شناخت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[بشر]] در ابتدا [[ادراک]] [[تصدیقی]] ندارد<ref>ابن سینا، المبدأ و المعاد، ص۹۷ - ۹۶.</ref> و از راه حواس تصورات [[حسی]] را به دست می‌آورد؛ سپس با ارتقاء وجودی و فعلیت یافتن دیگر [[قوای ادراکی]] به ویژه [[عقل]]، به مفاهیم کلی دست می‌یابد و سپس با مفاهیم کلی [[برهان]]<ref>برهان، «القیاس المؤلف الیقینی» و ویژگی آن تشکیل یافتن از مواد یقینی است.</ref> تشکیل می‌دهد تا به [[معرفت‌های عقلی]] [[یقینی]] برسد<ref>منطق ارسطو، ج۲، ص۳۳۳؛ التعلیقات، ص۱۹۲، ۱۴۸، ۸۲؛ برهان شفاء، ص۷۸ و ۲۲۰ -۲۲۴؛ المنطقیات، ج۱، ص۲۷۳؛ التحصیل، ص۱۹۲؛ اساس الاقتباس، ص۳۶۰.</ref>. آنچه در [[شناخت]] [[حقیقی]] مفید است، [[یقین]] می‌باشد<ref>معرفت‌شناسی در قرآن، ص۱۳۶.</ref>. مراد از [[معرفت حقیقی]] آن است که [[مطابق با واقع]] باشد. [[قیاس]] برهانی قیاسی است که از مواد یقینی تألیف شده است و به طور ضروری نتیجه یقینی به دست می‌دهد<ref>برهان شفا، ص۷۸.</ref>. گفتنی است مبحث یقین و نسبت آن با [[شک]]، در زمینه [[اصول فقه]] و [[فقه]]، زمینه‌ای بسیار وسیع را به خود اختصاص داده است. حضرت امام درباره قاعده {{عربی|لا تنقض اليقين بالشك‏}} و تحلیل و آثار مترتب بر آن بحث‌های دامنه‌دار و دقیقی در آثار [[فقهی]] و اصولی خود سامان داده است<ref>ر. ک: الاجتهاد و التقلید، ص۷۱؛ الاستصحاب، ص۳، ۴، ۷ و... ؛ انوارالهدایة، ص۷۱ و....</ref>. این قاعده، نشان از این معناست که اولاً [[فرهنگ اسلامی]] [[معتقد]] به امکان کسب [[معرفت یقینی]] است و ثانیاً [[ارزش]] معرفت یقینی ذاتی است و هرگز نمی‌توان آن را با معرفت‌هایی نازل‌تر از یقین مخدوش کرد. این اصل [[معرفتی]] در [[دانش اصول فقه]] مؤثر بوده و در حوزه [[احکام عملی]]، که خود برخاسته از ضوابط و [[قواعد]] نظری و استنباطی ([[اجتهادی]]) در [[فهم دین]] است، نیز متبلور گشته و [[احکام فقهی]] ارائه شده توسط [[فقهای شیعه]] بر این اصل مبتنی است. علاوه بر حوزه فقه و اصول، یقین در حوزه [[اخلاق]] و [[عرفان]] نیز مورد استفاده و تحلیل قرار داشته و ارزشمندترین مرتبه [[معرفت]] را به خود اختصاص داده است که [[بندگان]] [[برگزیده خداوند]] بدان مرتبه نایل می‌شوند که در آن، جز حضور [[محبوب]] را نمی‌یابند<ref>آداب الصلاة، ص۶۵؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۷۹ و ۴۴۷.</ref>. بدین ترتیب، معرفت یقینی از دیدگاه فرهنگ اسلامی و حکمای [[مسلمان]] از جمله حضرت امام امری است ممکن که در مناسبات مختلف [[علمی]] و عملی [[انسان]] در [[ارتباطات]] او با خود، همنوع، هستی و [[خدای تعالی]] مؤثر و معنابخش است.

بدین ترتیب، عقل مد نظر [[اسلام]]، عقل [[الهی]] است که انسان را موظف و مکلّف به تکالیفی در برابر مولای خود می‌داند. این [[عقل]]، ماهیتی [[ملکوتی]] دارد و هرگز نمی‌توان آن را به ابزار تشخیص [[خیر و شرّ]] [[زندگی مادی]] و بدنی (مانند عقل ابزاری جزئی<ref>فصلنامه نقد و نظر، سال اول، شماره ۲، ص۱۰؛ ماکس وبر در تبیین علل دنیاگریزی مذهبی، اموری را بر می‌شمارد که ناظر به وجود تعارض بین عقل و دین می‌باشد. ر. ک: ماکس وبر، دین، قدرت، جامعه، ترجمه احمد تدین، هرمس، تهران، ۱۳۸۲ ش، ص۳۷۰ و ۴۰۳.</ref>) فرو کاست؛ بلکه [[کشف]] و تبیین [[سرنوشت]] [[ابدی]] [[انسان]] برعهده عقل است. این همان معنایی است که در [[روایت]] آمده که: {{متن حدیث|الْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ}}<ref>کافی، ج۱، ص۱۱.</ref>. به همین دلیل است که [[قرآن]] کسانی را که از عقل بهره نبرده و در مسیر [[زندگی]] نمی‌اندیشند و در [[حقایق]] هستی [[تدبر]] نمی‌کنند، بارها [[نکوهیده]] است<ref>{{متن قرآن|وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ اللَّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَاجُّوكُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّكُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ}} «و هرگاه با کسانی که ایمان آورده‌اند دیدار کنند می‌گویند: ما (نیز) ایمان آورده‌ایم و چون با یکدیگر تنها شوند می‌گویند: آیا آنچه را خداوند بر شما برگشوده است به آنان می‌گویید تا با آن در پیشگاه پروردگارتان با شما چون و چرا کنند، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره بقره، آیه ۷۶؛ {{متن قرآن|وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ}} «و چون به آنان گفته شود از آنچه خداوند فرو فرستاده است پیروی کنید می‌گویند: (نه) بلکه ما از آنچه پدرانمان را بر آن یافته‌ایم پیروی می‌کنیم؛ آیا حتی اگر پدرانشان چیزی را در نمی‌یافته و راه به جایی نمی‌برده‌اند، (باز از پدرانشان پیروی می‌کنند؟)» سوره بقره، آیه ۱۷۰؛ {{متن قرآن|إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}} «بدترین جنبندگان نزد خداوند ناشنوایانی گنگند که خرد نمی‌ورزند» سوره انفال، آیه ۲۲؛ {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يَعْقِلُونَ}} «و هیچ کس را جز به اذن خداوند یارایی نیست که ایمان آورد و (خداوند) عذاب را بر آنان که خرد نمی‌ورزند برقرار می‌دارد» سوره یونس، آیه ۱۰۰.</ref>. علاوه بر اهتمام [[قرآن]] به [[عقل]] و [[ضرورت]] بهره‌مندی [[انسان]] از آن، این نکته نیز به دست می‌آید که [[اسلام]] تلاش [[عقلی]] در [[کشف]] [[معارف دینی]] را می‌پذیرد<ref>صحیفه امام، ج۱۵، ص۴۱۵؛ ج۲۱، ص۲۲۲: پیام امام به گورباچف.</ref>. این دلیل مهم درون [[دینی]] و یکی از ارکان [[منطق]] [[فهم دین]] ([[حجیت]] و اعتبار عقل در فهم دین) می‌باشد.

متفکران [[ادیان]] و مکاتب مختلف، پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش داده‌اند. از جمله این دیدگاه‌ها ایمان‌گرایی در [[جهان مسیحیت]]<ref>عقل و اعتقاد دینی، ص۷۳ - ۷۷.</ref> است که منکر هرگونه کارآیی عقل و تحلیل [[عقلی]] در فهم و تفسیر متن و مفاد دین است. در [[جهان اسلام]] برخی از [[اندیشمندان]] [[عامه]] [[معتقد]] به محدودیت کارآیی [[عقل]] در برخی از [[معارف دینی]] هستند. مثلاً [[فخر رازی]] [[معتقد]] است عقل در [[درک]] برخی از [[معارف دین]] و به ویژه [[شناخت]] [[خداوند تعالی]] توان و کارآیی [[معرفتی]] ندارد<ref>مفاتیح الغیب، ج۲، ص۸۵ - ۸۷.</ref>. از متفکران [[شیعه]] نیز اخباریان، توان و کارآیی عقل را در [[فهم دین]] [[نفی]] کرده و [[مرجع]] و منبع دین را در نقل منحصر می‌دانند و در نتیجه [[اجتهاد]] را فاقد [[ارزش]] معرفتی می‌شمارند<ref>ر. ک: حسین‌زاده، محمد، معرفت دینی، عقلانیت و منابع، ص۲۹۵ - ۲۹۸.</ref>.

چنانکه گذشت، یکی از دو [[وظیفه]] اصلی [[منطق]] [[فهم دین]]، جلوگیری از بروز [[انحراف]] و [[خطا]] در فهم و [[تفسیر دین]] است. [[تاریخ]] [[گواه]] است که [[ادیان]] و [[معارف الهی]] همواره در معرض [[سوء]] فهم، [[تحریف]] و [[بدعت]] بوده‌اند و حتی برخی [[ادیان الهی]] - مانند [[یهودیت]] و [[مسیحیت]] - به این آفت [[مبتلا]] گشته‌اند. [[شناسایی]] و رفع این آفات وظیفه [[اندیشمندان دینی]] در قالب ضوابط و [[قواعد]] منسجم [[علمی]] است. این آفت‌ها در چهره‌های مختلف [[ظهور]] می‌کنند که [[تفسیر به رأی]]، تحریف و بدعت سه انحراف و خطای بارز در این زمینه است. در ادامه پس از تعریف این موارد، به موضع حضرت امام در این زمینه‌ها و راه رفع آنها خواهیم پرداخت.<ref>[[حسن پناهی آزاد|پناهی آزاد، حسن]]، [[منطق فهم اسلام (مقاله)| مقاله «منطق فهم اسلام»]]، [[منظومه فکری امام خمینی (کتاب)|منظومه فکری امام خمینی]]، ص ۱۰۹.</ref>