بحث:مسئولیت‌پذیری
نخست: مفهوم‌شناسی
«مسؤولیت‌پذیری» به معنای پذیرش تعهد و پاسخگویی در قبال وظایف و تکالیفی است که بر عهده فرد گذاشته شده است. فرد مسئولیت پذیر، پیامدهای اعمال و تصمیمات خود را می پذیرد و در صورت بروز کم و کاستی، آمادگی جبران آن را دارد. مسئولیت پذیری در حوزه های مختلف فردی، خانوادگی، شغلی و اجتماعی قابل طرح است و یکی از نشانه های بلوغ فکری و رشد شخصیتی به شمار می رود.
اما از منظر اسلامی، مسئولیت پذیری مفهومی عمیق تر و گسترده تر پیدا می کند و ریشه در آموزه های وحیانی و سیره معصومین (ع) دارد. در تعالیم اسلامی، انسان موجودی مختار و صاحب اراده معرفی شده که در پیشگاه خداوند متعال مسئول اعمال و رفتار خویش است. قرآن کریم در آیات متعددی بر اهمیت مسئولیت پذیری تأکید کرده و آن را از لوازم ایمان و تقوای الهی برشمرده است.
در روایات اهل بیت (ع) نیز مسئولیت پذیری به عنوان یکی از صفات برجسته مؤمنان و صالحان مطرح شده و بر ضرورت عمل به تعهدات فردی و اجتماعی تأکید گردیده است. پیامبر گرامی اسلام (ص) خود الگویی تمام عیار از یک انسان مسئولیت پذیر بوده اند که با عمل به فرامین الهی و ایفای نقش های چندگانه در خانواده و اجتماع، مصداق کامل مسئولیت پذیری را به نمایش گذاشته اند.
بنابراین در نگاه اسلامی، مسئولیت پذیری فراتر از یک ویژگی اخلاقی، ریشه در ایمان و باورهای دینی داشته و دامنه آن شامل طیف وسیعی از وظایف فردی و اجتماعی می شود که غایت آن، کسب رضایت پروردگار و نیل به کمال و سعادت حقیقی است.
دوم: ضرورت و جایگاه
مسئولیت‌پذیری نقشی بسزا در زندگی فردی و اجتماعی افراد ایفا می‌کند. از دیدگاه اسلام، مسئولیت‌پذیری عاملی کلیدی در رشد شخصیت و تقویت ایمان دینی به شمار می‌آید. افراد مسئولیت‌پذیر از سلامت روحی و روانی بیشتری برخوردارند و می‌توانند نقش‌های اجتماعی و خانوادگی خود را به خوبی ایفا نمایند و به پیشرفت جامعه کمک کنند.
براساس آیات و روایات اسلامی، مسئولیت‌پذیری جایگاه والایی در دین اسلام و معارف اهل بیت (ع) دارد. قرآن کریم بر اهمیت مسئولیت‌پذیری تأکید نموده و انسان را موجودی متعهد و مسئول معرفی می‌کند که در برابر اعمال و رفتار خود در پیشگاه خداوند پاسخگو است. رسول خدا (ص) می‌فرماید: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ»[۱] یعنی: «همۀ شما راعی (نگهبان و سرپرست) هستید و همه در برابر رعیت خود مسئول‌اند».
از منظر اسلام، انسان در وهله اول در برابر خداوند متعال مسئول است و سایر مسئولیت‌های او در قبال خود، خانواده، جامعه و ... در پرتو این مسئولیت اصلی قرار می‌گیرد. مبنای مسئولیت‌پذیری انسان نیز نعمت‌های الهی و میثاق «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ» است.
بنابراین آموزش مسئولیت‌پذیری به نسل جوان از ضروریات تعلیم و تربیت دینی به شمار می‌آید تا بتوانند به عنوان شهروندانی مسئول و متعهد به آرمان‌های دینی و انقلابی، رسالت خطیر خود را در قبال جامعه و نظام اسلامی به انجام رسانند.
مسؤولیت‌پذیری در کودکان و نوجوانان
مسؤولیت‌پذیری در دوران کودکی و نوجوانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که شخصیت فرد در این سنین شکل می‌گیرد. برخی از نکات مهم در این زمینه عبارتند از:
- کودکان و نوجوانان به‌دلیل ویژگی‌های سنی خود، کمتر احساس مسؤولیت می‌کنند و نیاز به آموزش و تمرین بیشتری در این زمینه دارند.
- والدین و مربیان باید با الگودهی صحیح و واگذاری تدریجی مسؤولیت‌ها متناسب با سن، زمینه رشد حس مسؤولیت‌پذیری را در کودکان و نوجوانان فراهم کنند.
- آموزه‌های دینی و اخلاقی نقش مهمی در نهادینه کردن روحیه مسؤولیت‌پذیری در کودکان و نوجوانان ایفا می‌کنند. آشنایی با سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) الگوهای ارزشمندی را پیش روی آنها قرار می‌دهد.
- توجه به ارزش‌های معنوی، تقویت اراده و خودکنترلی، پرورش روحیه نظم و انضباط و مشارکت در فعالیت‌های جمعی و خیرخواهانه از جمله راهکارهای مؤثر در پرورش حس مسؤولیت‌پذیری کودکان و نوجوانان است.
- مشارکت دادن کودکان و نوجوانان در تصمیم‌گیری‌های خانوادگی و مدرسه‌ای و قدردانی از رفتارهای مسؤولانه آنان، انگیزه لازم برای تداوم این رفتارها را در آنها تقویت می‌کند.
بنابراین با برنامه‌ریزی و اقدامات هدفمند می‌توان از همان دوران کودکی، بذر مسؤولیت‌پذیری را در وجود فرزندان کاشت و زمینه را برای رشد نسلی سالم و متعهد در پرتو آموزه‌های اسلامی فراهم کرد.
سوم: انواع و گونه‌ها
مسؤولیت‌پذیری را می‌توان به دو دستۀ کلی فردی و اجتماعی تقسیم کرد:
- مسؤولیت‌پذیری فردی: به وظایف و تکالیفی که هر فرد نسبت به خود دارد، مانند پاسخگویی در قبال اعمال، رفتار و گفتار خود گفته می‌شود. بر اساس تعالیم اسلامی، انسان مسؤول نفس و اعمال و رفتار خویش است و باید جوابگوی اعمال خود در پیشگاه خداوند باشد: ﴿تِلْكَ أُمَّةٌۭ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ﴾[۲].
- مسؤولیت‌پذیری اجتماعی: مجموعۀ تعهدات و وظایفی که فرد نسبت به دیگران و جامعه دارد. در اسلام هر فرد در برابر دیگر افراد جامعه، خانواده و محیط پیرامون خود مسؤول است و باید در راستای رفع مشکلات و نیازهای آنها تلاش کند. این مسؤولیت فردی و اجتماعی در کنار هم در متون دینی مورد تأکید قرار گرفته است؛ رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِيَّتِهِ»[۳] یعنی: «همۀ شما راعی (مسئول) هستید و همه در برابر رعیت خود مسئول‌اند» و «مَنْ أَصْبَحَ لاَ يَهْتَمُّ بِأُمُورِ اَلْمُسْلِمِينَ فَلَيْسَ مِنْهُمْ»[۴] یعنی: «هر کس صبح کند در حالی که به امور مسلمانان اهتمام نورزد، از آنان نیست». پس، هر کس نسبت به مشکلات جامعۀ اسلامی بی‌تفاوت باشد، از جامعۀ اسلامی نیست.
بنابراین از منظر اسلام، مسؤولیت‌پذیری دارای دو بُعد فردی و اجتماعی است که باید هر دو در کنار یکدیگر مورد توجه قرار گیرند.
چهارم: شاخص‌ها و ویژگی‌ها
افراد مسؤولیت‌پذیر از دیدگاه اسلام، دارای ویژگی‌ها و شاخص‌های ممتازی هستند که آنها را از دیگران متمایز می‌سازد. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارتند از:
- تعهد به انجام وظایف دینی و شرعی: افراد مسؤولیت‌پذیر خود را متعهد و پایبند به انجام واجبات و تکالیف دینی می‌دانند و همواره تلاش می‌کنند امور شرعی را به بهترین وجه ممکن و در زمان مقرر به انجام برسانند.
- پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و معنوی در رفتار و تصمیمات: التزام به اصول اخلاقی و ارزش‌های دینی در عمل و اتخاذ تصمیمات صحیح، از شاخصه‌های بارز افراد مسؤولیت‌پذیر است. آنها می‌کوشند تا در رفتار، گفتار و کردار خویش به آموزه‌های اخلاقی اسلام پایبند باشند.
- احترام به حقوق دیگران و رعایت حریم‌های شرعی و عرفی: افراد با مسؤولیت، همواره حقوق دیگران را محترم می‌شمارند و با رفتاری شایسته با دیگران تعامل دارند. همچنین در روابط اجتماعی خود، حریم‌ها و محدودیت‌های شرعی و عرفی را مدنظر قرار می‌دهند.
- برخورداری از اراده و پشتکار در مواجهه با مشکلات: مسؤولیت‌پذیری مستلزم صبر و استقامت در برابر چالش‌ها و دشواری‌هاست. افراد مسؤولیت‌پذیر با بهره‌گیری از اراده و پشتکار خود، سختی‌های مسیر را تحمل نموده و به اهداف والای خویش دست می‌یابند.
- آمادگی برای پذیرش عواقب و پیامدهای رفتار خویش: افراد مسؤولیت‌پذیر، توانایی پذیرش نتایج حاصل از اعمال و تصمیمات خود را دارند و از قبول مسؤولیت پیامدهای آن، هرچند ناخوشایند، گریزان نیستند.
- تلاش برای کسب علم و معرفت دینی در راستای رشد معنوی: افراد مسؤولیت‌پذیر، خود را نسبت به تزکیه نفس و سیر و سلوک معنوی نیز مسؤول می‌دانند. آنها می‌کوشند با فراگیری علوم و معارف دینی و بهره‌مندی از آنها در سبک زندگی خود، در مسیر تقویت ایمان و تعالی روحی گام بردارند.
- همت گماردن برای رشد و شکوفایی استعدادهای فردی در مسیر خداپسندانه: افراد مسئولیت‌پذیر نه تنها در قبال وظایف و تکالیف، بلکه نسبت به پرورش توانمندی‌ها و قابلیت‌های خدادادی خویش نیز احساس مسئولیت می‌کنند و برای شکوفاسازی آنها در مسیری الهی تلاش می‌نمایند.
بنابراین یک دانش‌آموز مسئولیت‌پذیر از دیدگاه اسلام، فردی است که ضمن تعهد و پایبندی به ارزش‌های دینی و اخلاقی، احترام به حقوق دیگران، پذیرش پیامدهای رفتار، وظایف خود را به نحو احسن انجام می‌دهد، با پشتکار بر موانع غلبه می‌کند و برای شکوفایی استعدادهای خود و رشد همه‌جانبه فردی و معنوی خویش می‌کوشد. چنین فردی می‌تواند الگویی شایسته برای دیگر دانشآموزان باشد.
پنجم: ابعاد و گستره
مسئولیت‌پذیری در نظام تربیتی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، ابعاد گسترده‌ای را شامل می‌شود که می‌توان آنها را به شرح ذیل برشمرد:
- مسئولیت در قبال خداوند: پذیرش مسئولیت بندگی و اطاعت از اوامر و نواهی الهی به‌عنوان اصلی‌ترین وظیفه انسان مسلمان؛
- مسئولیت در برابر خویشتن: تلاش برای تزکیه نفس و خودسازی معنوی از طریق انجام عبادات و پرهیز از گناهان و معاصی؛
- مسئولیت در قبال خانواده: ایفای نقش‌های خانوادگی و پایبندی به حقوق و تکالیف متقابل در روابط زناشویی و والدینی؛
- مسئولیت اجتماعی: مشارکت فعال در فعالیت‌های جمعی و انجام وظایف شهروندی در چارچوب ارزش‌های اسلامی و منافع جامعه؛
- مسئولیت در کسب علم و دانش: تلاش برای یادگیری و افزایش سطح آگاهی‌های دینی و علمی به‌منظور خدمت به خود و جامعه؛
- مسئولیت در حفظ محیط‌زیست: توجه به مسئولیت انسان در قبال طبیعت و اجتناب از اسراف و تخریب منابع و محیط‌زیست؛
- مسئولیت در برابر همنوعان: پایبندی به حقوق دیگران، کمک به نیازمندان و دفاع از مظلومان به‌عنوان وظیفه‌ای انسانی و اسلامی.
روی‌هم‌رفته می‌توان گفت که از نظر اسلام، مسئولیت‌پذیری طیف وسیعی از تکالیف و وظایف را در بُعد فردی و جمعی دربرمی‌گیرد که رعایت آنها زمینه‌ساز کمال معنوی فرد و پیشرفت و سلامت جامعه است.
ششم: عوامل مخرب
علل و ریشه‌های گرایش افراد به بی‌مسئولیتی و فرار از پذیرش تعهدات را می‌توان در عوامل مختلفی جستجو کرد. برخی از این عوامل عبارتند از:
- تربیت ناصحیح خانوادگی: در خانواده‌هایی که والدین خود الگوی مناسبی از مسئولیت‌پذیری نیستند و در تربیت فرزندان کم‌توجهی و سهل‌انگاری می‌کنند، زمینه برای شکل‌گیری روحیه بی‌مسئولیتی در کودکان و نوجوانان فراهم می‌شود. عدم آموزش مهارت‌های لازم، نبود نظارت کافی و واگذار کردن فرزندان به حال خود، مانع درونی شدن حس تعهد و مسئولیت در آنها می‌گردد.
- غفلت از آموزه‌های دینی: در تعالیم اسلامی، انسان موجودی مسئول در پیشگاه خداوند متعال معرفی شده که در قبال اعمال و رفتار خود پاسخگو است. کم‌توجهی به این آموزه‌های ارزشمند و کمرنگ شدن باورهای دینی، انگیزه افراد را برای مسئولیت‌پذیری و عمل به تکالیف کاهش می‌دهد.
- تأثیر منفی رسانه‌ها: گسترش رسانه‌های جمعی و فضای مجازی و عرضه محتواهایی که سبک زندگی لذت‌طلبانه و بی‌مسئولیت را ترویج می‌کنند، به‌ویژه در میان نسل جوان تأثیرگذار است و می‌تواند آنها را از ارزش‌های اخلاقی و تعهدات اجتماعی دور سازد.
- همنشینی با دوستان نامناسب: معاشرت با افرادی که خود پایبند به اصول اخلاقی و مسئولیت‌پذیری نیستند، به‌تدریج فرد را تحت تأثیر قرار داده و موجب القای روحیات و رفتارهای مشابه در او می‌گردد.
- نظام آموزشی ناکارآمد: نظام تعلیم و تربیت چنانچه به پرورش روحیه مسئولیت‌پذیری در دانشآموزان و دانشجویان اهتمام نورزد و مهارت‌های لازم را به‌خوبی به آنها نیاموزد، در تربیت نسلی بی‌تفاوت و گریزان از پذیرش مسئولیت سهیم خواهد بود.
بنابراین برای مقابله با این عوامل مخرب و تقویت فرهنگ مسئولیت‌پذیری در جامعه، لازم است خانواده‌ها، نهادهای فرهنگی و رسانه‌ها، نظام آموزشی و همه دستگاه‌های مؤثر با هم‌افزایی و اتخاذ راهبردی جامع در جهت نهادینه کردن این فضیلت اخلاقی در بین آحاد جامعه به‌ویژه نسل جوان گام بردارند.
هفتم: عوامل مؤثر
عامل نخست: نقش خانواده
خانواده به عنوان نخستین نهاد تربیتی، نقش مهمی در شکل‌گیری حس مسؤولیت‌پذیری در فرزندان ایفا می‌کند. رفتار و منش والدین، الگوی عملی مسؤولیت‌پذیری را به فرزندان منتقل می‌سازد. والدین با واگذاری تدریجی مسؤولیت‌ها متناسب با سن و توانایی فرزندان، زمینۀ تمرین و تقویت این ویژگی را فراهم می‌آورند.
رفتارهای مؤثر والدین در مسؤولیت‌پذیری فرزندان
- الگودهی صحیح و عمل به وظایف و تعهدات دینی و اخلاقی توسط والدین
- تشویق فرزندان به انجام امور محوله و قدردانی از تلاش‌های آنها
- نظارت و حمایت مناسب در مسیر انجام مسؤولیت‌های محول شده
- گفتگو با فرزندان در خصوص اهمیت مسؤولیت‌پذیری از منظر دینی و اجتماعی
- فراهم کردن فرصت‌هایی برای تصمیم‌گیری و انتخاب مسؤولانه توسط فرزندان
- استفاده از آموزه‌های دینی و سیرۀ معصومین(ع) در تربیت فرزندان مسؤولیت‌پذیر
خانواده‌هایی که اصول تربیت دینی را سرلوحۀ فرزندپروری خود قرار می‌دهند، با تأکید بر ارزش‌هایی همچون تعهد، تکلیف‌شناسی، احساس وظیفه در برابر خداوند و جامعه، نقش مؤثری در نهادینه شدن روحیۀ مسؤولیت‌پذیری در وجود فرزندان خواهند داشت.
عامل دوم: نقش آموزش و پرورش
آموزش و پرورش در کنار خانواده، نقشی اساسی در تقویت مسؤولیت‌پذیری دانشآموزان ایفا می‌کند. مدرسه با فراهم آوردن محیطی مناسب برای کسب تجربه و تمرین مسؤولیت‌پذیری، می‌تواند زمینه‌ساز رشد این ویژگی مهم در دانشآموزان باشد.
نقش معلمان
معلمان به عنوان الگوهای رفتاری دانشآموزان، تأثیر بسزایی در القای روحیه مسؤولیت‌پذیری به آنان دارند. معلمان با نشان دادن تعهد و مسؤولیت‌پذیری در انجام وظایف شغلی و اخلاقی خود و برخورد محترمانه و مسؤولانه با دانشآموزان، الگویی مناسب برای آنها فراهم می‌کنند. همچنین معلمان می‌توانند با تشویق رفتارهای مسؤولانه و تذکر و اصلاح رفتارهای غیرمسؤولانه، به تقویت این ویژگی در دانشآموزان کمک نمایند.
نقش دروس تحصیلی
دروس تحصیلی نیز ظرفیت خوبی برای آموزش مفاهیم و مهارت‌های مسؤولیت‌پذیری دارند. گنجاندن مباحثی پیرامون اهمیت و ضرورت مسؤولیت‌پذیری در دروس مختلف و طراحی تکالیف و پروژه‌هایی که مستلزم انجام مسؤولیت‌های فردی و گروهی باشد، فرصت خوبی برای تمرین این ویژگی در عمل است. در این میان، دروس دینی جایگاه ویژه‌ای در تبیین دیدگاه اسلام درباره مسؤولیت‌پذیری و الگوسازی از شخصیت‌های مسؤولیت‌پذیر دینی دارند.
راهکارهای تقویت مسؤولیت‌پذیری در مدارس
برخی راهکارهای مؤثر جهت تقویت مسؤولیت‌پذیری در مدارس عبارتند از:
- اهمیت الگودهی مناسب و تربیت مبتنی بر آموزه‌های اسلامی: الگوسازی مناسب و تربیت دانشآموزان بر مبنای ارزش‌های اسلامی، بستر لازم برای پرورش روحیه مسؤولیت‌پذیری را فراهم می‌سازد. مربیان و معلمان می‌بایست خود به عنوان الگوهایی شایسته، پایبندی به مسؤولیت‌های دینی، اخلاقی و اجتماعی را به دانشآموزان نشان دهند.
- لزوم فراهم کردن فرصت‌های تمرین مسؤولیت‌پذیری در محیط مدرسه: مدرسه باید با فراهم کردن فرصت‌های گوناگون برای پذیرش مسؤولیت، زمینه تمرین و تجربه عملی مسؤولیت‌پذیری را برای دانشآموزان فراهم کند. مشارکت در فعالیت‌های گروهی، انجام پروژه‌های مدرسه‌ای، عهده‌دار شدن مسؤولیت‌هایی در کلاس یا مدرسه، می‌تواند فرصت‌های مناسبی برای رشد مسؤولیت‌پذیری باشد.
- ضرورت تعامل و همکاری میان مدرسه و خانواده در تربیت دینی دانشآموزان: تعامل سازنده و همکاری نزدیک میان مدرسه و والدین، عاملی مهم در انتقال و تحکیم ارزش‌های دینی و اخلاقی منجمله مسؤولیت‌پذیری است. مدرسه باید با برقراری ارتباط مؤثر با خانواده‌ها و ارائه آموزش‌های لازم به آنان، زمینه را برای هم‌افزایی تربیتی و انسجام در پیام‌های تربیتی منتقل شده به دانشآموزان فراهم آورد.
عامل سوم: نقش رسانه
رسانه‌ها به‌ویژه رسانه‌های دیداری و شنیداری نقش بسزایی در رشد مسؤولیت‌پذیری افراد جامعه از جمله دانشآموزان ایفا می‌کنند. برخی از مهم‌ترین کارکردهای رسانه‌ها در این زمینه عبارتند از:
- پخش برنامه‌ها و تولیدات فرهنگی که الگوهای مثبت مسؤولیت‌پذیری را به مخاطبان معرفی می‌کنند. رسانه‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تصویری و روایی خود، زندگی و رفتار شخصیت‌های برجسته‌ای که نمونه‌های بارز مسؤولیت‌پذیری در ابعاد مختلف هستند را به‌تصویر بکشند و انگیزه لازم برای الگوبرداری از آنها را در مخاطبان ایجاد نمایند.
- تولید و انتشار پیام‌های آموزشی و تربیتی در زمینه اهمیت و ضرورت مسؤولیت‌پذیری در زندگی فردی و اجتماعی. رسانه‌ها می‌توانند با تکیه بر آموزه‌های دینی و اخلاقی، مخاطبان را با مفهوم، ابعاد و پیامدهای مسؤولیت‌پذیری آشنا کنند و آنها را به پذیرش مسؤولیت در حوزه‌های مختلف ترغیب نمایند.
- نمایش عواقب و پیامدهای منفی بی‌مسؤولیتی و فرار از مسؤولیت در قالب فیلم‌ها، سریال‌ها و دیگر برنامه‌های رسانه‌ای. از این طریق افراد با مشاهده نتایج زیانبار بی‌مسؤولیتی در زندگی شخصیت‌های داستانی، به اهمیت مسؤولیت‌پذیری در زندگی واقعی خود پی خواهند برد.
- طرح و بررسی نقش و مسؤولیت افراد و نهادهای مختلف جامعه در قبال مسائل و موضوعات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... از طریق میزگردها، مناظره‌ها و دیگر قالب‌های رسانه‌ای. این امر می‌تواند نقش مهمی در افزایش حساسیت و مسؤولیت‌پذیری عمومی در قبال سرنوشت جامعه داشته باشد.
بنابراین رسانه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین نهادهای اجتماعی، رسالت و مسؤولیت خطیری در زمینه ترویج فرهنگ مسؤولیت‌پذیری در جامعه به‌ویژه در میان کودکان و نوجوانان برعهده دارند. اهتمام رسانه‌ها به ایفای این نقش، می‌تواند به تربیت نسلی مسؤولیت‌پذیر و متعهد بینجامد که زمینه‌ساز پیشرفت و تعالی جامعه اسلامی خواهد بود.
عامل چهارم: نقش دین
نقش دین در تقویت مسؤولیت‌پذیری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دین اسلام با آموزه‌های غنی خود، نقش مهمی در پرورش افراد مسؤولیت‌پذیر ایفا می‌کند. برخی از راهکارهای تقویت مسؤولیت‌پذیری از منظر اسلام عبارتند از:
- توجه به نقش نماز و عبادات در تقویت حس مسؤولیت‌پذیری: نماز به‌عنوان ستون دین، نقش مهمی در پرورش روحیۀ مسؤولیت‌پذیری دارد. با اقامۀ نماز در پنج نوبت و در اوقات مشخص، فرد احساس تعهد و مسؤولیت نسبت به وظایف دینی خود پیدا می‌کند. سایر عبادات نیز همچون روزه، زکات و حج در تقویت مسؤولیت‌پذیری مؤثرند.
- استفاده از الگوهای دینی و سیره بزرگان در الگوسازی برای دانشآموزان: معرفی پیامبر اکرم (ص)، ائمۀ معصومین (ع) و دیگر بزرگان دینی به‌عنوان الگوهای مسؤولیت‌پذیری و تبیین ابعاد شخصیتی آنها در انجام وظایف فردی و اجتماعی، می‌تواند انگیزۀ دانشآموزان را در پذیرش مسؤولیت افزایش دهد.
- تأکید بر نقش خودمراقبتی و محاسبۀ نفس در پرورش روحیۀ مسؤولیت‌پذیری: در آموزه‌های دینی بر اهمیت مراقبت از خویشتن و محاسبۀ اعمال تأکید شده است. با تقویت حس خودمراقبتی و محاسبۀ نفس، افراد همواره رفتار و عملکرد خود را ارزیابی می‌کنند و در قبال آنها احساس مسؤولیت می‌نمایند.
بنابراین دین با ارائۀ الگوهای رفتاری مناسب، تأکید بر اهمیت عبادات و خودسازی معنوی، نقش بسزایی در پرورش افراد مسؤولیت‌پذیر دارد و می‌تواند مبنایی برای برنامه‌های تربیتی در مدارس و خانواده‌ها باشد.
عامل پنجم: نقش همسالان
گروه همسالان نقش مهمی در مسؤولیت‌پذیری نوجوانان و جوانان ایفا می‌کنند. افراد در این سنین بیشتر تحت تأثیر دوستان و همسالان خود قرار می‌گیرند. اگر گروه همسالان دارای ویژگی‌هایی چون تعهد، وظیفه‌شناسی و مسؤولیت‌پذیری باشند، می‌توانند الگوی مناسبی برای فرد باشند و او را به سمت رفتارهای مسؤولانه سوق دهند.
از طرفی اگر گروه همسالان نسبت به مسائل و وظایف خود بی‌تفاوت و بی‌مسؤولیت باشند، می‌توانند فرد را نیز به این سمت بکشانند. بنابراین انتخاب دوستان و همسالان مناسب که خود را نسبت به خانواده، جامعه و وظایف دینی‌شان مسؤول می‌دانند، در تقویت روحیه مسؤولیت‌پذیری افراد بسیار حائز اهمیت است.
والدین و مربیان باید با راهنمایی‌های لازم، فرزندان را در انتخاب دوستان شایسته یاری کنند و نسبت به نفوذ منفی همسالان نامناسب هوشیار باشند تا بتوانند زمینه را برای رشد مسؤولیت‌پذیری در نوجوانان و جوانان فراهم سازند. تعامل سازنده با گروه همسالان و مشارکت در فعالیت‌های جمعی مفید و خیرخواهانه، می‌تواند حس مسؤولیت‌پذیری نسبت به دیگران و جامعه را در فرد تقویت نماید.
هشتم: مراحل تقویت مسؤولیت‌پذیری
مسؤولیت‌پذیری یک مهارت اکتسابی است که به‌تدریج در افراد شکل می‌گیرد. برای پرورش این ویژگی لازم است مراحل زیر طی شود:
- آشنایی با مفهوم مسؤولیت و وظایف فردی و اجتماعی: در این مرحله کودکان و نوجوانان باید با معنای مسؤولیت‌پذیری و نقش‌های خود در خانواده، مدرسه و جامعه آشنا شوند. آنها باید وظایف و تکالیف خود را بشناسند و بدانند انجام آنها چه اهمیتی دارد.
- ایجاد انگیزه و علاقه به مشارکت و همکاری: برای مسؤولیت‌پذیر شدن افراد، باید در آنها میل و رغبت به مشارکت در امور و ایفای نقش در گروه ایجاد شود. این انگیزه با تشویق، قدردانی و دادن پاداش به رفتارهای مسؤولانه تقویت می‌شود.
- فراهم کردن فرصت‌های تمرین و تجربه: افراد برای یادگیری مسؤولیت‌پذیری نیاز به کسب تجربه دارند. لازم است در خانه و مدرسه موقعیت‌هایی فراهم شود تا آنها بتوانند وظایف خود را انجام دهند و مسؤولیت‌هایی را بر عهده بگیرند. مشارکت در کارهای خانه و مدرسه، همکاری در پروژه‌های گروهی و فعالیت‌های اجتماعی از این قبیل است.
- ارائه بازخورد و راهنمایی مستمر: والدین و مربیان باید عملکرد فرزندان و دانشآموزان را در حین انجام مسؤولیت‌ها زیر نظر داشته باشند و با ارائه بازخورد مناسب آنها را حمایت و هدایت کنند. تشویق رفتارهای مثبت و اصلاح اشتباهات به پیشرفت آنها در امر مسؤولیت‌پذیری کمک می‌کند.
- ارزیابی عملکرد و بررسی پیشرفت‌ها: سنجش میزان پیشرفت افراد در مسؤولیت‌پذیری و بررسی نقاط قوت و ضعف آنها ضروری است. این ارزیابی به شناخت توانمندی‌ها و نیازهای افراد کمک می‌کند و والدین و مربیان را در برنامه‌ریزی برای تقویت مهارت‌های آنها یاری می‌دهد.
انتظار می‌رود با طی این مراحل، مسؤولیت‌پذیری در کودکان و نوجوانان به‌تدریج پرورش یابد و آنها قادر شوند با آگاهی، انگیزه و توانمندی لازم وظایف و تعهدات خود را در خانواده و جامعه ایفا کنند.
نهم: راهکارهای افزایش مسؤولیت‌پذیری
مسؤولیت‌پذیری یکی از مهم‌ترین خصلت‌های اخلاقی و معنوی است که در آموزه‌های اسلامی بر آن تأکید فراوانی شده است. برای افزایش و تقویت حس مسؤولیت‌پذیری در افراد، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
راهکارهای تقویت مسؤولیت‌پذیری در پرتو آموزه‌های اسلامی
- توجه به نقش نماز و عبادات در تقویت حس مسؤولیت‌پذیری: نماز و عبادات نقش مهمی در پرورش روحیۀ مسؤولیت‌پذیری دارند. با انجام به‌موقع فرایض دینی همچون نماز، روزه و سایر عبادات، فرد خود را در برابر خداوند و انجام وظایف شرعی مسؤول می‌داند و این حس به سایر عرصه‌های زندگی نیز تسری می‌یابد.
- استفاده از الگوهای دینی و سیره بزرگان در الگوسازی برای دانشآموزان: معرفی الگوهای مسؤولیت‌پذیر از میان پیامبران، ائمه و سایر بزرگان دین و بیان داستان‌ها و سرگذشت آنها، نقش مؤثری در القای حس مسؤولیت‌پذیری به دانشآموزان خواهد داشت. هنگامی که آنها ببینند پیشوایان و الگوهای دینی در برابر تکالیف و وظایف خود چقدر مسؤولانه و متعهدانه عمل می‌کردند، انگیزۀ بیشتری برای الگوگیری از آنها پیدا خواهند کرد.
- تأکید بر نقش خودمراقبتی و محاسبه نفس در پرورش روحیه مسؤولیت‌پذیری: یکی دیگر از راهکارهای تقویت مسؤولیت‌پذیری، تأکید بر اهمیت خودمراقبتی و محاسبۀ نفس است. دانشآموزان باید بیاموزند که همواره بر اعمال و رفتار خود نظارت داشته باشند و خود را نسبت به آنها مسؤول بدانند. ترویج فرهنگ محاسبه و ارزیابی عملکرد فردی از منظر آموزه‌های دینی، به رشد روحیۀ پاسخگویی و مسؤولیت‌پذیری در آنها کمک شایانی خواهد نمود.
به‌طور کلی، با بهره‌گیری از ظرفیت‌های تربیتی و معنوی اسلام و تأکید بر جنبه‌های ایمانی و اخلاقی مسؤولیت‌پذیری، می‌توان زمینه‌های لازم برای پرورش نسلی متعهد و پاسخگو را فراهم آورد و جامعه‌ای سالم و پویا بر مبنای ارزش‌های دینی بنا نهاد.
دهم: آثار و برکات (تأثیرات مثبت)
مسؤولیت‌پذیری، آثار و برکات فراوانی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد که برخی از آنها عبارتند از:
- رشد و تعالی معنوی: فرد مسؤولیت‌پذیر با انجام وظایف دینی و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، زمینه را برای رشد معنوی و قرب الهی خویش فراهم می‌سازد. چنین فردی با ایفای نقش بندگی و مسؤولیت‌های محوله از سوی خداوند، به مقامات والای انسانی نائل می‌شود.
- آرامش روحی و روانی: احساس مسؤولیت و انجام به موقع تکالیف فردی و اجتماعی، آرامش خاطر و رضایت درونی را در پی دارد. فردی که به وظایف خود عمل می‌کند، کمتر دچار اضطراب، استرس و عذاب وجدان می‌شود و از سلامت روحی و روانی بیشتری برخوردار است.
- اعتماد به نفس و خودباوری: احساس توانمندی در انجام مسؤولیت‌ها و ایفای درست نقش‌های محوله، اعتماد به نفس و خودباوری را در فرد تقویت می‌کند. فرد مسؤولیت‌پذیر با غلبه بر چالش‌ها و مشکلات، بر توانایی‌های خویش واقف شده و حس خودکارآمدی در او تقویت می‌شود.
- بهبود روابط بین‌فردی و اجتماعی: فردی که در قبال دیگران احساس مسؤولیت می‌کند، روابط اجتماعی بهتر و سالم‌تری خواهد داشت. احترام به حقوق دیگران، وفای به عهد و تعهدات، و کمک به همنوع از ویژگی‌های افراد مسؤول است که موجب تحکیم پیوندهای اجتماعی و بهبود روابط میان‌فردی می‌شود.
- پیشرفت و توسعۀ جامعه: هنگامی که افراد جامعه نسبت به سرنوشت کشور و مسائل و مشکلات آن احساس مسؤولیت کنند، با تلاش و کوشش در جهت آبادانی و پیشرفت گام برمی‌دارند. وجود مدیران و کارگزاران مسؤولیت‌پذیر و دلسوز، زمینه‌ساز توسعه و تعالی جامعه در ابعاد مختلف خواهد شد.
بنابراین، مسؤولیت‌پذیری نه تنها در تکامل فردی و معنوی انسان نقش دارد، بلکه از مهم‌ترین شاخص‌های یک جامعۀ سالم و پویاست که آثار و برکات آن، حیات طیبه را برای افراد و جامعه به ارمغان می‌آورد.
یازدهم: چالش‌ها و راه‌های مواجهه
مسؤولیت‌پذیری به‌عنوان یک ارزش والای اخلاقی و دینی، در مسیر تحقق و نهادینه شدن در سطح فردی و اجتماعی با چالش‌ها و موانعی مواجه است که شناخت و تلاش برای رفع آنها، ضروری به‌نظر می‌رسد.
موانع و مشکلات احتمالی
برخی از مهم‌ترین چالش‌های موجود بر سر راه مسؤولیت‌پذیری عبارتند از:
- عدم درک صحیح از مفهوم و اهمیت مسئولیت‌پذیری در برابر خداوند: یکی از چالش‌های اساسی، نداشتن درک درست از مفهوم و اهمیت مسئولیت‌پذیری به عنوان یک تعهد الهی است. بسیاری افراد ممکن است مسئولیت‌های خود را تنها به عنوان وظایف اجتماعی یا خانوادگی در نظر بگیرند و از بعد معنوی و الهی آن غافل باشند.
- غفلت و فراموشی نسبت به تعهد و پیمان الهی: غفلت از پیمانی که در عالم ذر "اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ" با خداوند بسته‌ایم، می‌تواند منشأ اصلی بی‌مسئولیتی باشد. این پیمان، مسئولیت‌پذیری انسان را در برابر خداوند و نقش او به عنوان خلیفه الهی در زمین تأکید می‌کند.
- ضعف ایمان و سست شدن باورهای دینی: کمرنگ شدن ایمان و التزام دینی افراد، انگیزه لازم برای مسئولیت‌پذیری را کاهش می‌دهد. ایمان قوی و عمل صالح، زمینه‌ساز تحقق مسئولیت‌پذیری در ابعاد مختلف زندگی است.
- خودمحوری و فردگرایی افراطی: گرایش بیش از حد به منافع شخصی و غفلت از مسئولیت‌های اجتماعی نیز یکی از آفت‌های جدی مسئولیت‌پذیری به شمار می‌رود.
- غلبۀ روحیۀ راحت‌طلبی و تنبلی: تمایل به راحت‌طلبی و پرهیز از سختی‌ها و مشقت‌ها، مانعی بزرگ بر سر راه پذیرش مسئولیت‌ها است.
- عدم توجه به نقش وجدان و ندای درونی: ندای فطری درون و وجدان بیدار، انسان را به مسئولیت‌پذیری فرا می‌خواند. بی‌توجهی به این ندای درونی و تسکین وجدان می‌تواند زمینه فرار از مسئولیت‌ها را فراهم کند.
- الگوهای نامناسب و القائات منفی رسانه‌ای: ترویج سبک زندگی غیرمسئولانه و فردگرایانه از طریق رسانه‌ها و فضای مجازی، چالش دیگری فراروی مقولۀ مسئولیت‌پذیری در عصر کنونی است.
با توجه به موانع و چالش‌های فوق، مسئولیت‌پذیری نیازمند تلاش مستمر در تقویت بنیان‌های اعتقادی، اخلاقی و تربیتی افراد و جامعه است تا در پرتو ایمان، تقوا و پایبندی به ارزش‌های اسلامی، فرهنگ ایثار و مسئولیت‌پذیری در تمام شئون فردی و اجتماعی نهادینه شود.
