و تبیین مطالب مجمل در قرآن، مثل اوقات نماز، تعداد رکعات و کیفیت آن، توضیح الفاظ و عبارات مبهم قرآن، تخصیص عام قرآن مانند تفسیر پیامبر اکرم (ص) از ظلم به شرک در آیه ۸۲ سوره انعام، بیان معنا یا مصادیق الفاظ، مانند تفسیر "مغضوب علیهم" به یهود و "ضالین" به نصارا، بیان احکامی که در قرآن نیستند، مانند حد زناکار محصن و محصنه، بیان ناسخ و منسوخ و...».

حدیث در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱

منظور جایگاه حدیث پیامبر و به تعبیری سنت اعم از اقوال، اعمال و سیره و تقریر پیامبر است. در این دسته از آیات به جنبه‌های مختلف جایگاه حدیث پیامبر، قلمرو آن با اشاره به آیات ناظر سخن گفته خواهد شد.

قلمرو حدیث

منظور آن دسته از آیاتی است که فلسفه و قلمرو حدیث را بیان می‌کند، مثل این که بیان پیامبر انحصاری است، آیا تعبدی است، آیا در مقام تشریع مستقل است و آیا چه مسائلی را بیان می‌کند؟

1. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ فَيُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾
2. ﴿لِيُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي يَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّهُمْ كَانُوا كَاذِبِينَ﴾
3. ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾
4. ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾
5. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾
6. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾
7. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
8. ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾
9. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ﴾
10. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ﴾
11. ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾(۶۵) ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا﴾

جایگاه حدیث

1. ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَيْهِ مَا حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ مَا حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطِيعُوهُ تَهْتَدُوا وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
2. ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾
3. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ﴾
4. ﴿أَأَشْفَقْتُمْ أَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾
5. ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَإِنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾
6. ﴿بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾

نکات:

1. اطاعت پیامبر در کنار اطاعت خداوند لازم شمرده شده و هر آنچه از ازاوامر ونواهی که به صورت حدیث از آن حضرت صادر شده، به جز دستورات الهی که در کتابش به عنوان وحی آمده نیز حجت و لازم الاجرا است.
2. نقش پیامبر به جز ابلاغ وحی تبیین و تعلیم کتاب و تفسیر آن به شکل تعلیمی‌و از قبیل تبین است.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

1. دانشنامه نهج البلاغه
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: