سوره توبه در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

بخش نخست سوره توبه که [[روابط مسلمانان]] با مشرکان را محدود می‌‌کند <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۵. </ref> با [[اعلام بیزاری]] خدا و رسول {{صل}} از مشرکان آغاز می‌‌شود و با برداشتن امان از مشرکان [[عهد]] شکن که [[پیمان]] [[صلح حدیبیه]] را شکسته <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۸۶، ۱۵۸۸ - ۱۵۸۹. </ref> و مستقیم یا غیر مستقیم با [[مسلمانان]] به [[جنگ]] پرداخته بودند، از [[روز]] دهم [[ذی حجّه]] <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۶۰۱؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۵؛ المیزان، ج ۹، ص۱۴۹، ۱۷۹ - ۱۸۰. </ref> ۴ ماه مهلت می‌‌دهد تا [[توبه]] کنند و [[ایمان]] آورند؛ ولی به [[مشرکان]] [[وفادار]] به [[پیمان]] در صورت مدّت دار بودن پیمانشان <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۹۷، ۱۶۰۰ - ۱۶۰۱. </ref> تا پایان مدّت آن پیمان مهلت می‌‌دهد.

از سویی [[پیامبر]] {{صل}} را موظف می‌‌کند که اگر مشرکی به او [[پناهنده]] شد تا از [[تعالیم اسلام]] [[آگاه]] شود، به وی [[پناه]] دهد تا [[کلام خدا]] را بشنود و سپس تا رساندن به وطنش [[امان]] دهد. <ref>المیزان، ج ۹، ص۱۵۴. </ref> علل این [[حکم]] شدید را این گونه بیان کرده که مشرکان بعد از [[نقض پیمان]] خود دیگر عهدی نزد [[خدا]] و [[رسول]] {{صل}} ندارند و گر چه با چرب زبانی برای [[راضی]] کردن شما می‌‌کوشند، در [[باطن]] از شما بیزارند و اگر بر شما چیره شوند، هیچ گونه رابطه [[خویشاوندی]] یا پیمان را مراعات نمی‌کنند.

در ادامه [[حق]] آباد کردن [[مسجدالحرام]] را از مشرکان سلب کرده، تنها [[مؤمنان]] را [[شایسته]] این کار می‌‌داند و کارهایی چون آب دادن به [[حاجیان]] و تعمیر [[مسجد الحرام]] را که افتخاری بزرگ در میان [[عرب]] و در انحصار عده ای خاص بود <ref>التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص۱۴۴ - ۱۴۵. </ref> بدون [[روح ایمان]]، بی‌ارزش می‌‌داند و مقایسه چنین اعمالی را با ایمان و [[جهاد در راه خدا]] مردود می‌‌شمارد. <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۰۴ - ۲۰۵. </ref>

در [[آیات]] بعدی، پس از برحذر داشتن مؤمنان از [[محبّت]] به [[پدران]] و [[برادران]] کافرشان و ترجیح [[خانواده]]، [[قبیله]]، [[اموال]]، [[تجارت]] و [[خانه]] خود بر خدا و رسول و جهاد در راه خدا، [[یاری]] [[خداوند]] به آنان در موارد متعدد از جمله [[غزوه حنین]] را به ایشان یادآوری می‌‌کند؛ زمانی که [[مسلمانان]] با نخستین [[حمله]] [[دشمن]] و [[شکست]] مقدمه [[سپاه اسلام]] فرار کردند <ref>التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص۱۵۶؛ المیزان، ج ۹، ص۲۲۴. </ref> اما [[خدای متعال]] [[آرامش]] [[قلبی]] و [[امدادهای غیبی]] خویش را بر [[پیامبر]] {{صل}} و [[مؤمنان]] [[وفادار]] به او نازل کرد <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۲۳ - ۲۲۶. </ref> و مسلمانان فراری با شنیدن ندای منادی پیامبر {{صل}} به میدان [[نبرد]] بازگشته، [[کافران]] را شکست دادند. <ref>مجمع البیان، ج ۵، ص۲۸ - ۳۰؛ الدر المنثور، ج ۴، ص۱۵۸ - ۱۶۳؛ المیزان، ج ۹، ص۲۲۶. </ref> در پایان این بخش ضمن [[پلید]] شمردن کافران، ورود [[مشرکان]] را به [[مسجد الحرام]] [[ممنوع]] اعلام می‌‌کند و بدین ترتیب سخن را درباره مشرکان به پایان می‌‌برد.

در بخش دوم [[سوره]] به بیان چگونگی رابطه با [[اهل کتاب]] پرداخته، سه راه [[اسلام آوردن]]، تن به [[جنگ]] دادن یا [[جزیه]] دادن را پیش روی آنان می‌‌نهد. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۶۲۰. </ref> از علل این [[حکم]] با عناوین عدم [[ایمان به خدا]] و [[روز جزا]]، [[حرام]] نکردن حرام [[خدا]] و [[رسول]] یا [[رسولان]] او <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۳۹. </ref> و [[پیروی]] نکردن از [[دین حق]] ([[اسلام]]) یاد می‌‌کند. <ref> المیزان، ج ۹، ص۲۴۱. </ref> در توضیح این علل، برخی از [[انحرافات]] بزرگ [[اعتقادی]] و عملی آنان <ref> فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۶۲۱؛ المیزان، ج ۹، ص۲۳۷. </ref> را برمی شمرد: [[یهود]] «عُزَیر» را و [[نصارا]] «[[مسیح]]» را [[پسر خدا]] می‌‌خوانند و [[دانشمندان]] و [[راهبان]] را ارباب خود قرار داده، [[چشم]] و گوش بسته از آنان [[فرمان]] می‌‌برند و بسیاری از دانشمندان یهود و راهبان [[مسیحی]] به گردآوری و ذخیره‌سازی [[اموال]] به صورت گنج‌های طلا و نقره پرداخته، با [[انفاق]] نکردن آنها [[نظام اقتصادی]] [[جامعه]] را مختل می‌‌کنند<ref>المیزان، ج ۹، ص۲۵۰ - ۲۵۱، ۲۶۳ - ۲۶۵. </ref> اما همین گنجها، مایه [[عذاب]] آنان در [[آخرت]] خواهد شد.

مراد از «نسئ» در [[آیه]] به تأخیر انداختن ماه‌های حرام است <ref>المیزان، ج ۹، ص۲۷۱ - ۲۷۲. </ref> که [[اعراب جاهلی]] برای [[رفع ممنوعیت]] [[جنگ]] و [[غارت]] در سه ماه متوالی [[حرام]]، [[حرمت]] ماه [[محرّم]] به ماه بعدی منتقل کرده، به جنگ و غارت می‌‌پرداختند، تا هم به [[منافع]] خود دست یابند و هم سنت قومی خود را نگه دارند <ref>الدر المنثور، ج ۴، ص۱۸۸ - ۱۸۹؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۴۵. </ref>

در چهارمین بخش [[سوره]] که طولانی‌ترین قسمت است، ضمن بیان احوال، صفات و ویژگی‌های [[منافقان]] و افشای [[توطئه‌ها]] و اسرارشان چگونگی [[رفتار]] با آنها را بیان می‌‌کند. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۷ - ۱۵۶۸، ۱۶۶۱ - ۱۶۶۳. </ref> ابتدا [[مسلمانان]] را به سبب کُندی در حرکت برای [[غزوه تبوک]] و ترجیح [[حیات]] بی‌ارزش [[دنیا]] بر [[آخرت]] [[سرزنش]] کرده، پس از دستور عمومی برای کوچ، به آنان در صورت ادامه این وضع [[عذاب]] را [[وعده]] و [[یاری پیامبر]] به دست قومی دیگر را نوید می‌‌دهد و خدای والا را [[یاور]] همیشگی [[پیامبر]] می‌‌خواند و برای نمونه [[نصرت خداوند]] به پیامبر {{صل}} در جریان [[هجرت]] از [[مکّه]] به [[مدینه]]، پنهان شدن [[حضرت]] در [[غار ثور]] [[نزول]] [[آرامش]] بر [[قلب]] پیامبر، [[امداد]] پیامبر {{صل}} با [[جنود]] نامرئی و [[برتری]] [[سخن]] [[خدای متعال]] (یاری پیامبر و [[سیطره]] [[دین]] او) بر نقشه [[کافران]] ([[قتل پیامبر]] و برچیدن [[دین]]) را یاد آوردی می‌‌کند. <ref> المیزان، ج ۹، ص۲۷۹ - ۲۸۳. </ref> پس از این یادآوری، در مقابل مؤمنانی که مشتاقانه با [[جان]] و [[مال]] خود به [[جهاد]] می‌‌شتابند، [[منافقان]] را افرادی سود [[جود]] می‌‌نامد که به دلیل [[سختی]] [[سفر]] و دوری مسافت با بهانه جویی‌های مختلف از جهاد [[سرپیچی]] می‌‌ورزند سپس آنها را به جهت وجود [[شک و تردید]] در قلبشان منشأ [[اختلاف]]، [[فتنه]] انگیزی و [[جاسوسی]] در صفوف [[مسلمانان]] معرفی می‌‌کند.

آن‌گاه برخی منافقان را که به بهانه [[مشقّت]] [[جنگ]] <ref>المیزان، ج۹، ص۳۰۵؛ الدر المنثور، ج۴، ص۲۱۵. </ref> یا به [[گناه]] افتادن <ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص۱۹۱ - ۱۹۲؛ الدر المنثور، ج ۴، ص۲۱۳ - ۲۱۵. </ref> برای [[ترک جهاد]] [[اذن]] می‌‌خواستند، [[توبیخ]] می‌‌کند و آنان را [[سقوط]] کرده در فتنه و [[دوزخ]] خوانده،<ref>المیزان، ج ۹، ص۳۰۸. </ref> سپس [[پیامبر]] را از [[شگفتی]] در برابر زیادی [[اموال]] و [[فرزندان]] آنان برحذر می‌‌دارد و [[ثروت]] و فرزندان آنان را مایه [[عذاب]] آنها در [[دنیا]] و بیرون رفتن جانشان در حال [[کفر]] معرفی می‌‌کند. <ref> المیزان، ج ۹، ص۳۰۸. </ref> منافقان را در [[باطن]] [[کافر]] و [[اظهار اسلام]] و ایمانشان را از روی [[ترس]] می‌‌داند و گروهی از آنان را که به پیامبر به دلیل تقسیم [[زکات]] و [[صدقات]] بین [[فقرا]] خرده می‌‌گرفتند ملامت می‌‌کند. <ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص۲۰۰ - ۲۰۲؛ تفسیر قمی، ج ۱، ص۳۲۶۲۹۸. </ref> در ادامه به افشای [[توطئه]] گروهی از منافقان برای کشتن [[رسول خدا]] {{صل}} در بازگشت از [[غزوه تبوک]] <ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۹۵؛ مجمع البیان، ج ۵، ص۷۱؛ المیزان، ج ۹، ص۳۲۵ - ۳۲۶. </ref> پرداخته، با اشاره به ترس آنان از [[نزول]] [[سوره]] ای که اسرارشان را فاش کند، عذرتراشی آنها و [[پوزش]] خواهی شان را [[بیهوده]] می‌‌خواند؛ آن گاه منافقان را [[جامعه]] ای واحد به شمار می‌‌آورد <ref>المیزان، ج ۹، ص۳۳۵ - ۳۳۶. </ref> و از ویژگی‌های عمومی آنان با عناوین «[[امر به منکر]]، [[نهی از معروف]]، خود داری از [[انفاق]]، فراموش کردن [[خدا]] و [[فسق]]» یاد کرده، ضمن [[تشبیه]] ایشان به [[اقوام]] [[کافر]] گذشته مانند [[قوم نوح]]، [[عاد]]، [[ثمود]]، [[قوم ابراهیم]]، [[اصحاب مدین]] و [[قوم لوط]] که با وجود [[قدرت]]، [[اموال]] و [[اولاد]] بیشتر بر اثر [[نافرمانی خداوند]] گرفتار [[عذاب الهی]] شدند، آنان را نیز به [[عذاب ابدی]] [[تهدید]] می‌‌کند.

در مقابل، [[مؤمنان]] را جامعه‌ای دیگر دانسته،<ref>المیزان، ج ۹، ص۳۳۸ - ۳۳۷. </ref> از ویژگی‌های عمومی ایشان با عناوین «[[امر به معروف]]، [[نهی از منکر]]، [[اقامه نماز]]، پرداخت [[زکات]] و [[اطاعت از خدا]] و [[رسول]]» یاد می‌‌کند و به آنان [[بهشت]] جاویدان و [[رضوان]] [[خداوند]] را [[وعده]] می‌‌دهد. سپس به [[پیامبر]] {{صل}} [[فرمان جهاد]] و [[سختگیری]] بر [[منافقان]] را داده، به سخنان [[کفرآمیز]] و [[کفر]] [[باطنی]] و [[توطئه]] نافرجام آنها [[ضد]] او اشاره می‌‌کند <ref>المیزان، ج ۹، ص۳۳۸ - ۳۳۹. </ref> و به آنها وعده [[عذاب]] می‌‌دهد، هرچند راه [[توبه]] را نیز به رویشان باز می‌‌گذارد.

در پنجمین بخش از [[سوره]] به تبیین اصناف موجود میان [[مسلمانان]] از نظر شدت و [[ضعف ایمان]] می‌‌پردازد؛<ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۸ - ۱۵۶۹، ۱۶۹۲ - ۱۶۹۳، ۱۶۹۸ - ۱۶۹۹. </ref> ابتدا کفر و [[نفاق]] [[اعراب بادیه]] نشین را به سبب دوری آنان از [[تمدن]] <ref>المیزان، ج ۹، ص۳۷۰. </ref> بیش از سایر منافقان دانسته، آنان را به جهت خسارت دانستن انفاق و [[بدخواهی]] نسبت به مؤمنان [[مذمت]] می‌‌کند و در مقابل، گروهی دیگر از ایشان را به [[ایمان]] و انفاقشان می‌‌ستاید. سپس مسلمانان را به ۴ گروه قسمت می‌‌کند: گروهی مؤمنان راستین‌اند که شامل بعضی از [[مهاجران]] و [[انصار]] نخستین قبل از [[جنگ بدر]] <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۲ - ۳۷۴. </ref> و مؤمنانی می‌‌شود که به نیکویی از ایشان [[پیروی]] کردند. اینان از خدا [[خشنود]] و مورد [[رضایت خدا]] و [[شایسته]] بهشت‌اند. گروه دوم منافقانی هستند که به نفاق خو کرده، سزاوار عذابی دوباره‌اند. گروه سوم آنان‌اند که اعمالشان آمیخته ای از [[نیک]] و بد است؛ امّا به [[گناه]] خویش اعتراف دارند، پس [[امید]] است که [[خداوند]] از ایشان در گذرد. چهارمین گروه آن هایند که در برزخی میان [[نیکوکاران]] و بدکاران گرفتارند و عاقبتشان اعم از [[عذاب]] یا [[مغفرت]]، بسته به [[اراده]] خدای والاست. <ref>المیزان، ج۹، ص۳۸۰ - ۳۸۱. </ref>

در [[آیات]] پسین، [[پیامبر]] را به [[گرفتن زکات]] از [[مسلمانان]] و [[دعا کردن]] بر ایشان [[فرمان]] می‌‌دهد و [[زکات]] را سبب [[پاکیزگی]] قلب‌ها و پر [[برکت]] شدن اموالشان <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۷. </ref> و [[دعای پیامبر]] را مایه [[آرامش]] ایشان می‌‌داند. سپس برای [[ترغیب]] [[مردم]] به زکات دادن، خداوند را گیرنده [[صدقات]] و زکات آنان <ref>المیزان، ج۹، ص۳۷۷ - ۳۷۸. </ref> و [[خدا]]، [[رسول]] و [[مؤمنان]] را [[شاهد]] [[اعمال نیک]] آنها معرفی می‌‌کند.

در ادامه [[توطئه]] گروهی از [[منافقان]] را افشا می‌‌کند که [[مسجد ضرار]] را ساخته، آن را پایگاه ایجاد [[تفرقه]] میان مسلمانان و [[ترویج]] [[کفر]] و [[نفاق]] کرده بودند <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۷۱۰؛ المیزان، ج ۹، ص۳۸۹ - ۳۹۰. </ref> و در [[پوشش]] [[کار خیر]] به [[دسیسه]] ضدّ مسلمانان پرداخته و بنا بر [[روایات]] [[سبب نزول]]، در [[انتظار]] [[ابوعامر راهب]] بودند که قرار بود با لشکری از [[روم]] به سوی آنها بیاید و به کمک آنان پیامبر را از [[مدینه]] بیرون کنند. <ref>اسباب النزول، ص۲۱۴ - ۲۱۵. </ref> پیامبر {{صل}} را از [[نماز خواندن]] در آن [[مسجد]] باز می‌‌دارد. <ref> فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۷۱۰؛ المیزان، ج ۹، ص۳۹۰. </ref>

