بحث:فرق بین علم غیب فعلی و شأنی چیست؟ (پرسش)

چیستی علم شأنی

• مراد از علم شأنی یا ارادی امام آن است که علم به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نیست، بلکه امام هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود و البته این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می‌گیرد. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌‌کند یعنی با مرحلۀ فعلیت تنها یک اراده فاصله است و البته گاهی هم بدون اراده، در خواب و رؤیا این علم حاصل می‌‌شود. از علم شأنی به غیر حضوری، ارادی و بالقوه و اشائی یاد کرده‌اند. مرحوم مظفر در تعریف علم شأنی چنین آورده است: "همانا مراد از علم ارادی و انشائی علمی است که از جانب خداوند متعال داده شده و از جانب ایشان از طریق یکی از راه‌های الهام یا نقر یا شنیدن یا آموزش توسط پیامبر یا موارد دیگر افاضه شده باشد و این علمی است که ویژه امام است و شامل افراد دیگر نمی‌گردد".

چیستی علم فعلی

• مراد از علم فعلی علمی است که از مرتبۀ قوه و استعداد گذشته و به مرتبه فعلیت رسیده است. مطابق علم فعلی، امامان(ع) همه چیز را بالفعل می‌دانند، جز بخش ویژه‌ای که مخصوص ذات پاک خداوند است. از علم فعلی به حضوری و احاطی نیز تعبیر شده است. برخی قائلند: "تمامی اوصاف امام(ع) و کمالات وی در مقام فعلیت و در مرحله موجودیت است؛ یعنی امام، عالِم است فعلاً و دارای مقام علم فعلی است و اوصافش از علم و غیر آن در مرحله شأنیّت نیست؛ به این معنی که اگر خداوند به امام علم آموخت، می‌داند و اگر نیاموخت و یاد نداد، نمی‌داند. این حرف ناشی از جهالت پاره‌ای از اشخاص است که به فکر قاصر خودشان تصور کرده‌اند؛ زیرا این حرف که اگر خدا به پیامبر(ص) و امام(ع) یاد داد، می‌داند و اگر یاد نداد، نمی‌داند نسبت به تمامی موجودات و سایر اشخاص یکسان است". علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه می‌سازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر می‌شود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمی‌شود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است.

روایات دربارۀ علم شأنی

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده‌اند و مضمون آنها این است، اهل بیت(ع) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند. در اصول کافی بابی وجود دارد با عنوان: ««بابُ أنَّ الأئِمَةَ إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا عُلِّمُوا»» سه روایت مختلف از امام صادق(ع) وارد شده که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": ««إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»»، ««إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ أُعْلِم»» و ««إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِکَ»». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.

روایات دربارۀ علم فعلی

• برخی از روایات هم دال بر فعلی بودن علم امام هستند مانند روایاتی که می‌‌فرماید: «"عِلْمَ مَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَهُ"» نزد امام است. مفضل بن عمر نقل می‌‌کند، امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند واجب می‌کند طاعت عبدی را بر بندگان و بعد از آن بنده می‌پوشاند خبر آسمان را؟ نه به خدا قسم خداوند کریم و رحیم‌تر از آن است که واجب کند اطاعت عبدی را بعد از آن بپوشاند خبر آسمان و صبح و شام را».

جمع‌بندی

• در جمع‌بندی میان دو نظر می‌‌توان گفت حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود، منتها چنین نیست که تمام علوم اهل بیت(ع) شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است، مانند علم باطن امام که همیشه به همه چیز فعلی است و متوقف بر هیچ شرطی نیست. با توجه به این مطالب تفاوت علم فعلی و شأنی امام روشن می‌‌شود.

چیستی علم شأنی

• مراد از علم شأنی یا ارادی امام آن است که علم به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نیست، بلکه امام هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود. و البته این اراده نیز با اذن و رضای خدا انجام می‌گیرد. امامان(ع) همه امور را می‌دانند اما "بالقوه" نه بالفعل یعنی هرگاه بخواهند اراده کنند چیزی را از اسرار غیب بدانند خداوند به آنها الهام می‌کند و یا قواعد و اصولی نزد آنهاست که با مراجعه به آن قواعد و اصول، فتح باب می‌شود و می‌توانند هر چیزی از اسرار غیب را بدانند و یا کتبی نزد آنها است که با آن می‌نگرند و از اسرار غیب با خبر می‌شوند و یا اینکه در هر حال که خداوند اراده کند و به اصطلاح حالت "بسط" به آنها دست دهد از این اسرار با خبر می‌شوند و در حالی که این اراده گرفته شود و به اصطلاح حالت "قبض" حاصل گردد این علوم موقتاً پنهان می‌شوند. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می‌‌کند یعنی با مرحلۀ فعلیت تنها یک اراده فاصله است یعنی با فعلیت یافتن ارادۀ علم، بدون نیاز به چیز دیگری، در صحنه نفس تحقق می‌‌یابد و البته گاهی هم بدون اراده، در خواب و رؤیا این علم حاصل می‌‌شود. از علم شأنی به غیر حضوری، ارادی و بالقوه و اشائی یاد کرده‌اند. مرحوم مظفر در تعریف علم شأنی چنین آورده است: "همانا مراد از علم ارادی و انشائی علمی است که از جانب خداوند متعال داده شده و از جانب ایشان از طریق یکی از راه‌های الهام یا نقر یا شنیدن یا آموزش توسط پیامبر یا موارد دیگر افاضه شده باشد و این علمی است که ویژه امام است و شامل افراد دیگر نمی‌گردد".

