سوره اعلی در معارف و سیره رضوی
مقدمه
هشتاد و هفتمین سوره قرآن، دارای ۱۹ آیه و مکی است[۱]، اگر چه طبق برخی اقوال، مدنی محسوب می‌شود[۲]. واژه اعلی از ماده علو به معنای بلندی و در مقابل پستی[۳]، یا به معنای رفعت و عظمت است[۴]، که در این صورت، اعلی به معنای رفیع‌تر و یا با عظمت‌تر خواهد بود. برای کاربرد اعلی درباره خداوند معانی مختلفی گفته شده است. به عنوان مثال، اعلی به معنای بالاتر بودن او از هر گونه ثناگویی[۵]، یا برتر بودن از مقایسه او با دیگران و یا مقایسه دیگران با او[۶]، و یا به معنای کسی است که با سلطنت و قدرت خود دارای بزرگی است[۷].
این سوره به این جهت اعلی نامیده شده است که در آیه اول آن این واژه به کار رفته است: ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾[۸]. این سوره در حقیقت از دو بخش تشکیل یافته است. بخشی که در آن روی سخن با شخص پیامبر(ص) بوده، و دستوراتی در زمینه تسبیح پروردگار، و اعطای رسالت به او می‌دهد، و در ضمن، اوصاف هفت گانه‌ای از خداوند بزرگ را بیان می‌کند. بخش دیگر هم از مؤمنان خاشع، و کافران شقی، سخن گفته، و عوامل سعادت و شقاوت این دو گروه را به طور فشرده بیان می‌کند. در پایان سوره نیز اعلام می‌کند که این مطالب تنها در قرآن مجید نیامده، بلکه حقایقی است که در کتب وصحف پیشین، یعنی صحف ابراهیم و موسی، نیز بر آن تأکید شده است[۹].
درباره اهمیت و فضیلت این سوره و خواندن آن، روایت‌های متعددی از اهل بیت(ع) رسیده است. به عنوان نمونه، امام صادق(ع) قرائت آن را در هر شب جمعه برای شیعیان لازم دانسته است[۱۰]. همچنین آن حضرت فرمود: هر کس این سوره را در نماز واجب یا مستحب بخواند، در روز قیامت گفته می‌شود از هر کدام از درهای بهشت که می‌خواهی وارد شو[۱۱].
علی‌رغم حجم کم سوره اعلی، در سخنان و سیره امام رضا(ع) مورد توجه قرار گرفته و چند روایت از ایشان به این سوره اختصاص یافته است. آن حضرت هرگاه آیه ﴿سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى﴾ را قرائت می‌کرد، آهسته می‌گفت: «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى»[۱۲]. گفتن این ذکر در اینجا در واقع امتثال دستور خداوند در همین آیه است که به تسبیح‌گویی خداوند امر کرده است، که حاکی از تعبد کامل آن حضرت به اوامر الهی می‌باشد. البته دستور به گفتن «سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى» هنگام قرائت این آیه، در برخی روایت‌های دیگر نیز مشاهده می‌شود[۱۳]. همچنین گزارش شده است که آن حضرت در رکعت دوم نماز عشا شب جمعه، سوره حمد و اعلی را می‌خواندند[۱۴]. از سوی دیگر، خواندن سوره‌های اعلی، جمعه و منافقون در تمام نمازهای شب و روز جمعه[۱۵]، و خواندن سوره اعلی در رکعت دوم نماز عید فطر یا قربان[۱۶] از سوی ایشان سفارش شده است، که نشان از اهمیت این سوره‌ها و توجه ویژه به بهره‌مندی بیشتر از محتوای آنها دارد. امام رضا(ع) در تفسیر آیه ﴿وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾[۱۷] تفسیر نمودن واژه ﴿فَصَلَّى﴾ به اقامه نماز را نپذیرفته و آن را تکلیفی همراه با ظلم و ستم به انسان دانسته، و مقصود از این واژه را صلوات بر رسول خدا(ص) و اهل بیت ایشان دانسته‌اند[۱۸]. این تفسیر بدان علت است که چون نماز و مقدمات و شرایط آن زیاد است، اگر در هر بار یاد خداوند، انسان موظف به نماز باشد، سختی و مشقت به وجود می‌آید، بر خلاف صلوات فرستادن[۱۹]. البته چون این آیه و آیه قبل از آن ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى﴾[۲۰] در روایت‌های متعدد شیعه[۲۱] و اهل سنت[۲۲] به دادن زکات فطره و اقامه نماز عید فطر تفسیر شده است، احتمال دارد تفسیر این آیه به صلوات، مربوط به بطن آیه، و نه ظاهر آن باشد[۲۳].[۲۴]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۲۸؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۷؛ الکشاف، ج۴، ص۷۳۷.
- ↑ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۴۸؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۷.
- ↑ المفردات، ص۵۸۳.
- ↑ کتاب العین، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ کتاب العین، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ المفردات، ص۵۸۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۸.
- ↑ «نام برتر پروردگارت را به پاکی بستای!» سوره اعلی، آیه ۱.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۲۶، ص۳۸۰.
- ↑ ثواب الأعمال، ص۱۱۸.
- ↑ ثواب الأعمال، ص۱۲۲.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۹.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۸۲.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۱۳۰.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۱۳۱.
- ↑ «و نام پروردگار خویش برد، آنگاه نماز گزارد» سوره اعلی، آیه ۱۵.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۳۵۵، ۳۵۶.
- ↑ شرح أصول الکافی، مازندرانی، ج۱۰، ص۲۳۷.
- ↑ «بی‌گمان آنکه پاکیزه زیست رستگار شد،» سوره اعلی، آیه ۱۴.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۱۰؛ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ الکشاف، ج۴، ص۷۴۰؛ کشف الأسرار، میبدی، ج۱۰، ص۴۶۲.
- ↑ روضة المتقین، ج۱۲، ص۴۷.
- ↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اعلی»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۲۹۴.