علم در معارف و سیره نبوی
تشویق به دانش‌اندوزی
«از پیامبر اکرم(ص) احادیث متنوعی در باب علم و دانش وارد شده است. در اینجا به چهار حدیث در این باره اشاره می‌کنیم. حدیث اول: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ». می‌فرماید که جست‌وجو و طلب علم بر هر مسلمان واجب است. هیچ استثنایی ندارد. حتی از لحاظ زن و مرد هم استثنایی ندارد؛ چون مسلم؛ یعنی مسلمان، خواه مرد باشد و خواه زن. به علاوه اینکه در بعضی از نقل‌های کتب شیعه که در بحارالانوار نقل می‌کند، کلمه «وَ مُسْلِمَةٍ» هم تصریح و اضافه شده است.... این حدیث می‌فرماید که فریضه علم یک فریضه عمومی است و اختصاص به طبقه‌ای یا صنفی یا جنسی ندارد. ممکن است یک چیز مثلاً بر جوانان فرض باشد، نه بر پیران یا بر حاکم فرض باشد، نه بر رعیت یا بر رعیت فرض باشد، نه بر حاکم یا وظیفه مرد باشد، نه وظیفه زن، مانند جهاد و نماز جمعه که فقط بر مردان فرض است و بر زنان فرض نیست. این فریضه که نامش فریضه علم است، بر هر مسلمانی فرض است و هیچ‌گونه اختصاصی ندارد.
حدیث دوم: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ مِنَ الْمَهْدِ اِلَى اللَّحْدِ»؛ یعنی در همه عمر، از گهواره تا گور، در جست‌وجوی علم باشید؛ یعنی علم، فصل و زمان معین ندارد. در هر زمانی باید از این فرصت استفاده کرد.
همان‌طور که حدیث اول از لحاظ افراد و جنس و صنف و طبقه، اختصاص و محدودیت را برداشت و این فرضیه را از آن نظر تعمیم داد، این حدیث از لحاظ وقت و زمان، توسعه و تعمیم می‌دهد. حدیث سوم: «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ»[۱]. علم را جست‌وجو و تحصیل کنید و به دست آورید ولو در چین. ولو اینکه مستلزم این باشد که به دورترین نقاط جهان مانند چین سفر کنید. ظاهراً علت اینکه نام چین برده شده، این است که در آن روز، از چین به عنوان دورترین نقاط جهان که مردم آن روز می‌توانستند به آنجاها بروند، نام برده می‌شود یا علت این است که در آن زمان، چین... مهد علمی و صنعتی بوده است. این حدیث می‌گوید تحصیل علم به جا و مکان معین نیاز ندارد، همان‌طوری که وقت و زمان معینی هم ندارد.
ممکن است یک تکلیف و فریضه از لحاظ جا و مکان محدودیت داشته باشد و نشود آن را همه جا انجام داد. مثلاً اعمال حج از لحاظ محل و مکان هم مقید و محدود است. در انجام فریضه علم هیچ نقطه معین در نظر گرفته نشده و هر جا که علم هست، آنجا جای تحصیل و به دست آوردن است. می‌خواهد مکه باشد یا مدینه، مصر باشد یا شام یا عراق یا دورترین نقاط جهان. می‌خواهد در مشرق باشد یا مغرب. در یکی از احادیث معتبر ما وارد شده است: «لَوْ عَلِمْتُمْ مَا فِي طَلَبِ الْعِلْمِ لَطَلَبْتُمُوهُ وَ لَوْ بِسَفْكِ الْمُهَجِ وَ خَوْضِ اللُّجَجِ»[۲]؛ یعنی اگر می‌دانستید در طلب و تحصیل علم به چه سعادت‌هایی می‌رسید، به دنبال آن می‌رفتید، هر چند خون شما در این راه ریخته شود یا مستلزم این باشد که به دریاها وارد شوید و اقیانوس‌ها را بپیمایید.
حدیث چهارم: جمله‌ای از رسول اکرم(ص) روایت شده است به این عبارت: «الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ يَأْخُذُهَا أَيْنَمَا وَجَدَهَا»؛ «حکمت، گم‌شده مؤمن است. می‌گیرد، آن را، هر جا پیدا کند آن را». یا به این تعبیر: «كَلِمَةُ الْحِكْمَةِ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَحَيْثُ وَجَدَهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا»؛ «حکمت، گم‌شده مؤمن است پس هر جا که آن را پیدا کند، سزاوار به آن است»[۳]. «حکمت»، یعنی سخن و مطالب محکم و متقن و منطقی و درست و دریافت حقیقت. هر قانون و قاعده‌ای که با حقیقت وفق دهد و ساخته وهم و تخیلات نباشد، «حکمت» است.
علی(ع) می‌فرماید: «الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَاطْلُبُوهَا وَ لَوْ عِنْدَ الْمُشْرِكِ تَكُونُوا أَحَقَّ بِها وَ أَهْلَها»؛ «حکمت، گم‌شده مؤمن است. پس آن را بجویید و بیابید، هر چند نزد مشرک باشد. شما که مؤمن هستید، به آن علم و حکمت سزاوارترید و شایسته آنید». هم آن حضرت فرموده است: «الْحِكْمَةُ ضَالَّةُ الْمُؤْمِنِ فَخُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفَاقِ»[۴].[۵].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱، ص۱۸۰.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۱۷۷.
- ↑ محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۹۹.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۸۰.
- ↑ اردشیری لاجیمی، حسن، سیره نبوی از نگاه استاد مطهری ص ۶۶.