اصحاب سبت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه {{متن قرآن|السَّبْتِ}} که در [[زبان عبری]] "شبات" خوانده می‌شود به معنای استراحت کردن، پایان کار، [[مرگ]] و یکی از [[روزهای هفته]]، می‌آید.<ref>لسان‌العرب، ج ۶، ص ۱۴۱؛ الصحاح، ج ۱، ص ۲۵۰؛ اساس البلاغه، ص ۲۰۰، «سبت».</ref> وجه نامگذاری این [[روز]] به "سبت" در نزد [[یهود]]، پایان یافتن [[خلقت]] [[آسمان]]‌‌ها و [[زمین]] و موجودات دیگر در آن [[زمان]] یا تعطیلی کار در آن روز و استراحت یهود و پرداختن به [[عبادت]] [[خداوند]] است.<ref> کتاب مقدس، پیدایش ۲: ۲ ـ ۴؛ التحقیق، ج ۵، ص ۱۶، «سبت»؛ التبیان، ج ۱، ص ۲۹۰.</ref> "[[اصحاب سبت]]" ازقوم‌بنی‌اسرائیل بودند: {{متن قرآن|لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ}}<ref>«کافران از بنی اسرائیل بر زبان داود و عیسی پسر مریم لعنت شده‌اند از این رو که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کردند» سوره مائده، آیه ۷۸.</ref> و در شهری ساحلی به‌نام "اَیله"<ref>کشف‌الاسرار، ج ۱، ص ۲۲۳؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر سمرقندی، ج ۱، ص ۱۲۶.</ref> میان "[[مصر]]" و "[[مدین]]" یا "مدین" یا "طبریه" یا "مقنا" (که بین "مدین" و "عینونا" قرار داشته) [[زندگی]] می‌کرده‌اند.<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۶۰؛المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.</ref> این قوم در عصر [[پیامبری]] [[حضرت داود]] {{ع}} بوده <ref>تفسیر بیضاوی، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref> و شمار آنان را ۰۰۰ / ۷۰ یا ۰۰۰ / ۱۲ نفر گفته‌اند.<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۲۲؛ مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۵۶.</ref> گروهی از [[مورخان]] و [[مفسران]] نیز آنها را بخشی از [[قوم ثمود]] پنداشته‌اند که بر اثر همجواری با [[بنی‌اسرائیل]] به [[دیانت]] یهود گرویده‌اند.<ref>المیزان، ج ۸، ص ۳۰۲.</ref> خداوند یهود را به امساک [خودداری از کار] و [[تعظیم]] [[روز جمعه]] [[فرمان]] داد؛<ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۷.</ref> اما آنان در این [[فرمان الهی]] [[اختلاف]] کرده، با این [[باور]] که [[روز]] [[شنبه]] به سبب پایان یافتن [[آفرینش]] [[آسمانها]] و [[زمین]] در آن روز بزرگ‌ترین روزهاست،<ref>کتاب مقدس، خروج۳۱: ۱۲ ـ ۱۸؛ تثنیه۵: ۱۲ـ۱۶.</ref> از [[پذیرفتن]] روزی جز شنبه سرباز زده، [[فرمان خداوند]] را نادیده گرفتند، از این‌رو [[خداوند]] نیز کار را بر آنها سخت گرفت و کار کردن در آن روز از جمله [[صید]] ماهی که با توجه به ساحلی بودن محل سکونتشان از کارهای رایج و مهم آن [[قوم]] بود، بر آنها [[حرام]] گشت:<ref> تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۱۱۰؛ تفسیر بیضاوی، ج ۱، ص ۱۰۹؛ المیزان، ج ۱۱، ص ۳۷۰.</ref> {{متن قرآن|إِنَّمَا جُعِلَ السَّبْتُ عَلَى الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ وَإِنَّ رَبَّكَ لَيَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ}}<ref>«(احکام روز) شنبه تنها برای آنان که در آن اختلاف می‌ورزیدند مقرّر شد و به راستی پروردگارت روز رستخیز در آنچه در آن اختلاف می‌ورزیدند میان آنان داوری می‌کند» سوره نحل، آیه ۱۲۴.</ref> [[یهودیان]] تا مدتی بر این [[فرمان]] پایبند بوده، در روزهای شنبه با تعطیل کردن کار به [[عبادت]] و استراحت می‌پرداختند؛ ولی ماهیان چون روزهای شنبه خود را در [[امان]] می‌دیدند به‌صورت انبوه در کناره‌های دریا و روی آب نمایان می‌شدند، به‌گونه‌ای که سطح آب دیده نمی‌شد: {{متن قرآن|وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْيَةِ الَّتِي كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ إِذْ يَعْدُونَ فِي السَّبْتِ إِذْ تَأْتِيهِمْ حِيتَانُهُمْ يَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعًا وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَأْتِيهِمْ كَذَلِكَ نَبْلُوهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ}}<ref>«و از ایشان درباره شهری که در کرانه دریا بود بپرس، آنگاه که (از حکم حرام بودن ماهیگیری) در روز شنبه تجاوز می‌کردند زیرا روز شنبه آنان ماهی‌هاشان نزد ایشان روی آب می‌آمدند و روزی که شنبه‌شان نبود نزد آنان نمی‌آمدند، بدین‌گونه آنها را برای آنکه نافرمانی می‌کردند، می‌آزمودیم» سوره اعراف، آیه ۱۶۳.</ref>؛ ولی در روزهای دیگر به زیر آب رفته و جز شمار اندکی بر روی آب نمی‌آمدند: {{متن قرآن|وَيَوْمَ لَا يَسْبِتُونَ لَا تَأْتِيهِمْ}} آنان مدتی این وضع را [[تحمل]] کرده، مانند گذشتگان و پدرانشان از صید ماهی در روز شنبه [[پرهیز]] می‌کردند؛ ولی پس از آن نتوانستند بر [[تمایلات نفسانی]] خود چیره شوند و چون از یک سو نمی‌خواستند از [[فرمان الهی]] [[سرپیچی]] کرده، گرفتار [[کیفر]] شوند و از سوی دیگر حاضر نبودند از خیل ماهیان روز شنبه بی‌بهره باشند به حیله‌ای دست زدند که ظاهر آن [[فرمانبری]] و باطنش [[نافرمانی]] بود. آنان در کنار دریا حوضچه‌هایی حفر کرده و از طرف دریا جویهایی را به این حوضچه‌ها کشیدند. روز شنبه هنگامی که آب دریا بالا می‌آمد به وسیله این جویها ماهیان زیادی به سوی حوضچه‌ها [[هدایت]] می‌شدند و هنگامی که آب دریا پایین می‌آمد در آن حوضچه‌ها گرفتار می‌شدند و در [[روز]] یک [[شنبه]] آنها را صید می‌کردند.<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۹۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۸۶.</ref> برخی نیز گفته‌اند: آنها در شب شنبه تورهای ماهیگیری را می‌گستراندند و چون روز شنبه ماهیان زیادی در تورها جمع می‌شد روز یک شنبه تورها را جمع‌آوری می‌کردند و از این [[راه]] [[اموال]] فراوانی به‌دست می‌آوردند.<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۱۰۹؛ نمونه، ج ۶، ص ۴۲۳.</ref> در آغاز، این کار با [[ترس]] و پنهانی صورت می‌گرفت؛ ولی به تدریج در میان آنان گسترش یافت و صورتی آشکار به خود گرفت؛ اما در برابر این گروه که با [[حیله]] به صید ماهی می‌پرداختند دو گروه دیگر وجود داشتند: گروهی که نه به صید ماهی می‌پرداختند و نه صیادان را از این کار [[نهی]] می‌کردند و [[موعظه]] آنها را بی‌فایده دانسته، می‌گفتند: آنان را به حال خود واگذارید تا نابود، یا به [[عذاب الهی]] گرفتار شوند: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که گروهی از ایشان گفتند: چرا قومی را پند می‌دهید که خداوند یا آنان را نابود یا به سختی عذاب خواهد کرد؟ گفتند: تا عذری نزد پروردگارتان گردد و باشد که آنان پرهیزگاری ورزند» سوره اعراف، آیه ۱۶۴.</ref> گروه دیگر کسانی بودند که به فرمان‌های پیامبرشان پایبند بوده و به [[امید]] اینکه [[گناهکاران]] به سخنانشان گوش فرا داده از این عمل دست بکشند به [[هدایت]] [[گمراهان]] پرداخته و آنان را از این کار باز می‌داشتند. این گروه که به گفته برخی حدود ۰۰۰ / ۱۰ نفر <ref>بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۶.</ref> بودند هنگامی که دیدند سخنانشان در گناهکاران اثری ندارد از آنان جدا شدند.<ref> تفسیر بیضاوی، ج ۲، ص ۱۲۱؛ فی ظلال‌القرآن، ج ۳، ص ۱۳۸۵؛ روض‌الجنان، ج ۱، ص ۳۲۳.</ref> به تصریح [[قرآن]]، گروهی که در برابر این منکر ساکت نشده و نهی از منکر نمودند، [[نجات]] یافته، گرفتار [[عذاب]] نشدند: {{متن قرآن|فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ}}<ref>«آنگاه چون اندرزی که به ایشان داده شده بود از یاد بردند کسانی را که (مردم را) از کار بد باز می‌داشتند رهایی بخشیدیم و ستم‌ورزان را برای آنکه نافرمانی می‌کردند به عذابی سخت فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۱۶۵.</ref>؛ اما درباره گروه دوم که [[نهی از منکر]] را ترک کردند برخی از [[مفسران]] گفته‌اند که آنها نیز [[نجات]] یافتند، زیرا [[آیه]] {{متن قرآن|فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ}}<ref>«آنگاه چون اندرزی که به ایشان داده شده بود از یاد بردند کسانی را که (مردم را) از کار بد باز می‌داشتند رهایی بخشیدیم و ستم‌ورزان را برای آنکه نافرمانی می‌کردند به عذابی سخت فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۱۶۵.</ref> آنان را دربرنمی‌گیرد، چون آنها می‌دانستند سخنانشان در [[گناهکاران]] اثری ندارد.<ref> الکشاف، ج ۲، ص ۱۷۱؛ مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۸؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۵۸۸.</ref> برخی دیگر می‌گویند: آنان دچار [[عذاب]] شده، به‌صورت مورچه [[مسخ]] شدند <ref> کنزالدقائق، ج ۵، ص ۲۲۳؛ بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۵۴؛ سعدالسعود، ص ۲۲۰.</ref> و آیه {{متن قرآن|فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ}}<ref>«آنگاه چون اندرزی که به ایشان داده شده بود از یاد بردند کسانی را که (مردم را) از کار بد باز می‌داشتند رهایی بخشیدیم و ستم‌ورزان را برای آنکه نافرمانی می‌کردند به عذابی سخت فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۱۶۵.</ref> شامل آنها نیز می‌شود، زیرا [[خداوند]] فقط [[نهی]] کنندگان از منکر را از نجات یافتگان خوانده است: {{متن قرآن|فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ}}<ref>«آنگاه چون اندرزی که به ایشان داده شده بود از یاد بردند کسانی را که (مردم را) از کار بد باز می‌داشتند رهایی بخشیدیم و ستم‌ورزان را برای آنکه نافرمانی می‌کردند به عذابی سخت فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۱۶۵.</ref> گروهی از مفسران نیز درباره آنان [[سکوت]] کرده، سرانجام آنان را نامعلوم دانسته‌اند.<ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۶؛ تفسیر بغوی، ج ۲، ص ۱۷۵.