احمد بن قاسم اکفانی

احمد بن قاسم اکفانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن قاسم اکفانی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

احمد بن القاسم الأکفانی یک بار در سند روایات تفسیر کنز الدقائق و به نقل از کتاب تأویل الآیات الظاهرة قرار گرفته است:

«و فی شرح الآیات الباهرة: قَالَ مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْأَكْفَانِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ قَالَ: خَرَجَ عَلَيْنَا عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع) وَ نَحْنُ فِي الْمَسْجِدِ فَاحْتَوَشْنَاهُ فَقَالَ سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي سَلُونِي عَنِ الْقُرْآنِ فَإِنَّ فِي الْقُرْآنِ عِلْمَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ لَمْ يَدَعْ لِقَائِلٍ مَقَالًا وَ لَا يَعْلَمُ ﴿تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ وَ لَيْسُوا بِوَاحِدٍ وَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) كَانَ وَاحِداً مِنْهُمْ عَلَّمَهُ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِيَّاهُ وَ عَلَّمَنِيهِ رَسُولُ اللَّهِ(ص) ثُمَّ لَا يَزَالُ فِي عَقِبِهِ إِلَى يَوْمِ تَقُومُ السَّاعَةُ ثُمَّ قَرَأَ ﴿وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِكَةُ﴾ فَأَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا النُّبُوَّةَ وَ الْعِلْمُ فِي عَقِبِنَا إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ ثُمَّ قَرَأَ ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ﴾ ثُمَّ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَقِبَ إِبْرَاهِيمَ وَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَيْتِ عَقِبُ إِبْرَاهِيمَ وَ عَقِبُ مُحَمَّدٍ(ص)».

شرح حال راوی

نام راوی در منبع اصلی (تأویل الآیات الظاهرة) مطابق با عنوان مزبور است، ولی در تفسیر البرهان با عنوان «محمد بن القاسم الأکفانی»» آمده است که مصحّف است؛ زیرا چنین عنوانی نه در کتب رجالی آمده و نه در اسناد روایات دیده شده است.

از بعضی اسناد استفاده می‌شود که کنیه «احمد بن القاسم الأکفانی»، «ابوجعفر» بوده است: "أحمد بن محمد بن سعيد الهمداني قال: حدثنا أحمد بن القاسم أبوجعفر الأكفاني من أصل كتابه".

بعضی محققان احتمال دادند که راوی محل بحث (احمد بن القاسم الأکفانی) کسی باشد که نجاشی با عنوان "احمد بن القاسم، رجل من أصحابنا، رأينا (رأيت) بخط الحسين بن عبيدالله كتاباً له إيمان أبي طالب(ع)"، شیخ طوسی با عنوان "أحمد بن القاسم بن أبي بن كعب، يکنّى أبا جعفر، روى عنه التلعكبري، سمع منه سنة ثمان و عشرين و ثلاثمائة و ما بعدها، و له منه إجازة" و إبن غضائری با عنوان :أحمد بن القاسم بن طَرخان، أبوالسراج" در کتاب رجالی خود ذکر کردند و ایوب بن نوح از او روایت کرده است.

تحقیق

دلیل و قرینه معتبری که بر اتحاد راوی با عناوین مزبور دلالت داشته باشد، یافت نشده است، ولی اتحادش با «احمد بن قاسم بن ابی بن کعب» که در رجال شیخ طوسی آمده است، از دو جهت تقویت می‌شود:

1. وحدت در کنیه (کنیه هر دو «ابوجعفر» است).
2. وحدت در طبقه؛ زیرا راوی از احمد بن القاسم الأکفانی، ابن عقده (احمد بن محمد بن سعید) است که در سال ۳۳۳ ق وفات کرده، و نیز علی بن محمد جعفی است (علی بن محمد بن مخلد بن حازم ابو طیب جعفی کوفی دهان) که در سال ۳۱۰ ق زنده بوده است؛ چنانکه راوی از احمد بن قاسم بن ابی بن کعب، هارون بن موسی التلعکبری است که در سال ۳۲۸ ق از ایشان اجازه نقل روایت دریافت کرده است.

اما اتحاد «احمد بن قاسم بن ابی بن کعب»، با «احمد بن قاسم» که از امام هادی(ع) روایت کرده و ایوب بن نوح از ایشان، و بعضی محققان اتحاد آن را محتمل دانسته‌اند، مردود است؛ زیرا ایوب بن نوح که از اصحاب امام رضا، امام جواد و امام هادی(ع) است و از وکلای امام هادی و امام عسکری(ع) شمرده شده است، چگونه می‌تواند از کسی که در سال ۳۲۸ ق زنده بوده و هارون بن موسی التلعکبری از وی اجازه روایی دریافت کرده است، روایت کند؟ بلکه طبق قاعده، احمد بن قاسم بن ابی بن کعب باید از ایوب بن نوح روایت کند.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست، ولی با توجه به روایت ابن عقده از او که در طبقه هشتم قرار دارد، از راویان طبقه هفتم به شمار می‌آید.

از جمله اساتید وی در اسناد روایات عبارتند از: علی بن محمد بن مروان و عباد بن یعقوب، و از جمله شاگردان وی عبارتند از: علی بن محمد جعفی و احمد بن محمد بن سعید.

مذهب راوی

گرایش فکری راوی با توجه به عدم ذکر نام وی در کتب رجالی، معلوم نیست، اما با توجه به اتحادش با احمد بن القاسم بن ابی بن کعب که در رجال نجاشی عنوان شده است و محتوای روایتش که «علم الهی منحصر در رسول اللّه(ص) و اهل بیت آن حضرت(ع) است و اینکه صاحبان چنین علمی، که از نسل رسول الله(ص) و امیرالمؤمنین(ع) هستند، متعددند» تشیع، بلکه امامی بودن و ارادتش به اهل بیت پیامبر(ع) تقویت می‌شود.

جایگاه حدیثی راوی

این راوی، از راویان مجهول و یا مُهمل به حساب می‌آید، ولی إبن عقده که در جلالت، وثاقت و امین بودنش تردیدی نیست، از وی روایت کرده است. نجاشی نوشته است:"هذا رجل جليل في أصحاب الحديث، مشهور بالحفظ، و الحكايات تختلف عنه في الحفظ وعظمه، وكان كوفياً زيدياً جارودياً على ذلك حتى مات، وذكره أصحابنا لاختلاطه بهم ومداخلته إیاهم وعظم محله وثقته وأمانته.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۲