بحث:علم شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)

چیستی علم شانی

• مراد از علم شأنی یا ارادی و یا استعدادی و اختیاری امام آن است که علم به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نیست، بلکه امام هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود و اگر نخواهد و اراده نکند نمی‌داند. این مطلب نشان می دهد، علم امام ذاتی نیست بلکه تبعی و عرضی و با اذن خداوند است. علم شانی در برابر علم حضوری امام است، در علم حضوری، کشف شدن معلومات نزد امام بالفعل است در مقابل کشف شدن شأنی که با قوه و ارادۀ امام صورت می گیرد و از آن به "لو شاء أن یعلم لعلم" تعبیر شده است. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می کند و البته گاهی هم بدون اراده و در خواب و رؤیا این علم حاصل می شود. مرحوم مظفر در تعریف علم اشائی چنین آورده است: "همانا مراد از علم ارادی و انشائی علمی است که از جانب خداوند متعال داده شده و از جانب ایشان از طریق یکی از راه های الهام یا نقر یا شنیدن یا آموزش توسط پیامبر یا موارد دیگر افاضه شده باشد و این علمی است که ویژه امام است و شامل افراد دیگر نمی‌گردد". البته باید توجه داشت، اگر امام در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم می‌کند. برخی از علما دارای چنین نظریه ایی هستند و می گویند: "اولاً ما منع می‌کنیم معصوم به تمام جزئیات افعال مکلفین و اقوال آنان علم فعلی داشته باشد نهایت اینکه آنان قادر هستند "إن شاووا علموا". ثانیاً بر فرض قبول کنیم معصومین(علیهم السلام) به جمیع جزئیات افعال، علم حضوری دارند این رأی، دیدگاه اهل ضلالت و گمراهی است.»

ادلۀ علم شأنی

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به چهار دسته از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است، اهل بیت(علیهم السلام) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.
• دستۀ اول، سه روایت مختلف از امام صادق(علیه السلام) که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": «إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»، «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ أُعْلِم» و «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.
• دستۀ دوم، روایاتی که مسئله قبض و بسط علم اهل بیت(علیهم السلام) را مطرح می‌کنند. معمر بن خلاد از امام کاظم(علیه السلام) پرسید آیا شما علم غیب می‌دانید؟ امام در پاسخ فرمودند: «امام باقر(علیه السلام) فرموده است: علم برای ما گشایش می‌یابد و ما آگاهی می‌یابیم و گرفتگی می‌یابد و دیگر آگاهی نمی‌یابیم.»
• دستۀ سوم، روایاتی که مربوط به افزایش علوم آنان است و اگر علوم آنان فعلی بود، افزایش آن معنای معقولی نداشت. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: «شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه اولیای خدا سرور ویژه‌ای دارند، هنگامی که شب جمعه فرا می‌رسد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با عرش ارتباط برقرار می‌کند و من نیز همراه او با عرش تماس حاصل می‌کنم و در نتیجه با علمی که از آنجا بهره بردم باز می‌گردم و اگر این نبود قطعاً آنچه در نزد ماست پایان می‌پذیرفت. در تبیین این روایت چنین گفته شده است: "اشکال ندارد که "اذا شاءوا علموا" از راه صعود ارواح آنها در شب‌های جمعه باشد.
• دستۀ چهارم، روایاتی که نشانگر عدم آگاهی اهل بیت(علیهم السلام) به برخی موضوعات است و چون جهل و نا‌آگاهی با اصل علم اهل بیت(علیهم السلام) منافات دارد، بنابراین توجیه صحیح اینها عدم فعلیت و إرادی بودن علم آنان است. در روایتی عمار ساباطی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: آیا امام علم غیب می داند؟ امام فرمودند: «نه، اما هر گاه بخواهد بر چیزی آگاهی یابد، خداوند او را بدان آگاه می‌گرداند.»

نقد علم شأنی

• البته در نقد این دیدگاه و روایاتی که به آن استدلال شده، گفته شده است، برخی از این روایات ضعیف هستند، مانند روایات دستۀ اول و یا اینکه افزایش علم اهل بیت(علیهم السلام) گرچه امر ممکن و معقولی است ولی در مورد احکام حدود و قصاص و سایر احکام شرعی معارف دینی اصول عقاید توجیه ناپذیرند، زیرا لازمۀ آن، عدم آگاهی اهل بیت(علیهم السلام) به مسائل دینی است، در حالی که عقلا ضرورت دارد به آن امور، علم فعلی داشته باشند و برخی علما در مورد روایات افزایش علوم و قبض و بسط آن معتقدند این روایات در حقیقت بیانگر آن است که آنان پیوسته به فیض الهی محتاجند، لذا علم باطن امام همیشه و به همه چیز فعلی بوده و متوقف بر هیچ شرطی نیست.

نتیجه گیری

• در جمع میان دو نظر می توان گفت حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود، منتها چنین نیست که تمام علوم اهل بیت(علیهم السلام) شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: