نصب الهی امام در دوران امام علی: تفاوت میان نسخه‌ها

در دیدگاه [[امام علی]]{{ع}}،[[ امامت]] [[جایگاه]] بلندی دارد. از نظر آن [[حضرت]]، [[امام]] کسی است که از سوی [[خدا]] امور [[مردم]] را [[تدبیر]] می‌کند<ref>ر.ک: محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج‌البلاغه للصبحی صالح، ص۲۱۲.</ref>. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} [[حجت‌های الهی]] را [[جانشینان]] [[خداوند]] و [[مبلغان]] [[دین خدا]] خوانده، از نقش [[هدایت‌گری]] آنها خبر داده است. آن [[حضرت]] [[معتقد]] است که وجود [[حجت]] در [[زمین]] ضروری است؛ چراکه [[خداوند]] به واسطه او [[عقیده]][[ حق]] را [[حفظ]] می‌کند<ref>ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۱، ص۱۸۷؛ همچنین ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، امالی، ص۲۵۰؛ محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۲۱؛ محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۴۹۷.</ref>. گفتنی است هرچند ایشان[[ سخن]] یادشده را در توصیف [[حجت‌های الهی]] بیان کرده‌اند، از بیانات دیگرشان که خواهد آمد، روشن می‌شود منظورشان از [[حجت خداوند]]، همان [[امام]] می‌باشد<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۰۶.</ref>.

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} با اشاره به [[آیه شریفه]][[ تبلیغ]]<ref>ر.ک: {{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}} «امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>، [[معتقد]] است: [[خداوند]]، [[ولایت]] وی [[حضرت]] را سبب کامل شدن [[دین]] و [[اتمام نعمت]] خویش قرار داده است<ref>این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن حسن طوسی، امالی، ص۲۰۵؛ ر.ک: محمد بن حسن صفار، بصائرالدرجات، ص۲۰۱؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۱۵).</ref>. [[حضرت]] در سخنی دیگر، به [[ولایت الهی]] خویش تصریح کرده، [[ولایت]] و [[امامت]] خود را همان [[ولایت خداوند]] دانسته است<ref>این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۲۰؛ ر.ک: عمادالدین طبری، بشارة المصطفی، ص۱۹۱).</ref>. از [[اخبار]] بر می‌آید که “امیر مؤمنان”، لقبی بوده که برای خطاب به [[حضرت]]، به کار می‌رفته است و اطلاق آن بر [[حضرت]] به حدی بوده است که بعضی‌ها از دلیلش می‌پرسیدند. [[امام]] در پاسخ به پرسشی در این رابطه، می‌فرماید: “[[خداوند متعال]]، مرا [[امیر]] آنها ([[مؤمنان]]) قرار داده است”<ref>{{متن حدیث|أَنَّهُ جَاءَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَبَا الْحَسَنِ إِنَّكَ تُدْعَى أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَنْ أَمَّرَكَ عَلَيْهِمْ قَالَ{{ع}} اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ أَمَّرَنِي عَلَيْهِمْ}} این روایت، صحیح است (ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، أمالی، ص۱۳۱؛ ر.ک: محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری، ص۲۴؛ سیدعلی بن موسی ابن طاووس، التحصین، ص۵۳۵).</ref>.

برداشت [[نصب]] الهیِ [[مقام امامت]] و [[حاکمیت]] و اختصاص آن به [[امیرمؤمنان]]{{ع}} از نظر آن [[حضرت]] را از مجموع سخنان ایشان می‌توان دریافت. ایشان گاهی درباره [[الهی]] بودن این [[جایگاه]][[ سخن]] گفته‌اند و گاه نیز با خلیفه‌ای که توسط تعدادی از [[خواص]] [[انتخاب]]، و با [[بیعت مردم]] به [[حاکمیت]] رسیده بود، به شدت [[مخالفت]] کرده‌اند. می‌توان این اعتراضات را تأییدی بر سخنان دیگر ایشان درباره [[الهی بودن مقام امامت]] تلقی نمود.

ایشان در سخنی دیگر،[[ امامت]] و [[رهبری اهل بیت]]{{عم}} و [[لزوم اطاعت]] و [[پیروی]] از آنها را [[اراده]] و [[دستور خداوند]] خوانده، آن را موجب برقراری [[نظم اجتماعی]] و دوری از [[تفرقه]] دانسته است<ref>ر.ک: احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، نشر مرتضی، ج۱، ص۹۹؛ ر.ک: احمد بن ابی‌طاهر، بلاغات النساء، ص۲۸؛ محمد بن جریر طبری، دلائل الامامه، ص۱۱۳، محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، علل الشرایع، ج۱، ص۲۴۸.</ref>.

بنابراین [[حضرت]] [[فاطمه]]{{س}} در لابه‌لای سخنان و خطبه‌های خود، در [[اعتراض]] به [[خواص]] یا [[عوام]]، از [[الهی]] بودن [[منصب امامت]] و [[حاکمیت سیاسی]]، همچنین [[گزینش الهی]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} برای این [[جایگاه]][[ سخن]] گفته‌اند.

از نکات برجسته در [[زندگی]] کوتاه [[حضرت زهرا]]{{س}} بعد از [[رحلت]] [[پدر]] گرامی‌اش، [[حمایت]] قاطعانه او از [[امامت]] و [[خلافت]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} (هرچند او در آن زمان، [[خلیفه]] منتخب [[مردم]] نبود) می‌باشد. ایشان با قبول صدمات و [[تحمل]] مصیبت‌های جانسوز تا آخرین لحظات [[عمر]] شریفش،[[ دست]] از [[دفاع]] و [[یاری امام]] خود برنداشت و از راه‌های مختلف، [[اعتراض]] خود به جریان [[سقیفه]] را اعلام نمود. این امر نشان می‌دهد که [[حضرت]]، به هیچ‌وجه به [[خلافت]] [[خلیفه]] منتخب در جریان [[سقیفه]] [[اعتقادی]] نداشت. این مطلب در کنار سخنان نقل‌شده از ایشان درباره [[الهی]] بودن [[گزینش]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}}، دیدگاه این بانوی با [[کرامت]] را نسبت به [[نفی]] [[انتخاب مردمی]] [[خلیفه]] و [[الهی]] بودن این [[جایگاه]] روشن‌تر می‌سازد. به سخن دیگر، هر چند اعتراضات [[صدیقه طاهره]] نسبت به جریان [[حاکم]]، به [[تنهایی]] دلالتی بر [[الهی]] بودن [[منصب]] [[خلافت]] و [[امامت]] ندارد؛ اما تأییدی بر سخنان ایشان در موضوع [[امامت الهی]] است و انتساب چنین باوری را به [[حضرت]] تقویت می‌نماید.

در [[دوران حضرت علی]]{{ع}}، کسانی بودند که به [[نصب الهی]] [[خلیفه پیامبر]] و [[امام]] [[اعتقاد]] داشتند یا حداقل با انتخابی بودن مسئله [[امامت]] [[مخالف]] بودند. به نظر می‌رسد از دو طریق بتوان به دیدگاه این [[اصحاب]][[ دست]] یافت:

برخی [[اصحاب]] در [[مخالفت]] با [[خلافت ابوبکر]] از [[انتخاب]] [[الهی]] [[امام علی]]{{ع}} در [[حاکمیت]] پس از [[رسول خدا]]{{صل}}[[ سخن]] گفته‌اند. این مطلب از [[صحابه]] بزرگی چون [[سلمان]]<ref>سلمان فارسی از بزرگان اصحاب رسول اعظم{{صل}} و امیر مؤمنان{{ع}} است (ر.ک: محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۶-۱۰). وی خطاب به ابوبکر گفت: «کسی را مقدم کن که خدا او را مقدم کرد و پیامبر او را در دوران حیاتش مقدم کرد» (احمد بن محمد برقی، طبقات الرجال، ص۶۴).</ref>، [[مقداد]]<ref>مقداد بن عمرو بن الاسود از بزرگان اصحاب رسول خدا{{صل}} و امیر مؤمنان{{ع}} است (ر.ک: محمد بن حسن طوسی، رجال، ص۸۱). وی خطاب به ابوبکر گفت: «خلافت را به جایی برگردان که خدا و رسول در آن قرار داده است.... تو خود می‌دانی که این امر به علی{{ع}} اختصاص دارد و اوست که پس از پیغمبر، صاحب خلافت است» (محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۶۴؛ ر.ک: احمد بن محمد برقی، طبقات الرجال، ص۶۴).</ref>، [[عمار یاسر]]<ref>عمار یاسر از بزرگان اصحاب رسول اکرم{{صل}} و امیر مؤمنان{{ع}} است (ر.ک: محمد بن عمر کشی، رجال الکشی، ص۳۰ و ۷۱).</ref>، [[عبدالله بن مسعود]]<ref>عبدالله بن مسعود بن غافل ابن مسعود، عبدالله از اصحاب رسول خدا است که ثقه دانسته شده است (ر.ک: ابوالقاسم خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۰، ص۳۲۳). وی خطاب به ابوبکر گفت: علی بن ابی‌طالب{{ع}} پس از پیغمبرتان صاحب این امر است. کاری را که خداوند برای او قرار داده است، به دست خود او بسپارید» (محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۶۴).</ref> و [[ابوایوب انصاری]]<ref>خالد بن زید ابوایوب الانصاری از اصحاب پیامبر اسلام{{صل}} و حضرت علی{{ع}} بوده که مدح شده است (ر.ک: محمد بن عمرکشی، رجال الکشی، ص۴۵). وی خطاب به ابوبکر گفت: «بندگان خدا! درباره اهل بیت پیامبرتان از خدا بترسید و حقشان را که خداوند به ایشان اختصاص داده، به آنها برگردانید» (احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ص۷۹).</ref> [[نقل]] شده است. مثلاً [[عمار یاسر]] در [[اعتراض]] به [[حاکمیت]] [[ابوبکر]] به وی چنین گفته است: “ای [[ابوبکر]]! حقی را که [[خداوند]] برای دیگری قرار داده، به خودت اختصاصن مده و نخستین کس مباش که با [[رسول خدا]]{{صل}} درباره خانواده‌اش [[مخالفت]] کند و [[عصیان]] بورزد و [[حق]] را به اهلش بازگردان”<ref>ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۶۴؛ احمد بن محمد برقی، طبقات الرجال، ص۶۵؛ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج۱، ص۷۸.</ref>. شبیه همین سخن به [[سهل بن حنیف]]<ref>سهل بن حنیف از اصحاب رسول اکرم{{صل}} و امیر مؤمنان{{ع}} است که مدح شده است (محمد بن عمر کشی، رجال الکشی، ص۳۷-۳۸). برای سخن وی خطاب به ابوبکر، ر.ک: سیدعلی بن موسی ابن طاووس، الیقین، ص۳۳۵.</ref> و [[ابی بن کعب]]<ref>ابی بن کعب بن قیس از اصحاب رسول خدا{{صل}} و از منکران خلافت ابوبکر بوده است (ر.ک: احمد بن محمد برقی، طبقات (الرجال، ص۶۳؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۶۱). برای سخن وی خطاب به ابوبکر، ر.ک: احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ج۱، ص۷۸).</ref> نیز خطاب به [[ابوبکر]] منسوب است. [[عمار]] همچنین در سخن دیگری در برابر [[خلیفه اول]] و [[مردم]]، [[امام علی]]{{ع}} را [[ولیّ]] و [[سرپرست]] [[منصوب]] از طرف [[خدا]] و رسولش بر [[مسلمانان]] خوانده است<ref>ر.ک: احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، ج۱، ص۱۰۲، دارالنعمان، نجف؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۲۸، ص۱۹۸. قابل ذکر است که در چاپ دیگری از کتاب الاحتجاج، به جای تعبیر «ولیکم بعهد الله و رسوله»، چنین آمده است: «ولیکم بعد الله ورسوله، (ر.ک: احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، ج۱، ص۷۸، نشر مرتضی، مشهد).</ref>.

بنا بر [[نقل]] برخی [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} از [[امامت حضرت علی]]{{ع}}[[ سخن]] گفته و آن را به [[جبرئیل]] و ذات باری‌تعالی نسبت داده است.

[[سلمان فارسی]] می‌گوید: “نبی [[اسلام]]{{صل}} خبر داده که [[علی]]، [[برادر]]، [[وصیّ]]، [[وارث]] و [[جانشین]] من و [[امام]] شماست و در ادامه فرمود:[[ جبرئیل]] [[دستور]] داده [که] این مطلب را به شما بگویم”<ref>ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، أمالی، ص۴۷۷؛ محمد بن حسن طوسی، أمالی، ص۲۲۳؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰-۱۴۱.</ref>.

در منابع آمده است که [[ابوالهیثم]] التیهان<ref>ابوالهیثم التیهان از اصحاب رسول خدا و امیرمؤمنان است که از پیروان امام علی{{ع}} محسوب شده است (ر.ک: محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۸، حسن بن یوسف حلی، الخلاصه، ص۱۸۹).</ref>، [[خزیمه بن ثابت]]<ref>خزیمه بن ثابت از اصحاب رسول خدا{{صل}} و امیرمؤمنان{{ع}} است که از پیروان امام علی{{ع}} معرفی شده است (ر.ک: محمد بن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ص۳۸؛ حسن بن یوسف حلی، الخلاصه، ص۶۶).</ref>، [[عمار یاسر]] و [[ابوایوب]] ([[انصاری]]) [[شهادت]] داده‌اند که [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} خبر داد که [[خداوند]]، [[دستور]] [[انتخاب امام]] و [[سرپرست]] [[مردم]] را به او داده است و ایشان هم این امر را مخصوص [[حضرت علی]]{{ع}}، [[امام حسن]]{{ع}}، [[امام حسین]]{{ع}} و نُه نفر از [[فرزندان]] این بزرگوار دانسته،[[ اطاعت]] از آنها را [[دستور خداوند]] خوانده‌اند<ref>ر.ک: سلیم بن قیس هلالی، کتاب سلیم بن قیس، ص۷۶۰؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص۷۰-۷۱.</ref>.

[[خالد بن سعید بن عاص]] هم خطاب به [[ابوبکر]]، [[ سخن]] خاتم الانبیا{{صل}} را [[یادآوری]] نمود که مطابق آن، به [[دستور خداوند]]، پس از [[پیامبر اعظم]]{{صل}} [[حضرت علی]]{{ع}} [[امام]] است<ref>ر.ک: احمد بن محمد برقی، رجال البرقی، ص۶۳؛ ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۶۱.</ref>.

همچنین در [[روایات]] آمده است که حدود ۱۴۰ نفر از [[اصحاب رسول خدا]]{{صل}} [[گواهی]] داده‌اند که آن [[حضرت]]، [[امیرمؤمنان]]{{ع}}، [[امام حسن]]{{ع}}، [[امام حسین]]{{ع}} و افرادی از [[نسل]] وی را [[حجت‌های الهی]] خوانده،[[ اطاعت]] از آنها را [[اطاعت از خداوند]] معرفی کرده است<ref>ر.ک: محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبه، ص۷۳. درباره دلالت واژه «حجة الله» در کلام اهل بیت بر الهی بودن امامت دینی (ر.ک: همین نوشتار، مقدمه، بررسی واژگان کلیدی الف) حجة‌الله.</ref>.

[[جابر بن عبدالله انصاری]]<ref>جابر بن عبدالله انصاری از بزرگان اصحاب رسول خدا، امیرمؤمنان، امام حسن، امام حسین، امام سجاد و امام باقر{{عم}} است (ر.ک: محمد بن عمر کشی اختیار معرفة الرجال، ص۳۸).</ref> نیز سخنی را از [[رسول اکرم]]{{صل}} [[نقل]] کرده که به صراحت، [[الهی]] بودن [[جایگاه حضرت علی]]{{ع}} را می‌رساند. به گفته ایشان، [[پیامبر خدا]]{{صل}}، گوشت، [[خون]] و [[سرشت]] خود و [[امیرمؤمنان]]{{ع}} را یکی دانسته و او را [[حجت خدا]] و [[برگزیده الهی]] برای [[امامت]] خوانده،[[ اطاعت]] از او را [[اطاعت]] از خود و [[پیروی]] از [[خداوند]] قلمداد کرده است<ref>ر.ک: محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، امالی، ص۳۴۶؛ حسن بن یوسف حلی، کشف الیقین، ص۴۶۱-۴۶۲؛ همچنین ر.ک: محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، الخصال، ج۲، ص۴۹۶؛ همو، امالی، ص۸۹.</ref>.

بنا بر [[نقلی]]، [[خزیمة بن ثابت]] نیز تا قبل از [[شهادت]] [[عمار]]، نسبت به شرکت در [[جنگ صفین]][[ تردید]] داشت<ref>ر.ک: محمد بن عمرکشی اختیار معرفة الرجال، ص۵۲.</ref>. به عبارت دیگر، از نظر وی، معیار تشخیص [[جبهه حق]]، [[شهادت]] [[عمار]] بوده است، نه [[امامت]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}}. این امر، به معنای تردید وی نسبت به [[حقانیت]] آن [[حضرت]] در [[جنگ]] با [[معاویه]] است.

#درباره مطلب نقل‌شده از [[خزیمه]] می‌توان گفت که اولاً: در مقابل آن [[روایت]]، سخنی هم از وی [[نقل]] شده است که در [[اعتراض]] به [[ابوبکر]]، [[امیرمؤمنان]]{{ع}} را [[خلیفه]] [[برگزیده]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}} خوانده است<ref>قام خزیمة بن ثابت الأنصاری ذو الشهادتین، ثم قال: ایها الناس انا قد تشاورنا واخترنا ن ودنیانا رجلا اختاره لنا رسول{{صل}} فبایعناه.... (ابوجعفر محمد بن عبدالله اسکافی معتزلی، المعیار و الموازنة فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۵۱.</ref>؛ ثانیاً:[[ تردید]] [[خزیمه]] در [[حقانیت]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[جنگ صفین]]، لزوماً به معنای [[انکار]] [[امامت الهی]] ایشان نیست. ممکن است کسی [[معتقد به امامت]] [[الهی]] [[حضرت]] باشد؛ ولی وی را [[معصوم]] نداند؛

#نکته قابل توجه درباره روایتی که گفت‌و‌گوی جناب [[عباس]] با [[امیر مؤمنان]]{{ع}} را [[نقل]] می‌کند، این است که در منابع [[شیعی]] اعتنایی به این [[حدیث]] نشده و این خبر، از [[ابوهاشم جبائی]] [[نقل]] شده است که وی از بزرگان [[معتزله]] می‌باشد و تنها [[سید مرتضی]]، آن هم برای پاسخ‌گویی به آن، این [[روایت]] را در کتاب خود آورده و سپس رد کرده است. پس این خبر [[نقل]] شده نیز مورد قبول [[امامیه]] نیست و امکان مقابله با [[روایات]] متعدد سابق را ندارد. به علاوه، مطابق این خبر، جناب [[عباس]] از [[امیرمؤمنان]]{{ع}} خواسته است تا درباره امر [[خلافت]] و [[جانشینی]] از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} بپرسد. لازمه این سخن،[[ جهل]] ایشان نسبت به [[خلافت]] و [[امامت حضرت علی]]{{ع}} نمی‌باشد؛ زیرا [[پرسش]]، همیشه با [[انگیزه]] برطرف کردن [[جهل]] نیست. چه بسا [[پرسش]] [[عباس]] به [[دلیل]] مطمئن شدن خود و شنوندگان دیگر باشد و یا ممکن است [[پرسش]] ایشان از [[استحقاق]] [[خلافت]] نبوده، بلکه از وقوع و حصول [[حاکمیت]] باشد. به عبارت دیگر، جناب [[عباس]]، [[خلیفه پیامبر]]{{صل}} را [[امام علی]]{{ع}} می‌داند؛ اما نمی‌داند که آیا [[مردم]] نیز [[حکومت]] او را می‌پذیرند و می‌خواهد از وضع [[آینده]] مطلع گردد.[[ شاهد]] این سخن، جواب [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} به [[پرسش]] وی است که می‌فرماید: {{متن حدیث|علی سبیلکم معشر الشیعه انکم المظلومون}}<ref>در بعضی نسخ {{عربی|انکم المقهورون}} آمده است (ر.ک: محمد بن حسین الشریف المرتضی، الشافی فی الامامة، ج۲، ص۱۵۳). البته این روایت در کتاب السیرة النبویه ابن هشام، ج۲، ص۶۵۴ آمده، اما پاسخ پیامبر اسلام{{صل}} ذکر نشده است؛ بلکه مطابق آن، امام علی{{ع}} درخواست عباس را نمی‌پذیرد.</ref> که [[پیامبر]]{{صل}} از [[آینده]] اطلاع می‌دهد<ref>ر.ک: محمد بن حسین الشریف المرتضی، الشافی فی الامامة، ج۲، ص۱۵۳؛ ابوالصلاح حلبی، تقریب المعارف، ص۲۲۴-۲۲۵؛ ابن میثم بحرانی، النجاة فی القیامة فی تحقیق امر الامامه ص۸۶-۸۷: سیدسامی البدری، شبهات و ردود، ص۲۵۷-۲۵۸.</ref><ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۲۱-۱۳۱.</ref>.

منتقدان دیدگاه مشهورِ [[تشیع]] معتقدند: اگر [[امام علی]]{{ع}} خود را [[خلیفه الهی]] و معرفی‌شده از سوی [[پیامبر اکرم]]{{صل}}، باید با مدعیان [[خلافت]] [[احتجاج]] می‌نمود؛ در حالی که ایشان نسبت به آنچه پس از [[رحلت رسول اکرم]]{{صل}} درباره [[خلافت]] پیش آمد،[[ سکوت]] کرد. چرا [[ادله]] [[لزوم]] [[خلافت]] خود را برای [[اهل]] [[سقیفه]] و دیگران بیان نکرد و به [[روایات نبوی]] [[استدلال]] ننمود؟ [[ابوبکر]] در [[سقیفه]] به یک [[روایت نبوی]] استناد کرد و [[صحابه]] از او پذیرفتند. [[امام علی]]{{ع}} هم باید در برابر ایشان به این [[روایات]] استناد می‌کرد.[[ احتجاج]] نکردن ایشان با [[صحابه]]، شاهدی بر [[پذیرش خلافت]] ایشان و عدم [[اعتقاد]] [[حضرت]] به [[خلافت الهی]] و [[منصوص بودن]] خود است<ref>ر.ک: محمد بن عبدالکریم شهرستانی، نهایة الاقدام فی علم الکلام، ص۲۶۸.</ref>.

{{متن حدیث|لَهُمْ خَصَائِصُ حَقِّ الْوِلَايَةِ وَ فِيهِمُ الْوَصِيَّةُ وَ الْوِرَاثَةُ الْآنَ إِذْ رَجَعَ الْحَقُّ إِلَى أَهْلِهِ وَ نُقِلَ إِلَى مُنْتَقَلِهِ}}. ([[محمد بن حسین]] الشریف الرضی، [[نهج البلاغه]] للصبحی [[صالح]]، ص۴۷؛ [[محمد بن جریر طبری]]، دلائل الأمامه، ص۲۱).</ref>. [[امام]] با [[قاطعیت]]، [[زمامداران]] [[حکومت]] را [[دروغ‌گو]] می‌خواند و بر [[نامشروع]] بودن آنها تأکید می‌ورزید. وقتی غلامِ [[عمر]]، جهت گرفتن [[بیعت]] از [[امیر مؤمنان]]{{ع}} برای [[ابوبکر]] او را [[دعوت]] کرد، [[امام]] به صراحت فرمود: “چه زود بر [[پیامبر]][[ دروغ]] بستید و خود را [[خلیفه]] [[رسول‌الله]] معرفی کردید”<ref>ر.ک: عبدالله بن مسلم ابن قتیبه دینوری، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۹.</ref>.

بدین‌جهت، بزرگان [[اهل‌سنت]] نیز چنین بیعتی را بی‌اعتبار دانسته، معتقدند که [[حضرت علی]]{{ع}} تا شش ماه بعد از [[رحلت نبی اکرم]]{{صل}} یعنی تا زمان [[حیات]] [[حضرت زهرا]]{{س}} حاضر به [[بیعت]] نشدند<ref>ر.ک: محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج۵، ص۸۳؛ مسلم بن حجاج نیسابوری، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۵۴؛ اسماعیل بن عمر ابن کثیر دمشقی، البدایه و النهایه، ج۵، ص۳۰۷.</ref>. در منابع متقدم [[شیعی]] نیز به نظر می‌رسد ذکری از [[بیعت]] [[امام]] با [[ابوبکر]] نشده باشد<ref>شیخ مفید معتقد است امیرمؤمنان{{ع}} هرگز با ابوبکر بیعت نکرد. وی بر آن استدلال نموده است و این مطلب را اعتقاد محققان، از اهل امامت دانسته است (ر.ک: محمد بن حسین الشریف المرتضی، الفصول المختاره، ص۵۶).</ref>؛ ولی به هر حال، [[کناره‌گیری]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} از [[حکومت]] یا [[بیعت]] ایشان با [[خلفا]] به [[دلیل]] در نظر داشتن [[مصلحت اسلام]] و [[حفظ]] اصل [[نظام]] بوده است<ref>{{متن حدیث|فَسَدَلْتُ دُونَهَا ثَوْباً وَ طَوَيْتُ عَنْهَا كَشْحاً وَ طَفِقْتُ أَرْتَئِيُ مَا بَيْنَ أَنْ أَصُولَ بِيَدٍ جَذَّاءَ أَوْ أَصْبِرَ... فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى هَاتَا أَحْجَى فَصَبَرْتُ وَ فِي الْعَيْنِ قَذًى وَ فِي الْحَلْقِ شَجًا أَرَى تُرَاثِي نَهْباً... فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ}} (شریف رضی، نهج‌البلاغه للصبحی صالح، ص۴۸؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، معانی الاخبار، ص۳۶۱؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸).</ref>. [[امیر مؤمنان]]{{ع}} در [[تبیین]] [[علل]] [[کناره‌گیری]] از [[حقّ]] خود در [[خلافت]]، عواملی مانند جلوگیری از [[تفرقه]] [[مسلمانان]]<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَمَّا قَبَضَ نَبِيَّهُ{{صل}} اسْتَأْثَرَتْ عَلَيْنَا قُرَيْشٌ بِالْأَمْرِ، وَ دَفَعَتْنَا عَنْ حَقٍّ نَحْنُ أَحَقُّ بِهِ مِنَ النَّاسِ كَافَّةً، فَرَأَيْتُ أَنَّ الصَّبْرَ عَلَى ذَلِكَ أَفْضَلُ مِنْ تَفْرِيقِ كَلِمَةِ الْمُسْلِمِينَ، وَ سَفْكِ دِمَائِهِمْ، وَ النَّاسُ حَدِيثُو عَهْدٍ بِالْإِسْلَامِ، وَ الدِّينُ يَمْخَضُ مَخْضَ الْوَطْبِ يُفْسِدُهُ أَدْنَى وَهْنٍ، وَ يَعْتِكُهُ أَقَلُّ خُلْفٍ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۳۰۸)؛ {{متن حدیث|وَ لَيْسَ رَجُلٌ فَاعْلَمْ أَحْرَصَ [النَّاسِ‌] عَلَى جَمَاعَةِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ{{صل}} وَ أُلْفَتِهَا مِنِّي أَبْتَغِي بِذَلِكَ حُسْنَ الثَّوَابِ وَ كَرَمَ الْمَآبِ‌}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۴۶۶).</ref> و خطر [[مرتدان]]<ref>{{متن حدیث|رَأَيْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ يَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دَيْنِ مُحَمَّدٍ{{صل}} فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً تَكُونُ الْمُصِيبَةُ بِهِ عَلَيَّ أَعْظَمَ مِنْ فَوْتِ وِلَايَتِكُمُ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۴۵۱).</ref>، نداشتن [[یار]] و محافظت از [[اهل بیت]]{{عم}} <ref>{{متن حدیث|فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ وَ أَغْضَيْتُ عَلَى الْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ}} (عبدالحمید ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱، ص۶۸).</ref> را ذکر کرده‌اند<ref>ر.ک: غلامحسن محرمی، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، ص۷۴-۷۷.</ref>. لازمه [[مبارزه]] [[امام]] با [[حکومت]]، [[تفرقه]] و [[خون‌ریزی]] در جامعه‌ای بود که [[اسلام]] هنوز در آن ریشه‌دار نشده بود؛ به خصوص [[ارتداد]] جمعی از [[مسلمانان]]، این خطر را تشدید می‌نمود. به علاوه، با توجه به تعداد اندک [[یاران]] [[حضرت]]، چه بسا [[اقدام عملی]] از سوی ایشان باعث می‌شد تا [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} که حافظان و [[مفسران]] [[حقیقی]][[ دین]] بودند، از میان بروند و اثری از [[دین اسلام]] باقی نماند؛ لذا همان‌طور که [[پیامبر اسلام]]{{صل}} به [[دلیل]] نداشتن نیروی کافی، تا زمانی که در [[مکه]] بودند، در برابر جنایات [[مشرکین]] مقابله‌ای نکرد، [[امیرمؤمنان]]{{ع}} هم که حامیان زیادی نداشت، مجبور به [[کناره‌گیری]] از [[حکومت]] شد و از [[مبارزه]] علنی با [[حاکمان]] خودداری نمود<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۳۶-۱۳۹.</ref>.

در سخنان [[امیر مؤمنان]]{{ع}}، به مواردی بر می‌خوریم که حاکی از عدم [[تمایل]] ایشان به [[خلافت]] و عهده‌داری زمام [[حکومت]] است. ایشان بعد از [[قتل عثمان]] در پاسخ به کسانی که با [[شور]] و [[اشتیاق]] قصد [[بیعت]] داشتند، نسبت به [[زمامداری]] و [[پذیرش خلافت]] اظهار بی‌رغبتی کرده، برای [[پذیرش]] آن شرایطی [[تعیین]] می‌کردند<ref>{{متن حدیث|دَعُونِي وَ الْتَمِسُوا... وَ اعْلَمُوا أَنِّي إِنْ أَجَبْتُكُمْ رَكِبْتُ بِكُمْ مَا أَعْلَمُ وَ لَمْ أُصْغِ إِلَى قَوْلِ الْقَائِلِ وَ عَتْبِ الْعَاتِبِ}} (شریف رضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۱۳۶). </ref>؛ در حالی که اگر [[امام]] از سوی [[خداوند]] [[منصوب]] شده است، وظیفه‌اش در دست گرفتن زمام [[حکومت]] می‌باشد و عدم [[تمایل]]، معنی نخواهد داشت. بنابراین [[حضرت علی]]{{ع}}[[ امامت]] و [[خلافت]] خویش را منوط به [[انتخاب مردم]] می‌داند؛ لذا برای [[پذیرش]] آن، شرایطی بیان و یا اظهار [[کراهت]] می‌کند، و الا اگر ایشان [[معتقد]] به [[نصب الهی]] خود بود، وظیفه‌ای جز قبول آن با هر شرایطی نداشت؛ زیرا فرار از [[مسئولیت الهی]] [[گناه]] است<ref>ر.ک: حیدر علی قلمداران، پاسخی کوتاه به دو پرسش مهم پیرامون امامت و خلافت، ص۵.</ref>.

در نقد مطالب گفته شده درباره [[اعتقاد]] [[امام علی]]{{ع}} به [[امامت الهی]] خود، به جملاتی از ایشان درباره [[لزوم]] [[وفاداری]] به [[بیعت]] [[تمسک]] شده است. اگر [[امیرمؤمنان]]{{ع}} قائل به [[امامت الهی]] خود بوده‌اند، چرا در بسیاری از موارد به جای اینکه به [[آیات]] و [[روایات نبوی]] درباره [[امامت]] خود استناد کنند، به [[بیعت مردم]] و [[انتخاب مردمی]] خود متمسک شده، و [[حق]] خود بر [[مردم]] را [[لزوم]] [[وفاداری]] به بیعتشان دانسته‌اند<ref>{{متن حدیث|أَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۷۹).</ref>، و در [[اعتراض]] به [[مخالفان]]، از [[نقض ]][[بیعت]] و شکستن پیمانشان سخن گفته‌اند؟ آن [[حضرت]] [[زبیر]] را به [[دلیل]] شکستن [[بیعت]] [[سرزنش]] می‌کند<ref>{{متن حدیث|يَزْعُمُ أَنَّهُ قَدْ بَايَعَ بِيَدِهِ وَ لَمْ يُبَايِعْ بِقَلْبِهِ فَقَدْ أَقَرَّ بِالْبَيْعَةِ وَ ادَّعَى الْوَلِيجَةَ فَلْيَأْتِ عَلَيْهَا بِأَمْرٍ يُعْرَفُ وَ إِلَّا فَلْيَدْخُلْ فِيمَا خَرَجَ مِنْهُ}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۵۴).</ref> و در [[نامه]] خود به [[معاویه]]، [[بیعت مردم]] با خود را همسان [[بیعت]] آنها با خلفای گذشته دانسته، به صراحت، [[انتخاب]] شورای [[مسلمین]] را مورد [[رضایت]] و [[تأیید]] [[خداوند]] قلمداد کرده است<ref>{{متن حدیث|إِنَّهُ بَايَعَنِي الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَا بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَى مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ... إِنَّمَا الشُّورَى لِلْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً كَانَ ذَلِكَ لِلَّهِ رِضًا}} (محمد بن حسین الشریف الرضی، نهج البلاغه للصبحی صالح، ص۳۶۶).</ref>.

از ظاهر این کلمات و دیگر جملات [[حضرت علی]]{{ع}} درباره [[بیعت]] چنین بر می‌آید که در نظر ایشان،[[ بیعت]] در [[تعیین امام]] و [[خلیفه]] [[حاکم]] نقشی اساسی دارد، بنابراین نمی‌توان [[باور]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} را به [[امامت الهی]] خویش با [[امامان]] دیگر پذیرفت<ref>ر.ک: حیدرعلی قلمداران، پاسخی کوتاه به پرسش مهم پیرامون امامت و خلافت، ص۲.</ref>. به علاوه، [[حضرت]] در [[اعتراض]] به [[خلافت]] دیگران، به جای اینکه به “نصب [[الهی]] خویش” استناد کند، گاه امتیازات و [[فضایل]] دیگر خود را [[یادآوری]] می‌کرد. [[امیر مؤمنان]]{{ع}}، [[دلیل]] [[شایستگی]] خود را برای عهده‌داری [[خلافت]] و [[حکومت]]، نزدیکی خود به [[پیامبرخاتم]]{{صل}} دانسته<ref>الف) {{متن حدیث|لَقَدْ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} وَ إِنَّ رَأْسَهُ لَعَلَى صَدْرِي... فَمَنْ ذَا أَحَقُّ بِهِ مِنِّي حَيّاً وَ مَيِّتاً}} ([[محمد بن حسین]] الشریف الرضی، [[نهج‌البلاغه]] للصبحی [[صالح]]، ص۳۱۱).

##[[الزام]] طرف مقابل: همان‌طور که برای [[فهم]] درست [[قرآن]]، باید تمام [[آیات]] آن را بررسی کرد و تنها با [[تمسک]] به یک [[آیه]] نمی‌توان حکمی قطعی را به [[قرآن]] منسوب دانست، در بررسی کلمات [[امامان معصوم]] نیز باید این نکته را رعایت کرد. [[حضرت علی]]{{ع}} –چنان‌که گفته شد- بارها [[خلافت]] و [[امامت]] خویش را به [[خداوند متعال]] منتسب نموده، نسبت به انتخابی شدن [[مقام خلافت]] [[اعتراض]] کرده، آن را [[تکلیف]] و [[حقّ]] انحصاری خود دانسته‌اند. از همه اینها روشن می‌شود که [[حضرت]] با [[استدلال]] به [[بیعت مردم]]، در این [[مقام]] نیست که [[مشروعیت]] [[خلافت]] خویش را [[اثبات]] کند، بلکه می‌خواهد با [[منطق]] مورد قبولِ شخص مقابل [[استدلال]] نماید؛ لذا به همان ملاک و معیاری که [[انتخاب]] و [[بیعت مردم]] است، [[تمسک]] می‌کند. به هر حال، افرادی مانند [[معاویه]] و [[زبیر]]، [[خلافت]] خلفای گذشته را با همان شرایط واقع شده، پذیرفته بودند؛ لذا [[امام]] با [[قانون]] مورد قبول آنها [[خلافت]] خود را ثابت نموده است و این امر، به هیچ وجه به معنای [[پذیرش بیعت]] به عنوان ملاک [[حقیقی]] [[تعیین امام]] نمی‌باشد؛ زیرا [[امیر مؤمنان]]{{ع}} بارها معیار [[تعیین امام]] را [[انتخاب]] [[خداوند]] معرفی کرده است<ref>برای مطالعه بیشتر، ر.ک: سیداحمد خاتمی، «ضرورت و مشروعیت از دیدگاه امام علی»، حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۹، ش۱۷، ص۱۰۰-۱۰۴.</ref>. استنادهای [[حضرت]] به ویژگی‌های فردی خود، در [[مخالفت]] با [[تعیین]] [[خلفا]]، نیز در همین مقوله می‌گنجد. بسیاری از [[مردم]] و [[اهل]] [[سقیفه]] در [[دفاع]] از افراد مورد نظر خود، به داشتن برخی امتیازات و صفات [[تمسک]] می‌کردند<ref>ر.ک: سیدمرتضی عسکری، سقیفه، ص۵۸-۶۳ و ۶۷-۶۹.</ref>. [[امام علی]]{{ع}} نیز ضمن در نظر گرفتن شرایط و مخاطبان، با [[منطق]] خود آنها سخن گفته، [[نصب الهی]] خویش و تصریح [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را نادیده می‌گرفتند و شایستگی‌های فردی و قبیله‌ای خود را [[یادآوری]] می‌کردند. روشن است که داشتن [[شایستگی]] سبب ایجاد [[حق]] نمی‌گردد؛ در حالی که چنان‌که گفته شد، [[امیر مؤمنان]]{{ع}} بارها از [[غصب حق]] خود با تندترین عبارات سخن گفته است. در [[حقیقت]]، آن [[حضرت]] در این موارد به [[مخالفان]] خود می‌فرماید: “علاوه بر [[نصب الهی]] و [[دستور]] [[رسول خدا]]{{صل}}، اگر معیار [[خلافت]]، [[لیاقت]] و داشتن [[فضیلت]] باشد، باز هم ایشان [[شایسته‌ترین]] [[فرد]] برای این [[منصب]] خواهد بود”<ref>برای مطالعه بیشتر، ر.ک: داود الهامی، «وصایت ملاک تعیین امام»، کلام اسلامی، زمستان ۱۳۷۹، ش۳۶، ص۷۰-۸۸.</ref>.

##[[حرمت]] [[نقض عهد]] و [[پیمان]]: از آنجا که [[بیعت]] از نوع [[عهد]] و [[پیمان]] است، طبعاً برای بیعت‌شونده موجب [[اثبات حق]] می‌شود و شکستن [[بیعت]] [[معصیت]] خواهد بود. لذا [[حق امام علی]]{{ع}} از دو جهت ثابت است: یکی [[نصب الهی]] و [[دستور خداوند]] و دیگری [[بیعت]] و [[قبح]] [[پیمان‌شکنی]]؛ و چون غالب [[مردم]] با [[پذیرش]] خلفای گذشته عملاً به [[خلافت]] مردمی قائل بوده‌اند، لذا [[امیر مؤمنان]]{{ع}} در بیان [[حقوق]] خود، [[لزوم]] [[وفاداری]] به [[بیعت]] و عهدشان را [[یادآوری]] می‌کند<ref>برای مطالعه بیشتر، ر.ک: محمد فاکر میبدی، «بیعت و نقش آن در حکومت اسلامی»، حکومت اسلامی، پاییز ۱۳۷۶، ش۵، ص۱۹۷-۱۹۸.</ref><ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص ۱۴۲-۱۴۷.</ref>.

{{مدخل‌ وابسته}}