</ref> امّا گروهی که ماهی صید می‌کردند به‌صورت [[میمون]] مسخ شدند: {{متن قرآن|فَلَمَّا عَتَوْا عَنْ مَا نُهُوا عَنْهُ قُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ}}<ref>«و چون از (ترک) آنچه از آن باز داشته شده بودند سرپیچیدند به آنان فرمودیم:» سوره اعراف، آیه ۱۶۶.</ref> آیه {{متن قرآن|وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِينَ}}<ref>«و میان خود، آنان را که در روز شنبه از اندازه در گذشتند شناخته‌اید که به آنها گفتیم بوزینگانی باشید، رانده» سوره بقره، آیه ۶۵.</ref> نیز تجاوزکاری [[اصحاب سبت]] و مسخ شدن آنان به میمون را گزارش می‌کند. و طبق برخی [[روایات]] و گفته مفسران و [[مورخان]] بعد از سه <ref>التبیان، ج۱، ص ۲۹۰؛ روض‌الجنان، ج۱، ص ۳۲۴؛ تفسیر صدرالمتألهین ج ۳، ص ۴۶۸.</ref> یا ۷ <ref>مجمع‌البیان، ج ۴، ص ۷۵۹؛ البحرالمحیط، ج ۱، ص ۳۹۸.</ref> [[روز]] باد و [[باران]] شدیدی همه آنان را به درون دریا ریخت و هیچ فردی از آنان بر روی خشکی نماند؛<ref>مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۲۶۴.</ref> همچنین بنابر نظر بیشتر مفسران از آیه {{متن قرآن|لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ}}<ref>«کافران از بنی اسرائیل بر زبان داود و عیسی پسر مریم لعنت شده‌اند از این رو که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کردند» سوره مائده، آیه ۷۸.</ref> برمی‌آید که قومی که بر اثر [[نافرمانی]] از [[دستور خدا]] مورد [[لعن]] [[حضرت داود]] قرار گرفتند همان [[اهل]] "اَیله" بودند و به سبب [[بی‌اعتنایی]] به [[حرمت]] صید ماهی در [[روز]] [[شنبه]] حضرت داود آنان را [[نفرین]] کرد و گفت: «خدایا آنها را [[لباس]] [[لعنت]] و [[عذاب]] بپوشان» و [[خداوند]] آنها را به‌صورت [[میمون]] [[مسخ]] کرد.<ref> المیزان، ج ۶، ص ۸۲.</ref> از دیگر آیاتی که [[مفسران]] آن را درباره [[گناه]] [[اصحاب سبت]] دانسته‌اند [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولَئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضَلُّ عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ}}<ref>«بگو آیا می‌خواهید از کسانی که نزد خداوند کیفری بدتر از این دارند، آگاهتان گردانم؟» سوره مائده، آیه ۶۰.</ref> است که ضمیر «مِنهُم» در آن به اصحاب سبت باز می‌گردد. بر اثر گناهی که مرتکب شده بودند خداوند [[جوانان]] آنها را به میمون و پیرانشان را به خوک مسخ کرد.<ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۳۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref> برخی دیگر نیز گفته‌اند: کسانی‌که به میمون مسخ شدند اصحاب سبت و کسانی که به خوک مسخ شدند کافرانی بودند که پس از [[معجزه]] [[حضرت عیسی]] {{ع}} و [[نزول]] مائده آسمانی همچنان بر [[کفر]] خود [[اصرار]] ورزیدند.<ref> کشف‌الاسرار، ج ۳، ص ۱۶۵؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۳۳۳.</ref>شایان ذکر است که {{متن قرآن|قِرَدَةَ}} در [[قرآن]] فقط در سه آیه پیش گفته آمده و همه موارد مربوط به داستان اصحاب سبت است.<ref>[[ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل]]، [[اصحاب سبت (مقاله)|مقاله «اصحاب سبت»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳.</ref>