اخلاق فردی در نهج البلاغه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اخلاق فردی است. "اخلاق فردی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اخلاق فردی در قرآن - اخلاق فردی در حدیث - اخلاق فردی در اخلاق اسلامی - اخلاق فردی در سیره پیامبر خاتم

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اخلاق فردی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

دانش اخلاق شاخه‌ای از علوم انسانی به‌شمار می‌رود که موضوع آن عبارت از ارزش اعمال آدمی است. بر این اساس، افعال آدمی دارای حسن و قبح یا ارزش و ضد ارزش است. دین اسلام با تأکیدی که مسئله اخلاق دارد، مکتب اخلاقی اسلام را به‌وجود آورد. اهمیت اخلاق در دین اسلام به حدی است که پیامبر اکرم(ص) علت بعثت خود را در زمینه‌های بروز و تحقّق کامل مکارم اخلاق در جامعه ذکر می‌کند و قرآن کریم نیز با عباراتی چون "هر آینه پاکان رستگار شدند"^[۱] و نیز "هر که در پاکی آن (نفس) کوشید رستگار شد و هر که در پلیدی‌اش فرو پوشید نومید شد"^[۲] بر اهمیت موضوع اخلاق تأکید ورزیده است. قرآن کریم انسان را خلیفه خدا در زمین می‌داند^[۳] و او را از اخلاق ناپسند بازمی‌دارد^[۴]^[۵].
در مکتب اسلام گستره اخلاق به گونه‌ای است که انسان می‌تواند تا حضیض زندگی حیوانی تنزّل یابد یا به مقامی برتر از مقام فرشتگان برسد. امام علی(ع) تأدیب آدمی به ادب الهی را دلیلی بر ادب او می‌داند و بر وفق معیارهایی، تشخیص و تمیز بین خوهای پسندیده و ناپسند را در رأس دانش‌ها برمی‌شمرد. از این‌رو نزد امام، پرداختن به امر اخلاق بر کارها دیگر مقدم است و ابتدا آدمی باید خوهای پسندیده را از خوهای ناپسند تمیز دهد و سپس خود را به خوهای پسندیده متخلق گرداند.
امام علی(ع) اخلاق نیکو را به‌سان زیورهای همیشه تازه می‌داند^[۶] و از ادب با عنوان برترین میراث برای آدمی یاد می‌کند^[۷] و اخلاق خوب را بهترین هم‌نشین^[۸] و بهترین حسب و نسب برای انسان می‌داند^[۹]. بر این اساس، پایه‌های نظام اخلاق اسلامی شکل می‌گیرد^[۱۰].

منابع

دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

↑ ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى ﴾؛ سوره اعلی، ۱۴
↑ ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾؛ سوره شمس، آیه ۹ – ۱۰
↑ ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه۳۰.
↑ ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾؛ سوره نحل، آیه ۹۰
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۳- ۹۴.
↑ نهج البلاغه، حکمت ۵
↑ نهج البلاغه، حکمت ۵۱
↑ نهج البلاغه، حکمت ۱۰۹
↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۸
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۵.

[1] ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّى ﴾؛ سوره اعلی، ۱۴

[2] ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا﴾؛ سوره شمس، آیه ۹ – ۱۰

[3] ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه۳۰.

[4] ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ﴾؛ سوره نحل، آیه ۹۰

[5] دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۳- ۹۴.

[6] نهج البلاغه، حکمت ۵

[7] نهج البلاغه، حکمت ۵۱

[8] نهج البلاغه، حکمت ۱۰۹

[9] نهج البلاغه، حکمت ۳۸

[10] دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۹۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]