مرتبه نخست: نبوت در مرتبه عالم طبیعت یا نبوت تشریعی
اولین مرتبه یعنی نبوت تشریعی برای صاحبان زندان طبیعت و قبور تاریک عالم طبیعت است[۱]. پیامبران الهی برای هدایت انسان‌هایی آمده‌اند که در دام طبیعت گرفتار آمده و تحت تأثیر هوای نفس و دامهای دنیا در مسیر شیطان و خود خواهی، ظلم، بی‌عدالتی و آلودگی‌ها گام برداشته‌اند و از مسیر هدایت و نور دوری گزیده‌اند. پیامبران آمده‌اند تا انسان‌ها را از این گرفتاری‌ها نجات دهند.
مرتبه دوم: خبر دادن در عالم عقول
دومین مرتبه مرتبۀ «انباء" و خبر دادن برای اهل سِرّ از روحانیون و ملائکه مقربین است[۲]؛ در توضیح این مرتبه گفته شده است: "عقول مختلف با تنزل وجودشان و اختلاف مقام شان نسبت به دیگران نقش نبی و مربی را دارند؛ عقلِ مافوق نسبت به عقلِ مادون با اخبار از امور دیگر و تربیت عقل مادون، نقش نبوت را ایفا می کند که بازرترین آن تعلیم اسماء توسط ملائکه به حضرت آدم (ع) است[۳].
مرتبه دیگری از انباء و تعلیم آن است که از ناحیه حضرت، اسم اعظم ـ که رب انسان کامل پیامبر اسلام (ص) است ـ برای حقیقت اطلاقیه رخ داد[۴] در این مرحله اسم اعظم الهی نفس قدسی نبوی را تعلیم و تربیت می دهد[۵] و اینگونه است که پیامبر گرامی اسلام (ص) که خاتم پیامبران الهی است تحت تعلیم اسم اعظم قرار می‌گیرد.
مرتبه دیگر آن است که از حضرت، عین ثابت محمدی (ص) برای اعیان ثابته رخ داد. امام خمینی بر این اعتقاد است که بعد از مقام واحدیت توسط تجلی اسم اعظم الهی "عین ثابت" انسان کامل یعنی پیامبر اسلام (ص) ظاهر و خلق شد که آن عین ثابت مظهر و تجلی اسم اعظم الهی است. وجود آن، اولین ظهور در نشئه اعیان ثابته است که در حقیقت به تعبیر امام، عین ثابت پیامبر اسلام (ص) کلید کلیدهای خزائن الهی است.
مرتبه پنجم: انباء حضرت اسماء در مقام واحدیت
مرتبه برتر از دو مرتبۀ قبلی برای حضرت اسماء در مقام "واحدیت" و نشئه علمیه جمعیه از حضرت اسم الله اعظم به مقام ظهورش رخ داد و بالاتر از این مرتبه، دیگر انباء و ظهوری نیست بلکه هرچه هست بطون و کمون است[۶].
بالاترین مرتبه نبوت در مقام واحدیت و نشئه علمیه حضرت جمعی صورت می گیرد که با ظهور اسم اعظم "الله" در این مقام تحقق پیدا می کند. توضیح اینکه: اسم اعظم "الله" دو وجه دارد؛ یکی وجه غیبی و کمون آن است که از این وجه رخ به سوی ذات حق دارد و منزه از ظهور است که ﴿ لَن تَرَانِي﴾[۷] گویای این وجه است. و وجه دیگر آن، ظهور و تجلی آن در مقام واحدیت است، بنابراین، اسم اعظم "الله" با وجه غیبی خود، حقایق را از حضرت ذات می گیرد و در مقام واحدیت ظاهر می‌نماید البته ابناء و خبر دادن در هر مرتبه به حسب خودش می‌باشد: واژۀ "نبی" به اسم اعظم اطلاق نمی‌شود. نبی مطلق که با تکلم ذاتی در حضرت واحدیت سخن گفته و حقایق هویت غیبی را در آینه اسماء منعکس نموده، اسم اعظم "الله" است و معنای "انباء" در این مقام عبارت از اظهار حقایق مستور در هویت غیبی، در مرائی صیقل یافته مستعد اسماء است[۸].
انبیاء هر کدام در کشف و بسط حقایق قوی تر باشد مرتبه‌اش عالی‌تر خواهد بود: "... انبیای سلف، هم کشف داشتند، هم بسط. اما نه به طور اطلاق، بلکه فی الجمله چون در این معنی مختلف بودند؛ چنانکه اولی العزم، کشف و بسط حقایق را بیشتر داشتند و وجود نازنین احمدی (ص) که کشف تام و بسط تمام و تام داشت، خاتم شد و خاتم پیامبران گردید؛ یعنی به آن نحوی که ممکن است حقیقت کشف شود، برای حضرت محمد (ص) کشف بود و به آن مقداری که ممکن است حقایق بسط شود برای حضرت بسط نمود و لذا دیگر ممکن نیست کشف و بسط اتمّ از این باشد تا نبوت دیگری حاصل آید، چون صرف الشیء لایتکرّر" [۹].
انبیا و رسولان الهی از نظر مرتبه و مقامی که نزد خداوند متعال دارند متفاوت می‌باشند. قرآن کریم، این حقیقت را در آیه زیر به صراحت بیان می‌کند: ﴿ وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا ﴾[۱۰] در حقیقت، بعضی از انبیا را بر بعضی برتری بخشیدیم، و به داوود زبور دادیم. در روایات معصومین (ع) نیز نسبت به مقام والای بعضی از انبیای الهی و برتری رسول خدا (ص) در میان ایشان، گزارش‌های فراوانی مشاهده می‌شود. حضرت رضا (ع) درباره پنج پیامبر بزرگ الهی، یعنی: نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد، چنین می‌فرمایند: "َ هُمْ أَفْضَلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ الرُّسُلِ (ع)"[۱۱] ایشان، برترین انبیا و رسولان الهی می‌باشند. از این پیامبران با نام پیامبران اولوالعزم یاد شده است و ویژگی ایشان علاوه بر صبر و استقامت ممتاز، این بوده که هر کدام از ایشان کتاب و شریعت مستقلی داشته‌اند و پیامبران معاصر یا متأخر، از شریعت آنان تبعیّت می‌کرده‌اند تا هنگامی که یکی دیگر از پیامبران اولوالعزم، مبعوث به رسالت می‌شد و کتاب و شریعت جدیدی می‌آورد[۱۲]
البته سایر پیامبران الهی نیز در یک مرتبه قرار ندارند، بلکه از جهات گوناگون با یکدیگر در مقام و مسئولیت، تفاوت‌هایی دارند.
این مدخل زیرشاخهٔ بحث نبوت است. مراتب نبوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مراتب نبوت در قرآن - مراتب نبوت در حدیث - مراتب نبوت در کلام اسلامی - مراتب نبوت در فلسفه اسلامی - مراتب نبوت در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبط
صالحی مالستانی، حسین، حقیقت نبوت از دیدگاه امام خمینی (مقاله منتشر شده در فصلنامه حضور، شماره ۷۵، زمستان ۱۳۸۹)