سیره پیامبر خاتم در مدارا و سازگاری در زندگی چیست؟ (پرسش)

سیره پیامبر خاتم در مدارا و سازگاری در زندگی چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث سیره خانوادگی معصومان است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی سیره خانوادگی معصومان مراجعه شود.

سیره پیامبر خاتم در مدارا و سازگاری در زندگی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ سیره خانوادگی معصومان
مدخل اصلی	سازگاری خانوادگی در معارف و سیره نبوی
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

پاسخ نخست

م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌

آقای دکتر م‍ص‍طف‍ی‌ دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌ در کتاب «سیره نبوی» در این‌باره گفته‌ است:

«برای اینکه مدارا و سازگاری به درستی پاس داشته شود لازم است اموری رعایت گردد که به مواردی از آن اشاره می‌شود.

• رعایت توانایی‌ها: هر انسانی میزانی توانایی دارد و نباید بیش از قدرت و تاب و تحملش از او انتظار داشت، چنان‌که حکمت الهی این‌گونه است که با انسان‌ها به مقدار توانایی‌شان عمل می‌کند و هیچ‌کس را را بیش از توانایی‌اش تکلیف نمی‌نماید: ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَ﴾. “وُسع” به معنی تاب و توان است که اصل آن به معنی گنجایش مکانی است، سپس توانایی انسان را شبیه ظرفی برای افعال اختیاری او تصور کرده‌اند، گویا آنچه انسان می‌تواند انجام دهد، توانایی وی گنجایش آن را دارد و آنچه را نمی‌تواند انجام دهد توانایی‌اش گنجایش ندارد، و این مفهوم بر طاقت منطبق گردیده و وسع نامیده شده است. بنابراین وسع انسان عبارت است از طاقت و گنجایش توانایی وی؛ و این امر در همه چیز صادق است، و در زندگی زناشویی نیز زن و مرد باید ملاحظه توانایی‌های یکدیگر را بکنند و انتظار نامعقول و فراتر از وسع یکدیگر نداشته باشند، که در صورت عدم رعایت این امر، زن و مرد به عدم مدارا و ناسازگاری کشیده می‌شوند. حدیث نبوی که مردان را به مدارا و سازگاری با همسرانشان سفارش کرده از همین باب است: «فَدَارِهَا تَعِشْ بِهَا».

تحمیل کردن همه کارها در زندگی مشترک به یک طرف و انتظارهای بیش از حدّ، به ویژه نسبت به زن، او را از مدار مدارا بیرون می‌برد. امیر مؤمنان علی (ع) در آموزه‌ای لطیف فرموده است: «فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَيْحَانَةٌ وَ لَيْسَتْ‏ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِيَصْفُوَ عَيْشُكَ».

این تصور که زن “قهرمان” است و باید همه کارها را او عهده‌دار شود، تصوری ناصواب است. البته واژه “قهرمان” و “قهرمانة” به معنایی که در زبان فارسی استعمال می‌شود، یعنی “پهلوان” نیست، بلکه اصل آن در فارسی “کهرمان” است به معنای کاراندیش و کارفرما، و در عربی به معنای “پیشکار” و “وکیل” و “متصدی کارهای کسی” به کار رفته است، چنان‌که مُعَلّی بن خُنَیْس “قهرمان” یعنی پیشکار امام صادق (ع) عنوان شده است؛ و عمرو بن دینار بصری “قهرمان” یعنی پیشکار آل زبیر. بنابراین برای پرهیز از آسیب دیدن مدارا و سازگاری در زندگی باید توانایی شریک زندگی پاس داشته شود.

• پوزش‌خواهی و پوزش‌پذیری: از نشانه‌های مهم مدارا و سازگاری و نیز از عوامل تقویت‌کننده آن، پوزش‌خواهی و پوزش‌پذیری است. آدمی پیوسته در معرض خطا و اشتباه‌کاری است. آن‌چه مهم است این است که انسان به سرعت به خطا و اشتباه خود پی ببرد و از آن پوزش بخواهد و شریک زندگی او نیز پذیرای وی گردد و به اصلاح آن بپردازند. هم پوزش‌خواهی و هم پوزش‌پذیری، روابط زن و مرد را به مدارا می‌کشاند و سازگار می‌سازد. بنابراین لازم است زن و مرد بیاموزند که پوزش بخواهند و پوزش بپذیرند و این مقتضای خردورزی است. امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است: «الْمَعْذِرَةُ بُرْهَانُ‏ الْعَقْلِ‏».

زن و مرد لازم است به یکدیگر فرصت پوزش‌خواهی بدهند و این به معنای گشودن راه مدارا و سازگاری و تقویت آن است. واکنش سریع نسبت به خطاها و اشتباهات و بستن راه پوزش‌خواهی خلاف تدبیرمندی در زندگی است. حضرت مجتبی (ع) در سفارشی مفید و کارساز فرموده است: «لَا تُعَاجِلِ‏ الذَّنْبَ‏ بِالْعُقُوبَةِ، وَ اجْعَلْ بَيْنَهُمَا لِلِاعْتِذَارِ طَرِيقاً».

زن و مرد نباید از پوزش خواستن احساس شرمندگی کنند و یا آن را بر خود سخت ببینند؛ و نیز هنگامی که زن یا مرد پوزش می‌خواهد، در هر صورت لازم است که همسرش پذیرای پوزش‌خواهی او گردد. رسول خدا (ص) فرموده است: «مَن أَتَاهُ أَخُوهُ مُتَنَصِّلاً فَلْيَقْبَلْ ذَلِك مِنْهُ مُحِقَّاً كَانَ أَو مُبْطِلًا فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ لَمْ يَرِدْ عَلَىَّ الْحَوْضَ».

و نیز پیامبر اکرم (ص) در سفارشی به علی (ع) فرموده است: «مَنْ‏ لَمْ‏ يَقْبَلِ‏ الْعُذْرَ مِنْ‏ مُتَنَصِّلٍ‏ صَادِقاً كَانَ أَوْ كَاذِباً لَمْ يَنَلْ شَفَاعَتِي».

بستن راه پوزش، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، بستن راه اصلاح است و ازاین‌رو کاری به غایت نکوهیده است، چنان‌که علی (ع) فرموده است: «أَعْظَمُ‏ الْوِزْرِ مَنْعُ‏ قَبُولِ‏ الْعُذْرِ».

در آموزه‌های پیشوایان دین چندان بر پوزش‌پذیری تأکید شده است که باورنکردنی می‌نماید، چنان‌که از امام سجاد (ع) روایت شده است که فرمود: «إِنْ شَتَمَكَ رَجُلٌ عَنْ يَمِينِكَ ثُمَ‏ تَحَوَّلَ‏ إِلَى‏ يَسَارِكَ‏ وَ اعْتَذَرَ إِلَيْكَ فَاقْبَلْ عُذْرَهُ».

• پرهیز از قهر کردن: لازمه مدارا و سازگاری، پرهیز از گسستن و قهر کردن است. این‌گونه واکنش‌ها حاصل ناتوانی در رویارویی با اختلاف‌ها و مشکلات زندگی و نوعی جدال و درگیری است. وقتی راه‌های خردمندانه چون گفتگو، و پوزش‌خواهی و پوزش‌پذیری، و ترمیم حقوق بسته می‌گردد، راه‌های پرخاشگرانه به روی زن و مرد گشوده می‌شود، و از جمله این راه‌ها قهر کردن و دوری گزیدن است. در آموزه‌های نبوی - به‌طور کلی - قهر کردن و دوری گزیدن، رفتاری ناپسند است، به ویژه آن‌که در روابط دو همسر باشد.

این امر چندان زشت تصویر شده است که در بیان پیامبر اکرم (ص) آمده است: «هَجْرُ الْمُسْلِمِ أَخَاهُ كَسَفْكِ دَمِهِ».

پیشوایان دین با چنین تعابیری به پرهیز از قهر کردن و دوری گزیدن فراخوانده‌اند و اینکه باید هنگام بروز اختلاف و مشکل در پی راه‌حلی مسالمت‌آمیز بر مبنای مدارا و سازگاری برآمد، و روابط خانوادگی را با رفتارهای خصمانه آسیب نزد. امیر مؤمنان علی (ع) در سفارشی فرموده است: «عَلَيْكُمْ‏ بِالتَّوَاصُلِ‏ وَ الْمُوَافَقَةِ وَ إِيَّاكُمْ وَ الْمُقَاطَعَةَ وَ الْمُهَاجَرَةَ».

رسول خدا (ص) همسران را به راه‌حل‌های خردمندانه هنگام روی آوردن اختلاف و مشکل سفارش می‌کرد و از روی کردن به قهر و دوری سخت پرهیز می‌داد. روایت شده است که آن حضرت می‌فرمود: «إِنِّي لَأُبْغِضُ الْمَرْأَةَ تَخْرُجُ مِنْ بَيْتِهَا تَجُرُّ ذَيْلَهَا تَشْكُو زَوْجَهَا».

و همین‌گونه است حال مردی که به جای اصلاح روابط و حل مشکلات به زیر پا گذاشتن حقوق خانواده و قهر و دوری گزیدن روی می‌آورد. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «مَنْ‏ ضَيَّعَ‏ أَهْلَهُ‏ وَ قَطَعَ‏ رَحِمَهُ‏ حَرَمَهُ اللَّهُ تَعَالَى حُسْنَ الْجَزَاءِ يَوْمَ يَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَ ضَيَّعَهُ وَ مَنْ ضَيَّعَهُ يُضَيِّعُهُ اللَّهُ تَعَالَى فِي الْآخِرَةِ فَهُوَ يَرِدُ مَعَ الْهَالِكِينَ حَتَّى يَأْتِيَ بِالْمَخْرَجِ وَ لَمَّا يَأْتِ بِهِ».

پیامبر (ص) به پیروان خود می‌آموخت که علی‌رغم اختلافات و مشکلات به قهر کردن و دوری گزیدن روی نیاورند، و اگر شریک زندگی‌شان بدین سمت رفت، آنان واکنشی همانند او انجام ندهند و با رفتار خردمندانه اختلاف و مشکل را حل کنند. علاء حَضْرَمی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: «يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِي أَهْلَ بَيْتٍ أُحْسِنُ إِلَيْهِمْ فَيُسِيئُونَ وَ أَصِلُهُمْ‏ فَيَقْطَعُونَ‏».

رسول خدا (ص) فرمود: ﴿ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ * وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَمَا يُلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾.

• پرهیز از حسادت و حسرت: اگر زندگی خانوادگی به حسادت و حسرت آلوده شود، مدارا و سازگاری دو همسر به شدت آسیب می‌بیند، زیرا حسادت به زندگی دیگران و افسوس خوردن به نداشتن این و آن، روحیه مسالمت را زایل می‌کند و لذت باهم زیستن را به تلخ‌کامی بدل می‌سازد.

رسول خدا (ص) فرموده است: «‏إِيَّاكُمْ‏ وَ الْحَسَدَ فَإِنَّ‏ الْحَسَدَ يَأْكُلُ‏ الْحَسَنَاتِ‏ كَمَا تَأْكُلُ‏ النَّارُ الْحَطَبَ‏».

حسادت و افسوس آرامش زندگی را می‌سوزاند و جایی برای سازگاری نمی‌گذارد. پیامبر (ص) فرموده است: «لَا يَزَالُ النَّاسُ بِخَيْرٍ مَا لَمْ يَتَحَاسَدُوا».

با ظهور و بروز حسادت در زندگی، مدارا به اسارت در می‌آید و بیماری‌های روحی زندگی را آفت‌زده می‌سازد و سازگاری را به ناسازگاری می‌کشاند. در تعابیر پیشوایان دین، توصیف‌هایی درباره حسادت و عوارض آن آمده است که به خوبی خطر ظهور و بروز این خصلت را آشکار نموده و زمینه لازم برای پرهیز از آن را فراهم کرده است، چنان‌که در آموزه‌های علی (ع)، برترین تربیت‌یافته مدرسه نبوی - آمده است: «الْحَسَدُ حَبْسُ‏ الرُّوحِ‏»؛ «الْحَسَدُ شَرُّ الْأَمْرَاضِ‏»؛ «إِذَا أَمْطَرَ التَّحَاسُدَ نَبَتَ‏ التَّفَاسُدَ»؛ «الْحَسَدُ مَطِيَّةُ التَّعَبِ‏»؛ «ثَمَرَةُ الْحَسَدِ شَقَاءُ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ».

با توجه به این آثار و عوارض، مصلحت آن است که جایی برای ظهور و بروز حسادت و حسرت در زندگی خانوادگی گشوده نشود.

• نفی کینه‌توزی: کینه به دل گرفتن و امکان رشد دادن به کینه‌ها، از جمله چیزهایی است که به شدت مدارا و سازگاری را آسیب می‌زند و ترمیم روابط نیکوی زناشویی را ناممکن می‌سازد. رسول خدا (ص) سفارش فرموده است: «تَسَاقَطُوا الضَّغَائِنَ».

اگر در زندگی خانوادگی و در مسائلی که میان زن و مرد پیش می‌آید، کینه بروید و اهتمام بر زدودن آن صورت نگیرد، دل بیمار کینه‌توز به مدارا و سازگاری تن نمی‌دهد، که هیچ بیماری چون کینه‌توزی نیست، و هیچ‌چیز مانند آن خانمان‌سوز نیست.

در آموزه‌های علوی آمده است: «الْحِقْدُ الْأَمُ‏ الْعُيُوبِ‏»؛ «الْحِقْدُ يُذْرِي‏»؛ «سَبَبُ‏ الْفِتَنِ‏ الْحِقْدُ»؛ «الْحَقُودُ مُعَذَّبُ‏ النَّفْسِ‏ مُتَضَاعَفُ الْهَمِّ».

کینه‌توزی، آزار فزاینده و بر باددهنده است، و هرگونه آسایش را در زندگی زایل می‌کند. امام عسکری (ع) فرموده است: «أَقَلُّ‏ النَّاسِ‏ رَاحَةً الْحَقُودُ».

بنابراین، مصلحت زندگی مشترک در این است که جایی برای کینه گشوده نشود و اگر کینه‌ای پدید آمد، به سرعت برای زدودن آن اقدام شود تا پیامدهای ناگوار آن گریبان‌گیر خانواده نگردد.

امیرمؤمنان علی (ع) سفارش فرموده است: «طَهِّرُوا قُلُوبَكُمْ‏ مِنَ‏ الْحِقْدِ فَإِنَّهُ دَاءٌ مُوبِئٌ».

البته کینه‌توزی پیش از آن‌که به کسی آسیب برساند، شخص کینه‌توز را تباه می‌سازد؛ پس خردمندی اقتضا می‌کند که به هیچ وجه امکانی برای ورود کینه به دل و جایگزینی و میدان دادن به آن و رشد آن فراهم ننمود. به بیان علی (ع): « إِنَّمَا اللَّبِيبُ‏ مَنِ اسْتَسَلَّ الْأَحْقَادَ».

و تا زدودن دل از کینه‌ها محقق نشود، آسایش فردی و خانوادگی معنا نخواهد یافت: «مَنْ‏ اطَّرَحَ‏ الْحِقْدَ اسْتَرَاحَ‏ قَلْبُهُ‏ وَ لُبُّهُ‏».

در آموزه‌های پیشوایان نکته‌ای اساسی مطرح شده است و آن اینکه کینه‌توزی برای چه؟ و به چه قیمت؟ و برای رسیدن به کدام مقصد؟ آیا زندگی پرمسالمت و آمیخته به محبت و با برکت این ارزش را ندارد که زن و مرد به کینه میدان ندهند؟ آیا دنیا این ارزش را دارد که برایش در دام کینه‌ها فرورفت و آرامش را به تنش، و سازگاری را به ناسازگاری، و خوشبختی را به بدبختی مبدل ساخت؟ امیرمؤمنان علی (ع) فرموده است: «الدُّنْيَا أَصْغَرُ وَ أَحْقَرُ وَ أَنْزَرُ مِنْ أَنْ تُطَاعَ فِيهَا الْأَحْقَادُ».

بنابراین باید همّت نمود و کینه‌ها را از دل زدود، و هر یک از زن و مرد از خود آغاز کند؛ چنان‌که علی (ع) فرمود: «احْصُدِ الشَّرَّ مِنْ‏ صَدْرِ غَيْرِكَ‏ بِقَلْعِهِ مِنْ صَدْرِكَ».

و برای اینکه کینه‌ها امکان ورود به درون نیابند و در صورت ورودشان به سرعت زدوده شوند و استقرار پیدا نکنند، بهترین کار، گفتگو و بیان مسائل است، حتی اگر به زبان سرزنش و گله‌گذاری باشد، چنان‌که امام هادی (ع) در آموزه‌ای والا فرموده است: «الْعِتَابُ‏ خَيْرٌ مِنَ‏ الْحِقْدِ»»

منبع‌شناسی جامع سیره خانوادگی معصومان

• کتاب‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• مقاله‌شناسی سیره خانوادگی معصومان؛
• پایان‌نامه‌شناسی سیره خانوادگی معصومان.