سوره توبه در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[سوره]] برائت در ترتیب [[مصحف]]، نهمین سوره و برپایه [[روایات]] [[ترتیب نزول]]، صد و سیزدهمین <ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۲۸۱. </ref> یا صد و چهاردهمین <ref>الاتقان، ج ۱، ص۳۰، ۳۲؛ التهمید، ج ۱، ص۱۳۸؛ التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص۹۷. </ref> سوره نازل شده است.  

امّا بیشتر [[مفسران]] با تقویت [[روایات]] دسته اول، سوره نصر را آخرین سوره نازل شده دانسته‌اند. <ref>البرهان، ج ۱، ص۶۹؛ تاریخ قرآن، ص۵۹۴. </ref> برای این سوره تا ۱۴ اسم ذکر کرده‌اند <ref>الاتقان، ج ۱، ص۱۷۲ - ۱۷۳؛ روح المعانی، ج ۱۰، ص۶۰۵۹؛ التحریر والتنویر، ج ۱۰، ص۹۵ - ۹۷. </ref> که نام‌های برائت و [[توبه]] مشهورترند. <ref>التحریر والتنویر، ج ۱۰، ص۹۵؛ تفسیر المنار، ج ۱۰، ص۱۴۶. </ref> در بیشتر روایات، مصاحف و [[تفاسیر]] قدیم از این سوره با نام برائت یاد شده است <ref>التحریر والتنویر، ج ۱۰، ص۹۵. </ref> که برگرفته از [[آیه]] {{متن قرآن|بَرَاءَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«(این) بیزاری خداوند و پیامبر اوست از مشرکانی که با آنان پیمان بسته‌اید» سوره توبه، آیه ۱.</ref> است. <ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۳. </ref> نام «توبه» نیز که در بعضی روایات، مصاحف و تفاسیر قدیم دیده می‌‌شود <ref>التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص۹۵. </ref> اخیراً متداول شده، در مصاحف و تفاسیر جدید بیشتر این نام به کار می‌‌رود.

دیگر نام‌های این سوره که بیشتر صفتی برای برخی از مضامین مهم آن‌اند <ref>تفسیر المنار، ج ۱۰، ص۱۴۶. </ref> عبارت‌اند از: «الفاضحة: [[رسوا]] کننده»، «المبعثرة: کاونده»، «المنقرة: افشا کننده»، «المثیرة: برانگیزاننده»، «الحافرة: آشکار کننده»، «المدمدمة: نابود کننده»، «المخزیة = [[خوار]] کننده»، «المشرّدة = پراکننده»، «المنکلة: [[عذاب]] کننده»<ref>الکشاف، ج ۲، ص۲۴۱. </ref> و «البَحوث: کاونده و پژوهنده»؛ زیرا رسوا کننده [[اسرار]] [[منافقان]]، افشاء کننده زشتی‌های آنان و عیان کننده پستی‌هایشان است و از منافقان بحث می‌‌کند و [[اسرار]] پنهان آنها را از دل‌هایشان بیرون می‌‌کشد و آنان را [[خوار]] و [[ذلیل]] کرده، وسیله [[عذاب]] و [[هلاکت]] آن‌هاست،<ref>المنیر، ج ۱۰، ص۹۱؛ تفسیر قاسمی، ج ۸، ص۱۲۱. </ref> «المقشقشة: رها کننده»، چون هرکس را که به آن [[ایمان]] آورد و عمل کند، از [[نفاق]] دور می‌‌کند و «[[سوره]] العذاب»؛ زیرا برای عذاب [[کافران]] نازل شده است. <ref> الاتقان، ج ۱، ص۱۷۲ - ۱۷۳؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۲۱۵؛ روح المعانی، ج ۱۰، ص۵۹. </ref>

[[سوره]] [[برائت]] از سوره‌های سبع طوال است و ۱۲۹ [[آیه]] و ۲۵۰۵ کلمه دارد. <ref>المعجم الاحصائی، ج ۱، ص۳۱۳. </ref> قرّای [[بصری]]، شامی و حجازی به ترتیب با [[وقف]] بر {{متن قرآن|بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref> سوره توبه، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref> سوره توبه، آیه ۳۹.</ref> و {{متن قرآن|وَعَادٍ وَثَمُودَ}} را دو آیه به شمار آورده و عدد آیات سوره را ۱۳۰ آیه گزارش کرده‌اند. <ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۳؛ جمال القراء، ج ۱، ص۴۴۰ - ۴۴۱. </ref>  

برخی گفته‌اند: آیه {{متن قرآن|عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ}}<ref>«خداوند از تو در گذراد! چرا پیش‌تر از آنکه راستگویان بر تو آشکار گردند و دروغگویان را بشناسی به آنان اجازه دادی؟» سوره توبه، آیه ۴۳.</ref> با آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان آنانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند و چون در کاری همگانی همراه او باشند تا از او اجازه نگیرند (به راهی دیگر) نمی‌روند؛ کسانی که از تو اجازه می‌گیرند همانانند که به خداوند و پیامبرش ایمان دارند پس چون برای کاری از تو اجازه خوا» سوره نور، آیه ۶۲.</ref> نسخ شده است؛ امّا در اینجا نیز تعارضی میان دو آیه نیست؛ زیرا صریح آیه نخست، منع از [[اذن]] خواستن و اذن دادن در مورد [[منافقین]] است، پیش از آنکه [[راستگویان]] از [[دروغگویان]] شناخته شوند؛ اما زمانی که وضعیت افراد شناخته شده است (آیه [[سوره نور]]) اذن خواستن و اذن دادن مجاز دانسته شده است. <ref>البیان، ص۳۵۷ ـ ۳۵۸. </ref> به [[باور]] عده‌ای آیه {{متن قرآن|مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرَابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ لَا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا يَطَئُونَ مَوْطِئًا يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صَالِحٌ إِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«مردم مدینه و تازیان بیابان‌نشین پیرامون آنان حق ندارند از (همراهی) پیامبر بازمانند و نه جان‌های خودشان را از جان او دوست‌تر بدارند؛ از این رو که هیچ تشنگی و سختی و گرسنگی در راه خداوند به آنان نمی‌رسد و بر هیچ جایگاهی که کافران را به خشم آورد گام نمی‌نهند و هیچ زیانی به دشمنی نمی‌زنند مگر که در برابر آن، کاری شایسته برای آنان نوشته می‌شود؛ بی‌گمان خداوند پاداش نکوکاران را تباه نمی‌سازد» سوره توبه، آیه ۱۲۰.</ref> با آیه {{متن قرآن|وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ}}<ref>«و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند» سوره توبه، آیه ۱۲۲.</ref> نسخ شده است؛ ولی چون آیه دوم، قرینه‌ای متصل برای آیه اول است، نتیجه مفهوم دو آیه وجوب کفایی [[جهاد]] است که در صورت [[قیام]] بعضی از [[مسلمانان]] به آن از دیگران ساقط می‌‌شود و حکمی [[نسخ]] نشده است. <ref>البیان، ص۳۵۸. </ref>

[[برائت]]، تنها [[سوره]] [[قرآن کریم]] است که با {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}<ref>«به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.</ref> شروع نشده است. احتمالات گوناگونی در بیان علّت ترک [[بسمله]] در آغاز این سوره از جانب [[مفسران]] ذکر شده است. [[فخر رازی]] ۶ وجه برای آن بر شمرده است: <ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۵، ص۲۱۵ - ۲۱۶. </ref>

آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام [[حج]] سال نهم هجری فرود آمده‌اند. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۴ - ۱۵۶۵. </ref> پس از [[فتح مکّه]] در [[سال هشتم هجری]] و [[شکست]] [[قدرت]] [[قریش]] و درپی هزیمت [[سپاه]] [[هوازن]] و ثقیف که از [[قبایل]] قدرتمند [[جزیرة العرب]] به شمار می‌‌آمدند، [[اسلام]] یگانه قدرت [[حاکم]] آنجا شد و [[حکومت]] [[توانمند]] [[اسلامی]] در سراسر شبه جزیره شکل گرفت. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۶. </ref> از سوی دیگر با [[مسلمان]] شدن گروه فراوانی از [[مردم]] در حالی که هنوز [[تربیت ایمانی]] نیافته بودند، موج جدیدی از [[نفاق]] در میان [[مسلمانان]] پدید آمد؛<ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۶. </ref> به طوری که در [[سال نهم هجری]] فعالیت [[منافقان]] به اوج خود رسید <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۷۸ - ۱۵۷۹. </ref> و این اوضاع [[اجتماعی]]، [[قواعد]] و [[قوانین]] جدیدی را برای [[حفظ]] و [[گسترش اسلام]] و اداره [[حکومت اسلامی]] می‌‌طلبید و [[سوره توبه]] پاسخی از [[خداوند]] به این نیاز بود. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۴، ۱۵۷۰. </ref>

در ادامه [[حق]] آباد کردن [[مسجدالحرام]] را از مشرکان سلب کرده، تنها [[مؤمنان]] را [[شایسته]] این کار می‌‌داند و کارهایی چون آب دادن به [[حاجیان]] و تعمیر [[مسجد الحرام]] را که افتخاری بزرگ در میان [[عرب]] و در انحصار عده ای خاص بود <ref>التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص۱۴۴ - ۱۴۵. </ref> بدون [[روح ایمان]]، بی‌ارزش می‌‌داند و مقایسه چنین اعمالی را با ایمان و [[جهاد در راه خدا]] مردود می‌‌شمارد. <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۰۴ - ۲۰۵. </ref>

در بخش دوم [[سوره]] به بیان چگونگی رابطه با [[اهل کتاب]] پرداخته، سه راه [[اسلام آوردن]]، تن به [[جنگ]] دادن یا [[جزیه]] دادن را پیش روی آنان می‌‌نهد. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۶۲۰. </ref> از علل این [[حکم]] با عناوین عدم [[ایمان به خدا]] و [[روز جزا]]، [[حرام]] نکردن حرام [[خدا]] و [[رسول]] یا [[رسولان]] او <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۳۹. </ref> و [[پیروی]] نکردن از [[دین حق]] ([[اسلام]]) یاد می‌‌کند. <ref> المیزان، ج ۹، ص۲۴۱. </ref> در توضیح این علل، برخی از [[انحرافات]] بزرگ [[اعتقادی]] و عملی آنان <ref> فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۶۲۱؛ المیزان، ج ۹، ص۲۳۷. </ref> را برمی شمرد: [[یهود]] «عُزَیر» را و [[نصارا]] «[[مسیح]]» را [[پسر خدا]] می‌‌خوانند و [[دانشمندان]] و [[راهبان]] را ارباب خود قرار داده، [[چشم]] و گوش بسته از آنان [[فرمان]] می‌‌برند و بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان [[مسیحی]] به گردآوری و ذخیره‌سازی [[اموال]] به صورت گنج‌های طلا و نقره پرداخته، با [[انفاق]] نکردن آنها [[نظام اقتصادی]] [[جامعه]] را مختل می‌‌کنند<ref>المیزان، ج ۹، ص۲۵۰ - ۲۵۱، ۲۶۳ - ۲۶۵. </ref> اما همین گنجها، مایه [[عذاب]] آنان در [[آخرت]] خواهد شد.

مراد از «نسئ» در [[آیه]] به تأخیر انداختن ماه‌های حرام است <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۷۱ - ۲۷۲. </ref> که [[اعراب جاهلی]] برای [[رفع ممنوعیت]] [[جنگ]] و [[غارت]] در سه ماه متوالی [[حرام]]، [[حرمت]] ماه [[محرّم]] به ماه بعدی منتقل کرده، به جنگ و غارت می‌‌پرداختند، تا هم به [[منافع]] خود دست یابند و هم سنت قومی خود را نگه دارند <ref>الدر المنثور، ج ۴، ص۱۸۸ - ۱۸۹؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۴۵. </ref>

در پنجمین بخش از [[سوره]] به تبیین اصناف موجود میان [[مسلمانان]] از نظر شدت و [[ضعف ایمان]] می‌‌پردازد؛<ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۸ - ۱۵۶۹، ۱۶۹۲ - ۱۶۹۳، ۱۶۹۸ - ۱۶۹۹. </ref> ابتدا کفر و [[نفاق]] [[اعراب بادیه]] نشین را به سبب دوری آنان از [[تمدن]] <ref>المیزان، ج ۹، ص۳۷۰. </ref> بیش از سایر منافقان دانسته، آنان را به جهت خسارت دانستن انفاق و [[بدخواهی]] نسبت به مؤمنان [[مذمت]] می‌‌کند و در مقابل، گروهی دیگر از ایشان را به [[ایمان]] و انفاقشان می‌‌ستاید. سپس مسلمانان را به ۴ گروه قسمت می‌‌کند: گروهی مؤمنان راستین‌اند که شامل بعضی از [[مهاجران]] و [[انصار]] نخستین قبل از [[جنگ بدر]] <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۲ - ۳۷۴. </ref> و مؤمنانی می‌‌شود که به نیکویی از ایشان [[پیروی]] کردند. اینان از خدا [[خشنود]] و مورد [[رضایت خدا]] و [[شایسته]] بهشت‌اند. گروه دوم منافقانی هستند که به نفاق خو کرده، سزاوار عذابی دوباره‌اند. گروه سوم آنان‌اند که اعمالشان آمیخته ای از [[نیک]] و بد است؛ امّا به [[گناه]] خویش اعتراف دارند، پس [[امید]] است که [[خداوند]] از ایشان در گذرد. چهارمین گروه آن هایند که در برزخی میان [[نیکوکاران]] و بدکاران گرفتارند و عاقبتشان اعم از [[عذاب]] یا [[مغفرت]]، بسته به [[اراده]] خدای والاست. <ref>المیزان، ج۹، ص۳۸۰ - ۳۸۱. </ref>

در [[آیات]] پسین، [[پیامبر]] را به [[گرفتن زکات]] از [[مسلمانان]] و [[دعا کردن]] بر ایشان [[فرمان]] می‌‌دهد و [[زکات]] را سبب [[پاکیزگی]] قلب‌ها و پر [[برکت]] شدن اموالشان <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۷. </ref> و [[دعای پیامبر]] را مایه [[آرامش]] ایشان می‌‌داند. سپس برای [[ترغیب]] [[مردم]] به زکات دادن، خداوند را گیرنده [[صدقات]] و زکات آنان <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۷ - ۳۷۸. </ref> و [[خدا]]، [[رسول]] و [[مؤمنان]] را [[شاهد]] [[اعمال نیک]] آنها معرفی می‌‌کند.

در ادامه آیات با تأکید بر [[مالکیت مطلق خداوند]] بر [[جهان هستی]] و [[مرگ]] و [[حیات]]، ضمن اشاره به بازگشت [[خداوند]] با [[رحمت]] <ref>المیزان، ج ۹، ص۴۰۰. </ref> بر پیامبر و [[مهاجران]] و [[انصار]] که به هنگام [[سختی]] از او [[پیروی]] کردند، از [[قبول توبه]] سه نفر از متخلفان از غزوه تبوک یعنی [[کعب بن مالک]]، [[مرارة بن ربیع]] و [[هلال بن امیه]] <ref>الدر المنثور، ج ۴، ص۳۰۹ - ۳۱۴. </ref> خبر می‌‌دهد که نه از روی [[نفاق]] بلکه به جهت [[سستی]] و [[سهل]] انگاری در [[جهاد]] شرکت نکردند و سپس پشیمان شدند و [[توبه]] کردند.

[[آیات]] مشهور و دارای نام این سوره عبارت‌اند از:

# [[آیه سقایة الحاج]] آیه {{متن قرآن|أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«آیا آب دادن به حاجیان و آبادسازی مسجد الحرام را همگون کار آن کس قرار داده‌اید که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و در راه خداوند جهاد کرده است؟ (هرگز این دو) نزد خداوند برابر نیستند و خداوند گروه ستمگران را رهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۱۹.</ref>.<ref>نهج الحق، ص۱۸۲. </ref>،

# [[آیه کنز]] آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref>«ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.</ref>.<ref>المیزان، ج ۹، ص۲۵۹. </ref>

# [[آیه غار]] آیه {{متن قرآن|إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«اگر او را یاری ندهید بی‌گمان خداوند یاریش کرده است هنگامی که کافران او را که یکی از دو نفر بود (از مکّه) بیرون راندند، آنگاه که آن دو در غار بودند همان هنگام که به همراهش می‌گفت: مهراس که خداوند با ماست و خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و وی را با سپاهی که آنان را نمی‌دیدید پشتیبانی کرد و سخن کافران را فروتر نهاد و سخن خداوند است که فراتر است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۴۰.</ref>.<ref>الصحیح من سیره النبی، ج ۴، ص۲۳. </ref>

# [[آیه نفر]] آیه {{متن قرآن|وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ}}<ref>«و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند» سوره توبه، آیه ۱۲۲.</ref>.<ref>کفایة الاصول، ص۲۹۸. </ref>.<ref>[[سید حبیب دشتی|دشتی، سید حبیب]]، [[سوره توبه - دشتی (مقاله)| مقاله «سوره توبه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹.</ref>

نهمین [[سوره]] [[قرآن]] و سیزدهمین آن به [[ترتیب نزول]]، نازل شده در [[مدینه]] با محتوای [[بیزاری]] از [[مشرکین]] و [[مبارزه]] با آنان، مشهورترین نام سوره نهم قرآن «[[توبه]]» است. علت نامگذاری این سوره به «توبه»، فراوانی کاربرد کلمه «توبه» و مشتقات آن در این سوره نسبت به دیگر [[سوره‌های قرآن]] [[کریم]] و شرح سرگذشت درس‌آموز توبه ۳ تن از متخلفان [[غزوه تبوک]] در این سوره است. دومین نام مشهور این سوره «[[برائت]]» است که از کلمه آغازین سوره برگرفته شده است. این دو اسم در [[صحیح بخاری]] به نقل از [[زید بن ثابت]] آمده است و از هر دو اسم، در قرآن‌های موجود استفاده می‌شود.

این سوره دستور [[قطعی]] برای قطع [[ارتباط با مشرکان]] و [[منافقان]] است، آنها را [[نجس]] میخواند، در عین حال راه توبه را برای آنان باز گذاشته و به [[تقابل]] ارزشی و کارکردی [[متقین]] و کافرین، دو گروه شخصیتی متفاوت از جهت [[ایمانی]] و [[اجتماعی]]، [[عافیت]] طلبان و مجاهدین، [[مسجد ضرار]] ساخته شده توسط [[منافقین]]، [[نهضت]] [[پیامبران]]، [[جهاد]] و [[مهاجرت]] اشاره شده است.

[[سوره توبه]] با [[اعلان برائت]] و بیزاری از مشرکین و بیان تفاوت [[حق و باطل]]، [[ایمان]] و [[شرک]]، [[اسلام]] و [[نفاق]] و [[اهل]] هر گروه از آنها، [[هدف]] کلی [[سوره]] را بیان کرده است که در [[آیات]] آغازین نیز به آن پرداخته شده است.

[[سوره توبه]] برخی [[اسماء]] و نام‌های نیکوی [[خداوند]] و صفات برجسته او را یادآوری کرده است. به عنوان: [[خبیر]]، [[قدیر]]، [[غفور]] [[رحیم]]، [[علیم]] [[حکیم]]، [[عزیز]] حکیم، [[سمیع]] علیم، [[تواب]] رحیم، [[رئوف]] رحیم، {{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ}}، {{متن قرآن|رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ}}.

#{{متن قرآن|أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ لَا يَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«آیا آب دادن به حاجیان و آبادسازی مسجد الحرام را همگون کار آن کس قرار داده‌اید که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده و در راه خداوند جهاد کرده است؟ (هرگز این دو) نزد خداوند برابر نیستند و خداوند گروه ستمگران را رهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۱۹.</ref>

#{{متن قرآن|اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref>«آنان دانشوران دینی و راهبان خود را به جای خداوند پروردگاران خویش برگزیده‌اند و نیز مسیح پسر مریم را در حالی که جز این فرمان نیافته‌اند که خدایی یگانه را بپرستند که خدایی جز او نیست؛ پاکا که اوست از شرکی که می‌ورزند» سوره توبه، آیه ۳۱.</ref>

#{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref>

#{{متن قرآن|إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref>«اگر او را یاری ندهید بی‌گمان خداوند یاریش کرده است هنگامی که کافران او را که یکی از دو نفر بود (از مکّه) بیرون راندند، آنگاه که آن دو در غار بودند همان هنگام که به همراهش می‌گفت: مهراس که خداوند با ماست و خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و وی را با سپاهی که آنان را نمی‌دیدید پشتیبانی کرد و سخن کافران را فروتر نهاد و سخن خداوند است که فراتر است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۴۰.</ref>

#{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«همانا خداوند از مؤمنان، خودشان و دارایی‌هاشان را خریده است در برابر اینکه بهشت از آن آنها باشد؛ در راه خداوند کارزار می‌کنند، می‌کشند و کشته می‌شوند بنا به وعده‌ای راستین که بر عهده او در تورات و انجیل و قرآن است و وفادارتر از خداوند به پیمان خویش کیست؟ پس به داد و ستدی که کرده‌اید شاد باشید و آن است که رستگاری سترگ است» سوره توبه، آیه ۱۱۱.</ref>

#{{متن قرآن|وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و هیچ هزینه‌ای چه خرد چه کلان نمی‌کنند و هیچ درّه‌ای را نمی‌پیمایند مگر آنکه برای آنان نوشته می‌شود تا خداوند نیکوتر از آنچه می‌کرده‌اند به آنان پاداش دهد» سوره توبه، آیه ۱۲۱.</ref>

#{{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّهُمْ رَضُوا مَا آتَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ سَيُؤْتِينَا اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَرَسُولُهُ إِنَّا إِلَى اللَّهِ رَاغِبُونَ}}<ref>«و اگر آنها به آنچه خداوند و پیامبرش به آنان داده‌اند خرسند می‌شدند و می‌گفتند:» سوره توبه، آیه ۵۹.</ref>