راه‌های مقابله
برخی راهکارهای مقابله با چالش‌های مذکور و تقویت روحیۀ مسؤولیت‌پذیری از منظر آموزه‌های اسلامی عبارتند از:
- تقویت معرفت و بینش دینی: افزایش معرفت و بینش دینی در زمینه جایگاه مسئولیت در برابر خداوند و گستره آن در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی، با مطالعه و تأمل در آیات و روایات، انسان را به درک عمیق‌تری از مسئولیت‌های خود می‌رساند.
- یادآوری مداوم میثاق الهی: یادآوری مستمر میثاق "ألَسْتُ بِرَبِّکُمْ" و لوازم آن، از جمله مسئولیت‌پذیری انسان به مثابه بنده خدا، با تکیه بر تعالیم اسلامی و سیره اهل بیت (ع)، انسان را به تعهدات الهی خود بازمی‌گرداند.
- تحکیم ایمان و باورهای دینی: تلاش برای تحکیم ایمان و عمل صالح در زندگی، زمینه و بستر اصلی تحقق مسئولیت‌پذیری است. با تقویت ایمان و پایبندی به ارزش‌های دینی، می‌توان انگیزه و توان لازم برای مسئولیت‌پذیری را در افراد ایجاد کرد.
- ترویج الگوی زندگی مسئولانه: آموزش و پیاده‌سازی عملی سبک زندگی اسلامی در جامعه - که برگرفته از سیرۀ پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) است - نقش بسزایی در تقویت مسئولیت‌پذیری دارد.
- کسب بصیرت نسبت به پیامدهای مسئولیت‌پذیری: آگاهی از آثار مثبت مسئولیت‌پذیری و پیامدهای سوء فرار از مسئولیت در دنیا و آخرت، با مطالعه آموزه‌های دینی، انگیزه‌ای قوی برای پذیرش مسئولیت‌ها ایجاد می‌کند.
- فرهنگ‌سازی و تبیین اهمیت مسئولیت‌پذیری: آشنا کردن افراد با اهمیت و آثار فردی و اجتماعی مسئولیت‌پذیری از طریق رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی، زمینه‌ساز ارتقای این فضیلت در جامعه است.
- الگوسازی مناسب و کاربست تشویق و تنبیه: معرفی الگوهای موفق مسئولیت‌پذیری و بهره‌گیری هوشمندانه از شیوه‌های تشویقی و تنبیهی در پرورش افراد مسئولیت‌پذیر مؤثر است.
بدین ترتیب با بهره‌گیری از راهکارهای فوق در پرتو آموزه‌های اسلامی، می‌توان بر چالش‌های فراروی مسئولیت‌پذیری غلبه کرد و زمینه رشد و تعالی فردی و اجتماعی را فراهم ساخت.
دوازدهم: نمونه‌هایی از افراد مسئولیت‌پذیر
نمونه هایی از افراد مسئولیت پذیر از بدو تاریخ اسلام تا عصر کنونی فراوان است. برخی از این الگوهای برجسته عبارتند از:
- پیامبر اکرم (ص): آن حضرت به عنوان اسوه و الگوی تمام عیار مسئولیت پذیری، در همه ابعاد زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی به وظایف خود به نحو احسن عمل می کردند. ایشان در مقام همسر و پدر، مسئولیت های خانوادگی را به بهترین شکل ایفا می کردند و در مقام رهبری جامعه نیز با تلاش و از خودگذشتگی برای هدایت و رشد مردم می کوشیدند.
- حضرت علی (ع) وائمه اهل بیت (ع): امیرمؤمنان علی (ع) و سایر امامان معصوم از اهل بیت (ع) نمونه کامل انسان مسئولیت پذیر بودند. ایشان در عرصه های مختلف نظامی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مسئولیت های خطیری را بر عهده گرفتند و با نهایت تعهد به آنها عمل کردند. مواضع قاطع ایشان در دفاع از حق و عدالت و مقابله با انحرافات، نشانگر اوج مسئولیت پذیری آن حضرات است.
- حضرت زهرا (س): دخت گرامی پیامبر (ص)، با وجود جوانی، در ایفای نقش های مختلفی چون همسری، مادری و مسئولیت های اجتماعی، الگویی شایسته برای زنان مسلمان بوده اند. ایستادگی ایشان در دفاع از ولایت و احقاق حقوق اهل بیت (ع) پس از رحلت پیامبر، از نمونه های برجسته مسئولیت پذیری اجتماعی حضرت زهرا (س) است.
- شهدا و ایثارگران: شهدا و جانبازان به ویژه در دوران دفاع مقدس، با فداکاری و ایثار جان خود برای دفاع از اسلام و میهن، اسوه های مسئولیت پذیری در عصر حاضر هستند. این عزیزان با احساس تکلیف و مسئولیت دینی و انقلابی، بزرگترین سرمایه خود یعنی جان را فدا کردند تا از کیان اسلام و نظام مقدس جمهوری اسلامی حراست کنند.
- علما و مراجع تقلید: مسئولیت پذیری اجتماعی علمای بزرگ و مراجع تقلید نیز مثال زدنی است. ایشان علاوه بر زهد و تقوای فردی، در قبال سرنوشت جامعه و مقابله با ظلم و بی عدالتی نیز احساس مسئولیت کرده و در مواقع لزوم حضوری مؤثر در صحنه های اجتماعی و سیاسی داشته اند.
بنابراین از صدر اسلام تاکنون، همواره مصادیق برجسته ای از مسئولیت پذیری در سیره بزرگان دینی و مجاهدان راه حق وجود داشته که می توانند الهام بخش نسل جوان در عرصه خدمت به جامعه و تعهد به آرمان های اسلامی باشند.