چیستی علم فعلی

• مراد از علم فعلی علمی است که از مرتبۀ قوه و استعداد گذشته و به مرتبه فعلیت رسیده است. مطابق علم فعلی امامان(ع) همه چیز را بالفعل می‌دانند، جز بخش ویژه‌ای که مخصوص ذات پاک خداوند است مانند علوم پنج‌گانه که در سوره لقمان آمده مانند علم به کنه ذات پروردگار، اسماء و صفات او. از علم فعلی به حضوری و احاطی نیز تعبیر شده است.
• برخی قائلند: "تمامی اوصاف امام(ع) و کمالات وی در مقام فعلیت و در مرحله موجودیت است؛ یعنی امام، عالِم است فعلاً و دارای مقام علم فعلی است و اوصافش از علم و غیر آن در مرحله شأنیّت نیست؛ به این معنی که اگر خداوند به امام علم آموخت، می‌داند و اگر نیاموخت و یاد نداد، نمی‌داند. این حرف ناشی از جهالت پاره‌ای از اشخاص است که به فکر قاصر خودشان تصور کرده‌اند؛ زیرا این حرف که اگر خدا به پیامبر(ص) و امام(ع) یاد داد، می‌داند و اگر یاد نداد، نمی‌داند نسبت به تمامی موجودات و سایر اشخاص یکسان است. در مرحله شأنیت، اگر خدا به شخصی و به موجودی چیزی یاد داد و علم داد، می‌داند و اگر نداد، نمی‌داند". علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه می‌سازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر می‌شود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمی‌شود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است.

روایات دربارۀ علم شأنی

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به برخی از روایات استدلال کرده‌اند و مضمون آنها این است، اهل بیت(ع) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، این آگاهی حتی اموری که در پاره‌ای روایات نفی شده مانند فی الارحام، خبر از زمان و مکان مرگ افراد و نزول باران را نیز شامل می‌‌شود. اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند. در اصول کافی بابی وجود دارد با عنوان: ««بابُ أنَّ الأئِمَةَ إِذَا شَاءُوا أَنْ یَعْلَمُوا عُلِّمُوا»» سه روایت مختلف از امام صادق(ع) وارد شده که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": ««إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»»، ««إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ أُعْلِم»» و ««إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِکَ»». و یا در روایتی دیگر امام کاظم(ع) می‌‌فرماید: امام باقر(ع) می‌‌فرمود: «هرگاه سفره علم برای ما گستره می‌شود، ما می‌دانیم و هرگاه گستره نشود، ما نمی‌دانیم. اسرار الهی به جبرئیل منتقل می‌شود و جبرئیل آنها را به محمد(ص) انتقال می‌دهد و محمد(ص) به هر کس که خدا بخواهد، منتقل می‌کند». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.

روایات دربارۀ علم فعلی

• برخی از روایات هم دال بر فعلی بودن علم امام هستند مانند روایاتی که می‌‌فرماید: «"عِلْمَ مَا یَکُونُ وَ مَا هُوَ کَائِنٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَهُ"» نزد امام است. مفضل بن عمر نقل می‌‌کند، امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند واجب می‌کند طاعت عبدی را بر بندگان و بعد از آن بنده می‌پوشاند خبر آسمان را؟ نه به خدا قسم خداوند کریم و رحیم‌تر از آن است که واجب کند اطاعت عبدی را بعد از آن بپوشاند خبر آسمان و صبح و شام را».

جمع‌بندی

• در جمع‌بندی میان دو نظر می‌‌توان گفت حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود، منتها چنین نیست که تمام علوم اهل بیت(ع) شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است، مانند علم باطن امام که همیشه به همه چیز فعلی است و متوقف بر هیچ شرطی نیست. درست است ائمه(ع) به دلیل جایگاه رفیعشان در جهان، علوم بسیاری را بالفعل در اختیار دارند، اما با توجه به نکاتی مانند تغییر پذیری حوادث جهان به دلیل اعمال اختیاری انسان و رخ دادن بدا، نامحدود بودن علوم کمالی و... برخی از علوم ایشان بالفعل نیست، منتها شأنی بودن بخشی از علوم ایشان نیز بدان معناست که هرگاه اراده کنند خداوند آن علم را در اختیار ایشان قرار می‌‌دهد یعنی دانش شأنی امام بسیار به فعلیت نزدیک است.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: