گستره خلافت الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط = [[گستره خلیفه الهی در قرآن]] - [[گستره خلیفه الهی در حدیث]] - [[گستره خلیفه الهی در کلام اسلامی]] | [[گستره خلیفه الهی در فلسفه اسلامی]]  

== مقدمه ==

* در مورد اینکه محدوده [[جانشینی انسان از خداوند]] تا چه اندازه است؟ دو نظر ارائه شده است:

* از [[سیاق آیه]] {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً}}<ref>«می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref> و نقل‌های وارده و هم‌چنین [[سجده فرشتگان]] بر [[آدم]] {{ع}} استفاده می‌شود که چون [[انسان]] [[مظهر]] خداوندی است که در هستی و کمال‌های آن نامتناهی است، به دست میآید که حوزه [[خلافت]] [[انسان کامل]] خصوص [[زمین]] نیست، بلکه [[زمین]] [[مسکن]] و مقر وجود مادی و جسمانی اوست کلمه {{متن قرآن|فِي الْأَرْضِ}} در [[آیه]] به این معناست که در قوس صعود، مبدأ حرکت تکاملی [[انسان]] [[زمین]] است، نه اینکه محل [[خلافت]] و قلمرو مظهریت او، [[زمین]] باشد و او فقط کارهایی را که [[خداوند]] باید در [[زمین]] انجام دهد انجام می‌دهد، به بیان فنی‌تر: کلمه {{متن قرآن|فِي الْأَرْضِ}} قید [[جعل]] است نه قید [[خلافت]]؛ مانند اینکه محل تنفیذ [[حکم]] [[رئیس]] جمهور در پایتخت است اما [[ریاست]] او محدود به پایتخت نیست بلکه [[حاکم]] همه [[کشور]] می‌شود. به ویژه با توجه به اینکه [[خلیفه]]، کسی است که [[فرشتگان]] [[آسمان]] در برابر او ساجدند و اگر او تنها [[خلیفه خدا]] در [[زمین]] باشد [[فرشتگان]] [[خلیفه خدا]] در [[آسمان‌ها]] خواهند بود و [[سجده]] آنها برای [[انسان کامل]] معنا ندارد و در این صورت، [[انسان]] [[خلیفه]]، به همه [[نظام آفرینش]] نیز [[آگاهی]] دارد.

* به هر حال غرض از [[آیه]] فوق این است که آغاز [[سیر]] [[خلیفة‌الله]] در قوس صعود، از [[زمین]] است وگرنه او از [[زمین]] تا {{متن قرآن|وَأَنَّ إِلَى رَبِّكَ الْمُنْتَهَى}}<ref>«و اینکه پایان (هر چیز) به سوی پروردگار توست» سوره نجم، آیه ۴۲.</ref> حضور دارد. [[خلیفة‌الله]] هم زمینی است و هم آسمانی و [[خلافت]] او در همه اسماء و [[شؤون]] است؛ او هم [[معلم]] [[اهل]] [[زمین]] است: {{متن قرآن|وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ}}<ref>«و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref> و هم [[معلم]] [[اهل آسمان]]: {{متن قرآن|يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ}}<ref>«ای آدم! آنان را از نام‌های اینان آگاه ساز!» سوره بقره، آیه ۳۳.</ref>، بلکه [[تسبیح]] و [[تقدیس]] [[فرشتگان]] نیز به [[تعلیم]] [[خلیفة‌الله]] بود: {{متن حدیث|فَسَبَّحْنَا فَسَبَّحَتِ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِيحِنَا}}<ref>محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۲۴، ص۸۸، ح۳.</ref> و اگر [[فرشتگان]] از چنین چیزی باخبر بودند و تنها جنبه زمینی بودن او را نمی‌دیدند هرگز درباره [[آفرینش]] وی سؤال نمی‌کردند و آن‌گونه سخن نمی‌گفتند و این خود [[دلیل]] بر پیچیدگی [[آفرینش انسان]] از یک سو و [[محدودیت علم]] [[فرشتگان]] از سوی دیگر است.

* پس [[قرآن]] منشأ [[خلافت]] [[انسان]] را [[علم]] او به [[غیب]] [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] معرفی می‌کند و این نشان می‌دهد که حوزه [[خلافت]] او همه [[غیب و شهادت]] است؛ و نتیجه‌اش آن است نازل‌ترین موجودهای مادی تا عالی‌ترین موجودهای مجرد، همه زیر [[پوشش]] [[ولایت و خلافت]] اوست و آن‌چه در شکافته شدن دریا به دست [[حضرت موسی]] و گلستان شدن [[آتش]] برای خلیل‌الله و مسخر شدن باد برای [[حضرت سلیمان]] و [[انشقاق قمر]] با اشاره [[رسول اکرم]] {{صل}} به وقوع پیوست، همه صرفاً از آثار [[سیطره]] ولی‌الله بر عالم [[ملک]] است<ref>عبدالله جوادی آملی، سیره پیامبران در قرآن، ص۱۵۱.</ref>.

* حاصل اینکه، نه موجودی که فقط زمینی است [[خلیفه]] خداست و نه آن‌که حوزه خلافتش تنها [[زمین]] است و نه موجودی که فقط آسمانی است، بلکه موجودی [[خلیفه]] [[حق]] است که "کَونِ جامع" بوده، به [[آسمان]] و [[زمین]] و [[ملک]] و [[ملکوت]] احاطه تام دارد و همه مخازن اشیا و [[مفاتیح غیب]] را به [[اذن خدا]] داراست، گرچه وجود عنصری وی به [[زمین]] بسته است. از این‌رو هم [[فرشتگان]] باید در برابر او [[سجده]] تکریمی کنند و هم انسان‌های عادی او را گرامی دارند<ref>عبدالله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج۳، ص۱۱۶-۱۱۸.</ref><ref>[[فاطمه زیوری کبیرنیا|زیوری کبیرنیا، فاطمه]]، [[بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان (کتاب)|بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان]]، ص:۶۱-۶۴.</ref>

== عرصه‌های [[خلیفة‌اللهی]] ==

* معنای [[خلیفة‌الله]] بودن آنست که [[بشر]] در [[آینده]] از حیث [[صنعت]] و کار و عمل هرچه بیشتر [[خدا]] صفت خواهد بود و [[مظهر]] بیشتر آن در [[زندگی]] بهشتی است که [[انسان]] با [[اراده]] کار خواهد کرد و باید [[منتظر]] ترقیات عجیب [[بشر]] در [[دنیا]] بود که این موجود مرموز و [[خلیفة‌الله]] چه کارهایی انجام خواهد داد و [[ظهور]] آن [[کارها]] [[دلیل]] [[خلیفة‌الله]] و [[مظهر]] [[صفات حق]] بودن است و در عین حال معرف کمال [[قدرت]] خداست.

=== [[خلافت]] الهی در عرصه [[سیاسی]] [[اجتماعی]] ===

* غرض از ابعاد [[سیاسی]] [[اجتماعی]]، ایجاد [[جامعه]] [[سیاسی]] و [[دولت]] و در نهایت [[تشکیل حکومت]] می‌باشد. [[تعیین خلیفه]] ([[حاکم]]، [[رهبر]]) در [[اسلام]] برای [[تشکیل جامعه]] لازم است و [[مردم]] به [[رهبر]] نیاز دارند تا با هم [[اختلاف]] نداشته باشند، با یکدیگر [[اتفاق نظر]] دارند<ref>ناصر مکارم شیرازی، ولایت در قرآن، تحقیق: ابوالقاسم علیان‌نژادی دامغانی، ص۲۰۹.</ref>. پس [[ملک]] (بضمه میم) که به معنای [[سلطنت]] بر افرادی از [[انسان‌ها]] است، از اعتبارات ضروری است که [[انسان]] از آن بی‌نیاز نیست، لیکن آن چیزی که [[بشر]] در آغاز بدان [[نیازمند]] است، همانا تشکیل [[اجتماع]] است، اما [[اجتماع]] از جهت تالیف و بافت آن از اجزای بسیار که هر یک برای خود هدفی و اراده‌ای غیر [[هدف]] و خواست دیگران دارد، نه [[اجتماع]] از جهت تک تک افراد آن، برای اینکه تک تک افراد [[اجتماع]] خواست‌های متباین و مقاصدی مختلف دارند، افراد به خاطر همین اختلاف‌هایشان آبشان در یک جوی نمی‌رود، هر فردی می‌خواهد آنچه در دست دیگران است برباید و بر سایرین [[غلبه]] کند و بر حدود سایرین [[تجاوز]] نموده، [[حقوق]] آنان را هضم کند و در نتیجه [[هرج و مرج]] پدید آورد و [[اجتماعی]] را که به منظور تأمین [[سعادت]] [[زندگی]] تشکیل یافته [[وسیله]] [[بدبختی]] و [[هلاکت]] ساخته و دوا را درد ندارند، افرادی از جنس [[بشر]] باید باشند که آن [[شایستگی]] را به [[خداوند]] از خود نشان داده [[قانون]] را از او دریافت کرده به دیگر [[انسان‌ها]] برسانند و با داشتن [[معجزه]] این [[ارتباط]] را برای آنها [[اثبات]] نمایند <ref>ناصر مکارم شیرازی، ولایت در قرآن، تحقیق: ابوالقاسم علیان‌نژادی دامغانی، ص۶۲.</ref>.

* البته منافات ندارد کسانی با [[اذن]] [[خداوند متعال]] با داشتن شرایط خاصی [[حق]] قانونگذاری داشته باشند همان‌گونه که [[قرآن کریم]] نسبت به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ...}}<ref>«و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید» سوره حشر، آیه ۷.</ref>؛ لیکن [[قانون]] هر اندازه هم که کامل و مترقی باشد، به [[تنهایی]] نمی‌تواند نیاز [[جامعه بشری]] را برطرف کرده [[نظم]] آن را تأمین نماید بلکه باید قوه‌ای باشد که ضامن [[اجرای قانون]] در ابعاد مختلف نیازمندی‌های [[انسان]] بوده جلوی تخلفات را بگیرد و نیز مرجعی لازم است تا در صورت بروز [[اختلافات]] [[مالی]]، [[حقوقی]]، [[خانوادگی]]، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] [[قانون]] کلی را بر موارد و مصادیقش [[تطبیق]] نماید.

* این [[آیه]] از پنج جمله که هر کدام حقیقتی را دنبال می‌کند تشکیل یافته:

* نخست [[مقام خلافت]] [[داود]] در [[زمین]] است که آیا منظور [[جانشینی]] [[انبیای پیشین]] است یا [[خلافت]] الهی؟ معنی دوم مناسب‌تر به نظر می‌رسد و با [[آیه]] ۳۰ [[سوره بقره]] سازگارتر است {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. البته [[خلافت]] به معنی واقعی کلمه در مورد [[خداوند]] معنی ندارد زیرا تنها در مورد کسانی که [[وفات]] یا [[غیبت]] دارند صحیح است، بلکه منظور از آن نمایندگی او است در میان [[بندگان]] و اجرای [[اوامر]] و فرمان‌های او در [[زمین]].

* این جمله نشان می‌دهد که [[حکومت]] در [[زمین]] باید از [[حکومت الهی]] نشات گیرد و هر [[حکومتی]] از غیر این طریق باشد [[حکومتی]] است ظالمانه و غاصبانه.

* در جمله دوم [[دستور]] می‌دهد: اکنون که این [[موهبت]] بزرگ به تو داده شده [[وظیفه]] تو این است که در میان [[مردم]] به [[حق]] [[حکم]] کنی، در [[حقیقت]] نتیجه [[خلافت]] الهی [[حکومت حق]] است و از این جمله می‌توان استفاده کرد که [[حکومت حق]] نیز تنها از [[خلافت]] الهی ناشی می‌شود و محصول مستقیم آن است<ref>ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۲۶۲.</ref>.

* در [[سوره نمل]] آمده که: "[[انسان]] [[خلیفه]] [[حق]] است و عالم مخلوق [[حق]] است، باید در عالم مخلوق [[حق]] توسط [[انسان]] [[خلیفه]] [[حق]] [[حکومت]] به [[حق]] برقرار باشد، نمی‌شود در عالم مخلوق [[حق]]، از طریق [[انسان]] که [[خلیفه]] [[حق]] است، [[حکومت]] [[باطل]] باشد. باید [[حکومت]] هم به [[حق]] باشد: {{متن قرآن|فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ}}<ref>«پس میان مردم به درستی داوری کن» سوره ص، آیه ۲۶.</ref>.

* وقتی [[حق]] و [[خالق]] فقط اوست، مسلم تنها خواسته او، [[حق]] است و غیر خواسته او و خواسته غیر او، هرچه هست [[باطل]] است، پس مبنای [[حکومت]] هم باید خواسته [[حق]] باشد<ref>محسن موسوی تبریزی، تقوا و اخلاق قرآنی، ص۱۶۸.</ref>: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ}}<ref>«ما این کتاب (آسمانی) را بر تو، به حق فرو فرستاده‌ایم تا در میان مردم بدانچه خداوند به تو نمایانده است داوری کنی» سوره نساء، آیه ۱۰۵.</ref>.

* در جمله سوم به مهم‌ترین خطری که یک [[حاکم]] [[عادل]] را [[تهدید]] می‌کند اشاره کرده، می‌گوید: "هرگز از [[هوای نفس]] [[پیروی]] مکن".

* آری [[هوای نفس]] پرده ضخیمی بر چشمان حقیقت ‌بین [[انسان]] می‌افکند و میان او و [[عدالت]] جدایی می‌اندازد.

* لذا در جمله چهارم می‌گوید: "اگر از [[هوای نفس]] [[پیروی]] کنی تو را از [[راه خدا]] که همان راه [[حق]] است باز می‌دارد".

* بنابراین هرجا [[گمراهی]] است پای [[هوای نفس]] در میان است و هرجا [[هوای نفس]] است نتیجه آن [[گمراهی]] است.

* حاکمی که پیرو [[هوای نفس]] باشد [[منافع]] و [[حقوق مردم]] را فدای مطامع خویش می‌کند و به همین [[دلیل]] حکومتش ناپایدار و مواجه با [[شکست]] خواهد بود.

* ممکن است [[هوای نفس]] در اینجا معنی وسیعی داشته باشد که هم [[هوای نفس]] خود [[انسان]] را شامل شود و هم [[هوای نفس]] [[مردم]] را و به این ترتیب [[قرآن]] قلم بطلان بر مکتب‌هایی که [[پیروی]] از [[افکار]] عمومی را هرچه باشد برای [[حکومت‌ها]] لازم می‌شمرند می‌کشد، چرا که نتیجه هر دو [[گمراهی]] از طریق [[خدا]] و [[صراط]] [[حق]] است.

* بالاخره در پنجمین جمله به این [[حقیقت]] اشاره می‌کند که [[گمراهی]] از طریق [[حق]] از [[فراموشی]] "[[یوم]] الحساب" سرچشمه می‌گیرد و نتیجه‌اش [[عذاب]] شدید [[الهی]] است<ref>ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۲۶۳.</ref>.

* اصولا [[فراموشی]] [[روز قیامت]] همیشه سرچشمه [[گمراهی‌ها]] است و هر [[گمراهی]] آمیخته با این فراموشکاری است و این اصل تاثیر [[تربیتی]] توجه به [[معاد]] را در [[زندگی]] [[انسان‌ها]] روشن می‌سازد.

* سپس به دنبال بحث از سرگذشت [[داود]] و [[خلافت]] الهی او در [[زمین]]، [[سخن]] از هدفدار بودن [[جهان هستی]] به میان می‌آورد تا جهت [[حکومت]] بر [[زمین]] که جزئی از آن است مشخص گردد، می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا بَاطِلًا ذَلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ}}<ref>«و ما آسمان و زمین و آنچه را میان آنهاست بیهوده نیافریدیم؛ این پندار کافران است پس وای از آتش (دوزخ) بر کافران!» سوره ص، آیه ۲۷.</ref>.

* مسأله مهمی که تمام [[حقوق]] از آن سرچشمه می‌گیرد هدفدار بودن [[خلقت]] است، هنگامی که در [[جهان‌بینی]] خود این مطلب را پذیرفتیم که این عالم وسیع از [[ناحیه]] [[خداوند بزرگ]] [[بیهوده]] [[آفریده]] نشده، بلافاصله به دنبال [[هدف]] آن میرویم، هدفی که در کلمه‌های کوتاه و پرمحتوای "[[تکامل]]" و "[[تعلیم]]" و "[[تربیت]]" خلاصه می‌شود و از آنجا نتیجه می‌گیریم که [[حکومت‌ها]] نیز باید در همین خط گام بردارند، پایه‌های [[تعلیم و تربیت]] را محکم کنند و مایه [[تکامل معنوی]] [[انسان‌ها]] شوند.

* به تعبیر دیگر [[عالم هستی]] بر پایه [[حق]] و [[عدالت]] است و [[حکومت‌ها]] نیز باید هماهنگ با مجموعه عالم یعنی منطبق بر [[موازین]] [[حق]] و [[عدالت]] باشند.

* جالب اینکه پایان این [[آیه]] به یکی از خطوط روشنی که [[مکتب]] [[ایمان]] را از [[کفر]] جدا می‌سازد اشاره می‌کند و آن [[اعتقاد]] به [[پوچی]] عالم در مکتب‌های [[الحادی]] است که ما امروز نیز گرفتار نمونه‌های آن هستیم. آنها با صراحت اعلام می‌کنند که این [[جهان]] پوچ و [[بی‌هدف]] است، با این طرز [[جهان‌بینی]] چگونه می‌توانند در حکومت‌های خود مجری [[حق]] و [[عدالت]] باشند؟! تنها [[حکومتی]] می‌تواند [[حق]] و [[عدالت]] را اجراء کند که از [[جهان‌بینی الهی]] نشات گیرد که برای عالم هدفی قائل است و نظامی حساب شده که [[حکومت]] نیز باید در مسیر آن باشد؛ و اگر دنیای [[الحادی]] امروز در حکومتش، در [[جنگ]] و صلحش و در [[اقتصاد]] و فرهنگش، به بن‌بست رسیده، ریشه اصلی آن را در همین امر باید جستجو کرد و نیز به همین [[دلیل]] است آنها پایه فعالیت‌های خود را بر "[[زور]] و [[سلطه]]" قرار می‌دهند و برای هر کس همان قائل‌اند که میتواند با [[زور]] و [[ستم]] به دست آورد و چه وحشتناک است [[دنیایی]] که بر این طرز [[فکر]] پی‌ریزی و اداره شود<ref>ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۱۹، ص۲۶۶.</ref><ref>[[فاطمه زیوری کبیرنیا|زیوری کبیرنیا، فاطمه]]، [[بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان (کتاب)|بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان]]، ص:۹۹-۱۰۶.</ref>

=== [[خلافت الهی]] در عرصه [[اقتصادی]] ===

* این [[جانشینی]] در دو مرحله انجام می‌گیرد:

==== [[جانشینی]] عمومی گروه‌های [[شایسته]] [[بشر]] ====

* با اینکه [[اموال]] از آن [[فرد]] است لیکن [[خدای متعال]] آن را به [[مردم]] نسبت می‌دهد {{متن قرآن|أَمْوَالَكُمُ}}. این موضوع نشانگر آن است که [[مال]] مربوط به [[جامعه بشری]] بوده و مخصوص برپایی [[نظام جامعه]] و ادامه حیاتش می‌باشد تا در [[پناه]] آن زیستی شرافت‌مندانه ایجاد گردد و در نهایت به آرمان‌های عالی - که [[جانشینی]] [[انسان]] بر [[زمین]] است - تحقق بخشد. چون نادانان را توان این کار نیست بر [[مردمان]] است که [[بی‌خرد]] را در بهره‌وری از [[مال]] خود باز دارند و نیز می‌بینیم [[قرآن کریم]] و [[فقه اسلامی]] ثروت‌های طبیعی را که [[مسلمانان]] از [[کافران]] به‌دست می‌آورند فَیئی (بازگشت) می‌خواند و آن را متعلق به همه می‌داند. با توجه به اینکه کلمه (فیئی) به معنی بازگشتن چیزی به اصل خود می‌باشد درمی‌یابیم که این [[ثروت‌ها]] در اصل [[مال]] همه می‌باشد از این‌رو [[جانشینی]] از جانب [[خداوند]] به [[جامعه]] مربوط می‌شود و همه [[مردم]] به [[حکم]] این [[جانشینی]] در مقابل مالک واقعی -[[خداوند]]- مسئول‌اند و [[آیه کریمه]] حدود این [[مسئولیت]] را چنین بیان می‌کند: {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْأَنْهَارَ * وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ * وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ}}<ref>«خداوند است که آسمان‌ها و زمین را آفرید و از آسمان آبی فرو فرستاد که با آن از میوه‌ها برای شما روزی بر آورد و کشتی را برای شما رام کرد تا به فرمان او در دریا روان گردد و رودها را برای شما رام گردانید * و خورشید و ماه را که همواره روانند و نیز شب و روز را رام شما کرد * و از هر چه خواستید به شما داده است و اگر نعمت خداوند را بر شمارید نمی‌توانید شمار کرد؛ بی‌گمان انسان ستمکاره‌ای بسیار ناسپاس است» سوره ابراهیم، آیه ۳۲-۳۴.</ref>.

* با این بیان [[مسئولیت]] [[جامعه]] [[جانشین خدا]] از دو دیدگاه [[آشکار]] می‌گردد:

==== [[جانشینی]] [[فرد]] ====

* عدالتی که [[جامعه]] به [[حکم]] [[جانشینی]] از سوی [[خداوند متعال]] باید اجرایش نماید همان وجهه [[اجتماعی]] [[عدل الهی]] است که [[پیامبران]] منادیش بوده و بر آن پافشاری کرده‌اند. این اصل دوم پایه‌های [[دین اسلام]] است که همواره پس از [[توحید]] و [[یکتاپرستی]] عنوان می‌گردد.

* این توجه فراوانی که به [[عدل الهی]] مبذول گشته و از میان دیگر [[صفات خداوند]] چون [[علم]] و [[قدرت]]، شنوائی و [[بینایی]]، [[بخشندگی]] و [[توانایی]]، [[عدل]] را به عنوان اصلی مستقل [[برگزیده]] و جزء پایه‌های پنج‌گانه [[دین]] نهاده‌اند، بخاطر وجهه [[اجتماعی]] این صفت و رابطه عمیقی است که با انقلابات [[اجتماعی]] [[انبیاء]] داشته است.

* گفته شد در این مرحله افراد به عنوان آحاد [[جامعه]]، [[جانشین خدا]] در [[ثروت]] می‌شوند ولی این [[جانشینی]] و [[مالکیت خصوصی]] [[مقید]] به این است که با [[خلافت]] عمومی [[جامعه]] و [[مالکیت عمومی]] یا خصوصی دیگر افراد [[جامعه]] معارض نباشد؛ زیرا افراد در برابر [[خدا]] و [[جامعه]] مسئول‌اند و بر اساس دو اصل "لاضرر و لاضرار فی الاسلام" و "اداء الأمانات" ملزم به [[حفظ]] و نگه‌داری [[اموال]] می‌باشند.

* این [[احساس مسئولیت]] نتیجه [[اعتقاد]] به [[معاد]] و جهانی فراخ و گسترده است که موجب می‌شود [[هدف]] [[بشر]] از گردآوری [[ثروت]]، هرچند به ضرر دیگران که نتیجه [[اعتقاد]] به محدود بودن [[زندگی]] به [[حیات مادی]] است، به [[نفی]] [[تکاثر]] و [[نفی]] زیاده‌طلبی و [[سبقت]] در انجام [[اعمال صالح]] و [[شایسته]] تبدیل شود. این [[انقلاب]] [[عظیم]] در [[تصور]] اهداف و [[ارزش]] گذاری آنها، منجر به [[انقلاب]] عظیمی در ابزارها و الگوهای [[زندگی]] [[اقتصادی]] و [[برنامه‌ریزی]] جمعی می‌شود<ref>محمدباقر صدر، صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی، ص۱۴.</ref><ref>[[فاطمه زیوری کبیرنیا|زیوری کبیرنیا، فاطمه]]، [[بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان (کتاب)|بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان]]، ص:۱۱۰-۱۱۴.</ref>

=== [[خلافت]] [[علمی]] فن‌آوری ===

* کلمه "[[تزکیه]]" که مصدر {{متن قرآن|يُزَكِّيهِمْ}} است، مصدر باب تفعیل است و مصدر ثلاثی مجرد آن "[[زکات]]" است، که به معنای نمو [[صالح]] است، نموی که ملازم خیر و [[برکت]] باشد، پس [[تزکیه]] [[پیامبر]] [[مردم]] را به معنای آن است که ایشان را به نموی [[صالح]] [[رشد]] دهد، [[اخلاق فاضله]] و [[اعمال صالحه]] را عادتشان کند، در نتیجه در انسانیت خود به کمال برسند و حالشان در [[دنیا]] و [[آخرت]] [[استقامت]] یابد، سعید [[زندگی]] کنند و سعید بمیرند<ref>محمدحسین طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، ج۱۹، ص۱۰۷.</ref>.

* آری [[وظیفه پیامبر]] {{صل}} این است که [[انسان‌ها]] را هم در زمینه [[علم]] و [[دانش]] و هم [[اخلاق]] و عمل، پرورش دهد تا به [[وسیله]] این دو بال بر اوج [[آسمان]] [[سعادت]] پرواز کنند و مسیر الی [[الله]] را پیش گیرند و به [[مقام قرب]] او نائل شوند.

* دشواری مشکل [[جامعه]] در [[جاهلیت]] جدید یا کهن، همانا ندانستن اصول [[تمدن]] [[ناب]] یا عمل نکردن به آن بر فرض دانستن است؛ یعنی [[جهالت]] و [[ضلالت]]، دو عامل قطعی [[انحطاط جامعه]] [[جاهلی]] است و مهم‌ترین [[هدف]] [[حکومت اسلامی]] در بخش [[فرهنگی]] به معنای جامع، جهالت‌زدایی و ضلالت‌روبی است؛ تا با برطرف شدن [[جهل]] و [[نادانی]]، [[علم]]، کتاب و [[حکمت]] جایگزین گردد و با برطرف شدن [[ضلالت]] و [[گمراهی]] [[اخلاقی]] و [[انحطاط]] عملی، [[تزکیه]] و [[تهذیب روح]] [[جانشین]] شود و در [[آیه]] مزبور و مانند آنکه اهداف و برنامه‌های [[زمامداران]] [[اسلامی]] مطرح می‌شود، جریان [[تعلیم]] جهت [[جهل‌زدایی]] و جریان [[تزکیه]] برای ضلالت‌روبی از شاخصه‌های اصلی آن قرار دارند و [[آیه]] مزبور، [[جامعه]] [[امی]] و [[نادان]] و بی‌سواد را به [[فراگیری دانش]] [[تشویق]] می‌کند تا از [[امی بودن]] برهند و به عالم و [[آگاه]] شدن برسند و نیز [[جامعه]] [[گمراه]] و [[تبهکار]] را به [[طهارت]] [[روح]] فرامیخواند تا از بزهکاری برهند و به [[پرهیزکاری]] و [[وارستگی]] برسند <ref>عبدالله جوادی آملی، اسلام و محیط زیست، ص۴۷.</ref>.

* برنامه [[پیامبر]] {{صل}} به عنوان [[زمامدار]] در [[اصلاح]] و پیش بردن [[انسان]] به سوی [[تمدن]] و [[هدایت]] چیست؟

# پاکسازی [[مردم]] از گره‌های نفس و گشودن بند و زنجیرهای آن‌که [[مانع]] رها شدن آنان به سوی [[هدایت]] است، چنان‌که [[خدای تعالی]] گوید: {{متن قرآن|وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ}}<ref>«و بار (تکلیف)‌های گران و بندهایی را که بر آنها (بسته) بود از آنان برمی‌دارد» سوره اعراف، آیه ۱۵۷.</ref> ممکن نیست امتی که پایش به وزنه‌های سنگین گره‌های [[کینه‌ها]] و [[دشمنی‌ها]] و [[حسد]] و تکروی بسته و به زنجیرهای [[بیم]] و [[ترس]] از [[شکوه]] و گرد خود پیچیدن گرفتار است، بتواند در اجرای [[مسئولیت]] [[اصلاح]] و [[پیشرفت]] خود جنبشی کند یا [[شایسته]] [[وحی]] و [[هدایت الهی]] باشد. از این‌رو [[پیامبر]] {{صل}} آهنگ این کار کرد در حالی‌ که [[دعوت]] به جنبشی میکرد که آن [[اجتماع]] را از [[پلیدی]] [[شرک]] و عقب ماندگی و [[جاهلیت]] [[پاک]] سازد.

# وقتی [[اجتماع]] با [[آیات]] در عمل هماهنگی کند و از آنها تا سرانجامشان [[هدایت]] یابد و به [[وسیله]] آنها و جهت‌نمایی‌های [[اصلاح]] کننده آنها خود را [[پاکیزه]] سازد، آنگاه قابلیت [[عقلی]] و [[روانی]] برای دریافت آموزش‌های [[رسالت]] و همگامی عملی با آن می‌یابد و شاید به همین سبب این [[آیه]] [[تلاوت آیات]] و پاکسازی را بر [[آموزش]] و [[تعلیم]] مقدم آورده است<ref>مترجمان، تفسیر هدایت، ج۱۵، ص۴۰۸.</ref>.

* مادامی که نفس [[بشر]] از کثافات [[اخلاقی]] که مهمترین آنها [[تخلیه]] از [[شرک]] است و ناشی از [[جهل]] و [[کبر]] و [[تعصب]] و [[خودخواهی]] و غیر آن است و نیز از باقی [[صفات نکوهیده]] و [[اخلاق]] [[رذیله]] [[تخلیه]] نشود ممکن نیست به [[زیور]] [[علم]] و [[حکمت]] آراسته گردد این است که [[دانشمندان]] گفته‌اند [[تخلیه]] قبل از [[تحلیه]] است.

* چگونه ممکن است [[قلبی]] که از کثافات [[اخلاقی]] [[پاک]] و [[پاکیزه]] نگردیده به [[نور]] [[دانش]] [[تجلی]] یابد هرگز ممکن نیست این است که [[اهل]] [[دانش]] [[قلبی]] که [[آلوده]] به کثافات [[اخلاقی]] گردیده [[تشبیه]] نموده‌اند به ظرفی که [[آلوده]] به زهر شده همین‌طوری که چنین ظرف آلوده‌ای هر غذایی ولو [[بهترین]] خوراکی‌ها باشد در آن ریخته شود زهر [[قاتل]] و کشنده می‌گردد همین‌طور است دلی که [[آلوده]] به کثافات [[اخلاقی]] گردیده آن‌چه [[کمالات]] [[علمی]] در آن ریخته شود عوض نفع ضرر به صاحبش می‌زند بلکه سم [[قاتل]] می‌گردد و [[روح انسانی]] را می‌کشد پس طالب [[سعادت]] بایستی اول نفس خود را [[تصفیه]] نماید و پس از آن آن را به [[زیور]] [[علم]] و عمل بیاراید و بیشتر فسادهایی که در عالم واقع می‌گردد ناشی از کسانی است که قبل از [[تصفیه]] [[اخلاق]] فضولات [[علوم]] [[علماء]] را جمع نموده و خود را [[اعلم]] [[علماء]] می‌دانند و برای خود شخصیتی قائل می‌گردند و دعاوی بی‌جا می‌نمایند و [[مردم]] را [[فریب]] می‌دهند شاید چنین اشخاصی بر خودشان نیز امر مشتبه شود و [[گمان]] کنند به [[مقام]] و رتبه‌ای رسیده‌اند<ref>نصرت امین بانوی اصفهانی، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج۱۲، ص۲۹۳.</ref><ref>[[فاطمه زیوری کبیرنیا|زیوری کبیرنیا، فاطمه]]، [[بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان (کتاب)|بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان]]، ص:۱۲۱-۱۲۴.</ref>

=== [[خلافت]] بر [[طبیعت]] ===

* اصل انشاء و ایجاد [[انسان]] از [[زمین]] به [[وسیله]] [[خدای سبحان]] است. [[خلقت انسان]] هدفمند است و او مانند علف هرز از [[زمین]] نروییده است. [[خدای سبحان]] [[خالق]] [[انسان]] است و او را [[جانشین]] خویش قرار داد و [[خلیفه خدا]] باید کار مستخلف عنه را انجام دهد. برای آنکه بستر مناسبی برای [[زندگی]] [[بشر]] فراهم شود، [[خدای سبحان]] مواد خام را به عنوان غذای سفره [[طبیعت]] [[خلق]] کرد و به [[انسان]]، هوش، استعداد، فناوری و [[خلاقیت]] داد تا به عنوان مهمان سر سفره مواد خام [[طبیعت]] بنشیند و از این مواد به [[بهترین]] وجه بهره‌مند شود. [[عقل]] را از درون و [[وحی]] را از بیرون برای [[راهنمایی]] [[بشر]] قرار داد تا وی هم به وجود این مواد خام [[آگاه]] شود و هم به چگونه استفاده کردن از آن رهنمون گردد تا [[زمین]] را آباد و محیط زیست را سامان بخشد، از این جهت از [[انسان]] خواست با بهره‌گیری از این مواد خام به [[آبادانی زمین]] بپردازد: {{متن قرآن|وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا}}<ref>«و شما را در آن به آبادانی گمارد» سوره هود، آیه ۶۱.</ref> تا [[زندگی]] مناسبی برای [[بشر]] فراهم شود. باب استفعال ([[استعمار]]) در اینجا برای [[تحقیق]] است؛ یعنی به جد از شما خواست تا [[زمین]] را آباد کنید.

* پس همانطور که گفته شد [[قرآن کریم]] [[فرمان]] آباد کردن [[زمین]] را به [[بشر]] داده و از او به جد خواسته در [[آبادانی زمین]] بکوشد. لازم است دقت شود چه کسانی [[توفیق]] انجام آن را دارند؟ [[قرآن کریم]] درباره آباد کردن مراکز مذهبی می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ}}<ref>«تنها آن کس مساجد خداوند را آباد می‌تواند کرد که به خداوند و روز واپسین ایمان آورده است» سوره توبه، آیه ۱۸.</ref>؛ چنان‌که انسان‌های [[مؤمن]] [[آبادانی]] مراکز مذهبی را دارند، از [[کعبه]] که [[قبله]] همه مراکز مذهبی و مطاف [[مسلمانان]] است تا سایر [[مساجد]] و بناهای مذهبی، عمارت آنها همه به دست انسان‌های [[مؤمن]] انجام می‌گیرد. * هم‌چنین [[توفیق]] [[آبادانی زمین]] را انسان‌های با [[ایمان]] دارند؛ چنان‌که در [[شرق]] و [[غرب]] [[جهان]]، [[بشریت]] به نابودی حرث و [[نسل]] و [[کشتار]] و [[تجاوز]]، [[آلودگی]] و [[ناامنی]] محیط زیست مبتلاست، نه‌تنها [[انسان]] بلکه موجودات زنده دریایی و صحرایی نیز از [[فساد]] آنان در [[امان]] نمانده است: {{متن قرآن|الْمُلُوكَ إِذَا دَخَلُوا قَرْيَةً أَفْسَدُوهَا وَجَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِهَا أَذِلَّةً}}<ref>«پادشاهان چون به شهری درآیند آن را ویران و مردم گرانمایه آن را خوار و بدین‌گونه رفتار می‌کنند» سوره نمل، آیه ۳۴.</ref>، {{متن قرآن|وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ}}<ref>«و چون به سرپرستی در کاری دسترسی یابد می‌کوشد که در زمین تبهکاری ورزد و کشت و پشت را نابود کند و خداوند تباهی را دوست نمی‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۰۵.</ref>.

* هم‌چنان که در مقابل عامران [[مسجد]] کسانی هستند که [[مانع]] عمارت [[مساجد]] می‌شوند: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا}}<ref>«و ستمکارتر از کسی که نمی‌گذارد نام خداوند در مسجدهای او برده شود و در ویرانی آنها می‌کوشد کیست؟» سوره بقره، آیه ۱۱۴.</ref>؛ در برابر آبادگران [[زمین]] نیز عده‌ای درصدد [[تخریب]] محیط زیست و [[فساد]] در [[زمین]] هستند.

* توصیه [[اسلام]] به بهره‌گیری از منابع طبیعی می‌باشد. [[قرآن کریم]] گاهی با بیان {{متن قرآن|وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ}}<ref>«و (روزی خود را) از بخشش خداوند فرا جویید» سوره جمعه، آیه ۱۰.</ref> و زمانی با عبارت: {{متن قرآن|فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا}}<ref>«بر شانه‌های آن گام نهید» سوره ملک، آیه ۱۵.</ref>، [[انسان]] را به بهره‌گیری از منابع طبیعی فراخوانده می‌فرماید: روی دوش [[زمین]] بروید و روزی بگیرید. لازمه این [[فرمان]]، تلاش برای استخراج معادن، [[کشاورزی]]،... و بهره‌گیری هرچه بهتر از مواد خام [[طبیعت]] است. [[امتثال]] این [[دستور الهی]] کار آسانی نیست، بلکه نیاز به تلاش و [[همت]] جدی دارد. این سفره گسترده نعم [[الهی]] در صحرا و دریا و در اعماق کوه‌ها برای [[بشر]] پهن شده و [[انسان]] باید با تلاش خویش از آنها بهره‌مند شود. [[خداوند]] قبل از [[خلقت انسان]] همه نعمت‌های لازم جهت [[زندگی]] را آفرید؛ یعنی [[زمین]] و زمینه را برای [[زندگی]] [[بشر]] فراهم کرد، آنگاه [[بشر]] را روی [[زمین]] [[خلق]] کرد.

* چنین نبود که [[انسان]] ابتدا [[آفریده]] شود سپس برای رفع نیاز او موجودات دیگر [[خلق]] شوند؛ چنان‌که نوزاد چون توان هضم [[غذا]] ندارد، ابتدا شیر [[مادر]] برای او فراهم شد و پس از مدتی که توان [[غذا خوردن]] و کار کردن یافت [[غذا]] و فعالیت او مشخص گردید، به [[انسان]] نیز [[عقل]] و [[خرد]] داد، ابزار در [[اختیار]] او نهاد، [[فرمان]] تلاش در روی [[زمین]] و آباد کردن آن را بیان کرد و فرمود: شما حرکت کنید، {{متن قرآن|ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ}}<ref>«آنگاه راه را بر او هموار ساخته» سوره عبس، آیه ۲۰.</ref><ref>[[فاطمه زیوری کبیرنیا|زیوری کبیرنیا، فاطمه]]، [[بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان (کتاب)|بررسی ابعاد خلیفة اللهی انسان]]، ص:۱۲۴-۱۲۷.</ref>