امام جواد در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[القاب]] متعددی به حضرت نسبت داده‌اند که از شمار آنها می‌توان به مختار، [[مرضی]]، [[متوکل]]، [[متقی]]، [[زکی]]، [[تقی]]، [[منتجب]]، [[مرتضی]]، قانع، جواد و عالم ربانی اشاره کرد<ref>الهدایة الکبری، ص۲۹۵؛ دلائل الإمامة، ص۳۹۶؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۷۹.</ref>. در روایتی نقل شده که امام رضا {{ع}}، این القاب را برای فرزندش به کار می‌برد: «صادق، [[صابر]]، [[فاضل]]، [[قرة]] أعین‌المؤمنین ([[نور]] چشم [[مؤمنان]]) و غَیظ‌المُلحِدین (موجب [[خشم]] [[ملحدان]])»<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۲۵۰؛ مدینة المعاجز، ج۷، ص۱۷۵.</ref>. مشهورترین القاب امام نهم، تقی و جواد است<ref>التتمة فی تاریخ الأئمة، ص۱۳۱؛ الحیاة الفکریة، ج۲، ص۱۰۲.</ref>. درباره معنای جواد در مورد [[انسان‌ها]] از امام رضا {{ع}} نقل شده که جواد کسی است که [[واجبات]] خود را ادا می‌کند و در انجام آنها کوشاست<ref>الخصال، ج۱، ص۴۳؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید، ج۶، ص۳۹۹-۴۰۰؛ مجمع البحرین، ج۳، ص۲۹.</ref>. [[امام]] [[محمد]] [[تقی]] {{ع}} تنها فرزند [[امام رضا]] {{ع}} است و این مطلبی است که منابع متعدد بدان تصریح نموده‌اند<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۷۱؛ تاج الموالید، ص۹۹؛ العدد القویة، ص۲۹۴؛ کشف الغمة، ج۲، ص۲۸۲.</ref>. حتی از امام رضا {{ع}} نیز نقل شده که تنها یک پسر روزی من خواهد شد و [[وارث]] من خواهد بود<ref>إثبات الوصیة، ص۲۱۷.</ref><ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[امام محمد بن علی - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «امام محمد بن علی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]] ص ۴۹۷-۵۰۷؛ [[حسین محمدی|محمدی، حسین]]، [[رضانامه (کتاب)|رضانامه]] ص ۱۰۵.</ref>

محل [[تولد]] امام، [[مدینه]] و سال تولد وی [[سال ۱۹۵ق]] بوده است، اما در اینکه [[روز]] و ماه ولادت حضرت چه زمانی بوده، در میان منابع اختلاف‌نظر دیده می‌شود. برخی گفته‌اند او در [[شب جمعه]] نوزدهم [[ماه رمضان]] به [[دنیا]] آمده و بعضی وی را متولد [[نیمه رمضان]] دانسته‌اند<ref>الکافی، ج۱، ص۴۹۲؛ الإرشاد، ج۲، ص۲۷۳؛ تاج الموالید ص۱۰۲؛ إعلام الوری، ص۳۴۴؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۷۹؛ کشف الغمة، ج۲، ص۳۵۰.</ref>. [[شیخ طوسی]] [[امام جواد]] {{ع}} را متولد دهم [[ماه رجب]] دانسته است<ref>مصباح المتهجد، ج۲، ص۸۰۵.</ref>.  

مسأله کم‌سنی آن حضرت، برخی را نسبت به امامت وی دچار تردید و تشکیک کرد. نقل شده که امام رضا {{ع}} در زمان [[حیات]] خود بارها مسأله [[وصایت]] امام محمد تقی {{ع}} را برای [[مردم]] بیان فرمود و در مقابل کسانی که کم‌سنی وی را مخل در امامت می‌دانستند صراحتاً موضع می‌گرفت و می‌فرمود به [[امر الهی]] در میان [[اهل بیت]]، [[کودکان]] از بزرگسالان مو به مو [[وارث علم]] و [[معرفت]] هستند و [[کودکی]] آنها خللی در انجام [[وظایف الهی]] ایشان وارد نمی‌کند<ref>الکافی، ج۱، ص۳۲۰؛ الإرشاد، ج۲، ص۲۷۶.</ref>. امام رضا {{ع}} برای تقریب به [[ذهن]] [[مخالفان]] و منتقدان وصایت فرزندش، امام جواد {{ع}} را با [[حضرت عیسی بن مریم]] {{ع}} مقایسه می‌کرد. زمانی که [[امام رضا]] {{ع}} در [[خراسان]] [[بیمار]] شد، برخی [[یاران]] پرسیدند اگر برای [[امام]] اتفاقی بیافتد، امام پس از او کیست. امام رضا {{ع}} صراحتاً از [[وصایت]] [[امام جواد]] {{ع}} سخن گفت و یاران کم‌سنی فرزندشان را متذکر شدند. امام رضا {{ع}} در پاسخ فرمود [[خداوند]] [[عیسی بن مریم]] {{ع}} را به [[پیامبری]] برگزید در حالی‌که سنش از [[فرزند من]] کمتر بود و دو ساله بود و [[امامت]] از این جهت مانند [[نبوّت]] است<ref>إثبات الوصیة، ص۲۱۹-۲۲۰؛ الإرشاد، ج۲، ص۲۷۶.</ref>.  

دقت در روایت‌های مروی از امام رضا {{ع}} نشان می‌دهد که حضرت، اهتمام فراوانی به معرفی [[وصیّ]] پس از خود و پاسخ گفتن به شبهات پیرامون آن داشته است. روایت‌های متعددی نقل شده که امام رضا {{ع}} از ابتدای ولادت امام جواد {{ع}}، [[شیعیان]] را به امامت وی پس از خود دلالت و [[هدایت]] می‌کرد. [[شیخ مفید]] روایت‌های متعددی در این‌باره با ذکر [[سند]] و نام [[راویان]] ذکر کرده است. برخی از افرادی که او در این باب نام می‌برد عبارت‌اند از [[علی بن جعفر بن محمد صادق]]، [[صفوان بن یحیی]]، [[معمر بن خلاد]]، [[حسین بن بشار]]، [[ابن ابی‌نصر بزنطی]] و [[ابن قیاما واسطی]]<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۷۴ - ۲۸۰.</ref><ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[امام محمد بن علی - کمپانی زارع (مقاله)|مقاله «امام محمد بن علی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۲]] ص ۴۹۷-۵۰۷.</ref>

دوران امامت امام جواد {{ع}} نه تنها با تردید و [[اختلاف]] برخی شیعیان، بلکه با [[نگرانی]] و [[انکار]] اغلب [[عباسیان]] آغاز شد. این بدان جهت بود که [[مأمون]]، [[امام جواد]] {{ع}} را به خود نزدیک نمود و داماد خود کرد. [[بنی‌عباس]] از این واقعه بیمناک گردیدند و [[دشمنی]] دیرینه دو [[خاندان]] را به مأمون متذکر شدند و مراتب [[نگرانی]] خود را از نزدیکی فرزند [[امام رضا]] {{ع}} اظهار داشتند. [[مخالفان]] نزدیکی امام جواد {{ع}} به مأمون، صراحتاً از این سخن می‌گفتند که این خردسال را دانشی نیست که مانند پدرش به خود نزدیکش نموده‌ای؛ مأمون به مخالفان می‌گفت که [[علم]] این خاندان از [[خداوند]] و از سرچشمه [[الهام]] اوست و اگر در این مطلب تردیدی دارید مجلس مناظره‌ای ترتیب دهید و او را بیازمایید. [[عباسیان]] مخالف، مجلس مناظره‌ای آراستند و یکی از عالم‌ترین مردان [[روزگار]] یعنی [[یحیی بن اکثم]] که [[مقام]] قاضی‌القضات را در [[اختیار]] داشت، در مقابل امام جواد {{ع}} قرار دادند و در [[گفت‌وگو]] و [[پرسش]] و پاسخی که میانشان رد و بدل شد، [[امام]] او را مغلوب [[دانش]] خود کرد<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۲.</ref>. مأمون دختر خود امّ‌فضل را در حالی که امام جواد {{ع}} سنی نزدیک به ده سال داشت، به [[نکاح]] حضرت در آورد<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۸۴-۲۸۵؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref>. پس از اینکه مأمون مرکز [[خلافت]] خود را از [[مرو]] به [[بغداد]] منتقل کرد، بارها از امام جواد {{ع}} خواست به بغداد [[سفر]] کند. تعداد دفعاتی که امام به بغداد رفته است دقیقاً معلوم نیست، اما می‌دانیم که نخستین‌بار آن در [[سال ۲۰۴ق]] و آخرین آن در [[سال ۲۱۵ق]]، بوده است. درباره آخرین باری که امام جواد {{ع}} در [[زمان]] مأمون به بغداد رفته، گزارش شده که مأمون قصد [[جنگ]] با [[رومیان]] را داشته و در [[تکریت]] با حضرت مواجه می‌شود و از او می‌خواهد که به همسرش امّ‌فضل بپیوندد. امام با همسرش برای [[زیارت]] [[خانه خدا]] به [[مکه]] و از آنجا به [[مدینه]] می‌رود<ref>تاریخ الطبری، ج۸، ص۶۲۳.</ref>.  

عیاشی (۳۲۰ق) روایت مهمی را در این باب ذکر کرده است. او می‌گوید در [[مجلسی]] از [[حکم]] [[اسلام]] درباره اندازه بریدن دست سارق سخن رفت و علمای مختلف، دیدگاه‌های گوناگونی را مطرح کردند. پس از آن معتصم از [[امام جواد]] {{ع}} در این باب پرسش کرد و حضرت پاسخی مستدل و مستند ارائه کرد که همگان مجاب و از [[جهل]] خود شرمنده شدند. یکی از [[نزدیکان]] معتصم به نام ابن ابی‌داود از این مجلس پریشان شد و پس از سه [[روز]] نزد معتصم رفت و به او خطر امام جواد {{ع}} را متذکر شد و به او گفت او با چنین دانشی می‌تواند در میان اقشار مختلف [[مردم]] [[محبوبیت]] به دست آورد و [[مشروعیت خلافت]] را از تو بستاند. معتصم پس از این سخن به [[فکر]] فرو رفت و مجلسی آراست و امام را بدان [[دعوت]] کرد. حضرت ابتدا نپذیرفت و چون [[اجبار]] به رفتن شد، در همان مجلس با خوراندن غذای [[مسموم]]، [[بیمار]] شد و از دنیا رفت<ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.</ref>. بعضی منابع حکایت مسموم کردن امام را به این نحو تشریح کرده‌اند که [[معتصم]]، به [[عبدالملک بن زیات]] نوشت [[امام جواد]] {{ع}} و امّ‌فضل را به [[بغداد]] بفرست. ابن زیات نیز چنین کرد و [[امام]] و همسرش در بغداد مورد [[اکرام]] و [[احترام]] قرار گرفتند. پس از مدتی معتصم شخصی را [[مأمور]] کرد تا با [[حیله]] خاصی، از طریق خوراندن نوشیدنی [[مسموم]]، حضرت را به [[قتل]] برساند. امام ابتدا نپذیرفت و چون ناگزیر شد از آن نوشید<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۸۴.</ref>. برخی منابع، [[شهادت امام]] را به غذای زهرآلودی مرتبط دانسته‌اند که [[همسر]] وی، امّ‌فضل به [[دستور]] معتصم به او خورانده بود<ref>إثبات الوصیة، ص۲۲۷.</ref>. امّ‌فضل از حضرت، [[فرزندی]] نداشت و نسبت به برخی [[کنیزان]] وی که برایش فرزند به [[دنیا]] آورده بودند، [[حسادت]] می‌کرد. حتی نقل شده که او در [[زمان]] پدرش [[مأمون]] به وی نامه‌ای نوشت و از این جهت به او [[شکایت]] کرد. مأمون در پاسخ به وی گفت تو را به همسری [[ابوجعفر]] در نیاورده‌ایم که حلالی را بر او [[حرام]] کنیم و از این پس چنین مطلبی را تکرار مکن<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۸۸؛ روضة الواعظین، ج۱، ص۲۴۱.</ref>. برخی [[علمای شیعه]] مانند [[شیخ مفید]]، درباره مسموم شدن امام [[رأی]] قاطعی نداده‌اند و گفته‌اند بر اساس اسناد این مطلب برایشان مسلم نشده است<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۹۵.</ref> اما احضار ناگهانی و [[مرگ]] بدون [[بیماری]] پیشین برای [[جوانی]] ۲۵ ساله باید محل [[تأمل]] قرار گیرد. از سویی دیگر در برخی [[روایت‌ها]] از [[معصومان]] {{عم}} نقل شده که همگی ما یا مقتول می‌شویم یا مسموم: {{متن حدیث|مَا مِنَّا إِلَّا مَسْمُومٌ‏ أَوْ مَقْتُولٌ‏}}<ref>کفایة الأثر، ص۲۲۷؛ الصراط المستقیم، ج۲، ص۱۲۸.</ref>.