بخش پایانی [[سوره توبه]] بیانگر حدود [[تکالیف]] مسلمانان درباره [[جهاد]] و [[لزوم]] [[اطاعت از خدا]] و رسول و دوری از [[مشرکان]] است. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۵۶۹، ۱۷۱۳-۱۷۱۶. </ref> نخست بهای جهاد و کشته شدن در [[راه خدا]] را [[بهشت]] قرار داده، مؤمنان را به [[توبه]]، [[عبادت]]، [[ستایش خدا]]، [[روزه‌داری]]،<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۲ - ۲۰۳. </ref>[[رکوع]]، [[سجود]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]] و [[حفظ]] [[حدود الهی]] می‌‌ستاید. سپس [[مؤمنان]] را از [[استغفار]] برای [[خویشان]] [[مشرک]] خود بعد از آنکه دانسته‌اند آنان [[اهل]] دوزخ‌اند، [[نهی]] می‌‌کند و استغفار ابراهیم {{ع}} برای [[پدر]] خوانده‌اش را به سبب وعده‌ای می‌‌داند که ابراهیم {{ع}} به او پیش از روشن شدن عداوتش با [[خدا]] داده بود.

درباره [[سبب نزول]] این [[آیات]] {{متن قرآن|مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان پس از آنکه بر ایشان آشکار شد که آنان دوزخیند آمرزش بخواهند هر چند خویشاوند باشند» سوره توبه، آیه ۱۱۳.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ}}<ref>«و آمرزش خواهی ابراهیم برای پدرش جز بنا به وعده‌ای نبود که به وی داده بود و چون بر او آشکار گشت که وی دشمن خداوند است از وی دوری جست؛ بی‌گمان ابراهیم دردمندی بردبار بود» سوره توبه، آیه ۱۱۴.</ref> سه دسته [[روایت]] هست که مایه [[اختلاف]] دیدگاه [[مفسران]] در این مورد شده است<ref>جامع البیان، ج ۱۱، ص۵۶ - ۵۹؛ الدرالمنثور، ج ۴، ص۳۰۰ - ۳۰۳؛ اسنی المطالب، ص۴۶. </ref>. بعضی از [[مفسران اهل سنت]] معتقدند این دو [[آیه]] هنگام [[وفات]] [[ابوطالب]] پس از آنکه [[پیامبر]] {{صل}} قصد استغفار برای او داشت نازل شدند؛<ref>جامع البیان، ج ۱۱، ص۵۶ - ۵۷؛ روح المعانی، ج ۱۱، ص۴۸۴۷. </ref> ولی این نظر صحیح نیست؛ به دلیل تردیدناپذیر بودن [[ایمان ابوطالب]]، به [[ادله]] ای از جمله دلالت صریح [[احادیث]] فراوان از [[ائمه اهل بیت]] {{عم}}،<ref>الکافی، ج ۱، ص۴۴۸ - ۴۴۹، ۴۵۲ - ۴۵۳؛ البرهان، ج ۲، ص۴۶، ۶۷۲، ۷۱۹. </ref> دلالت ضمنی و بعضاً صریح [[روایات]] فراوانی از [[اهل سنت]]، به ویژه آنچه درباره حمایت‌های بی‌دریغ وی از پیامبر {{صل}} در برابر [[قریش]] نقل شده است <ref>تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۳۱؛ المنتظم، ج ۲، ص۳۶۸ - ۳۷۰؛ التمهید، ج ۱، ص۲۳۰. </ref> و مضمون اشعاری که از طرق صحیح به وی منتسب است <ref>المیزان، ج ۹، ص۴۰۶؛ التمهید، ج ۱، ص۲۳۰. </ref> و نیز با در نظر گرفتن [[ناسازگاری]] [[زمان]] آن با زمان [[نزول آیه]] یعنی [[سال نهم هجری]] <ref>تفسیر المنار، ج ۱۱، ص۵۸، ۵۹؛ التحریر والتنویر، ج ۱۱، ص۴۴؛ الکشاف، ج ۲، ص۳۱۵. </ref> و مردود بودن قاعده تکرار [[نزول]] <ref>روح البیان، ج ۳، ص۵۲۳؛ تفسیر المنار، ج ۱۱، ص۵۸. </ref> که از جانب بعضی برای توجیه این مشکل مطرح شده است. <ref>الاتقان، ج ۱، ص۱۰۶. </ref>

گروهی دیگر گفته‌اند: آیه زمانی نازل شد که [[پیامبر]] هنگام [[زیارت]] [[مزار]] مادرش [[آمنه]] {{ع}} در [[عمره]] [[حدیبیه]] در [[سال هفتم هجری]] <ref>تفسیر المنار، ج ۱۱، ص۵۸. </ref> یا [[فتح مکّه]] در [[سال هشتم هجری]] <ref>الکشاف، ج ۲، ص۳۱۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص۲۰۸. </ref> یا بازگشت از [[غزوه تبوک]] در [[سال نهم هجری]]، می‌‌خواست برای [[مادر]] خویش [[استغفار]] کند. <ref>الدرالمنثور، ج ۴، ص۳۰۲؛ تفسیر المنار، ج ۱۱، ۵۸، ۵۹. </ref> این دیدگاه را نیز [[مفسران شیعه]] و بسیاری از محقّقان [[اهل سنت]] نپذیرفته‌اند،<ref>روح المعانی، ج ۷، ص۴۹؛ التحریر والتنویر، ج ۱۱، ص۴۴؛ روح البیان، ج ۳، ص۵۲۳. </ref> زیرا افزون بر تشتت زمانی وضعف این دسته از [[روایات]]، [[ایمان]] [[والدین]] پیامبر {{صل}} به استناد روایات صحیح از [[شیعه]] و اهل سنت [[قطعی]] است. <ref>روح المعانی، ج ۷، ص۲۸۳؛ التمهید، ج ۱، ص۲۳۰ - ۲۳۱. </ref>

نظر صحیح در [[سبب نزول]] [[آیات]] یاد شده آن است که گروهی از [[مسلمانان]] برای [[مردگان]] [[مشرک]] خود استغفار می‌‌کردند و در برابر [[نهی]] دیگران، به استغفار ابراهیم {{ع}} برای [[پدر]] خوانده‌اش [[احتجاج]] می‌‌کردند، تا جایی که از پیامبر {{صل}} نیز خواهان استغفار بودند، پس این دو [[آیه]] نازل شد و آنان را از این عمل بازداشت. <ref>الدرالمنثور، ج ۴، ص۳۰۰؛ فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۷۲۱؛ التهمید، ج ۱، ص۲۳۱ - ۲۳۲. </ref>  

در ادامه آیات با تأکید بر [[مالکیت مطلق خداوند]] بر [[جهان هستی]] و [[مرگ]] و [[حیات]]، ضمن اشاره به بازگشت [[خداوند]] با [[رحمت]] <ref>المیزان، ج ۹، ص۴۰۰. </ref> بر پیامبر و [[مهاجران]] و [[انصار]] که به هنگام [[سختی]] از او [[پیروی]] کردند، از [[قبول توبه]] سه نفر از متخلفان از غزوه تبوک یعنی [[کعب بن مالک]]، [[مرارة بن ربیع]] و [[هلال بن امیه]] <ref>الدر المنثور، ج ۴، ص۳۰۹ - ۳۱۴. </ref> خبر می‌‌دهد که نه از روی [[نفاق]] بلکه به جهت [[سستی]] و [[سهل]] انگاری در [[جهاد]] شرکت نکردند و سپس پشیمان شدند و [[توبه]] کردند.

در آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و با راستگویان باشید!» سوره توبه، آیه ۱۱۹.</ref> که به «[[آیه صادقین]]» معروف است، همه [[مؤمنان]] را به [[تقوا]] و [[پیروی]] از [[صادقان]] در گفتار و [[رفتار]] فرا می‌‌خواند. <ref>المیزان، ج ۹، ص۴۰۲. </ref> برپایه [[روایات]] بسیاری از [[شیعه]] مراد از [[صادقین]]، [[پیامبر]] {{صل}} و [[اهل بیت]] {{عم}} اویند. <ref>کنز الدقائق، ج ۵، ص۵۶۸ - ۵۷۰. </ref> روایاتی از [[اهل سنت]] نیز صادقین را [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} خوانده‌اند. <ref>الدر المنثور، ج ۴، ص۳۱۶. </ref> سپس [[اهل مدینه]] و اطراف آن را از [[همراهی]] نکردن پیامبر {{صل}} در [[جنگ‌ها]] برحذر داشته، می‌‌فرماید: [[خداوند]] به آنان در برابر هر [[سختی]] که در [[راه خدا]] متحمل می‌‌شوند و نیز هر انفاقی که در راه او می‌‌کنند [[پاداش]] می‌‌دهد و با تأکید بر [[لزوم]] [[هجرت]] گروهی از مؤمنان سایر [[شهرها]] به مدینه برای فرا گرفتن [[معارف دینی]] از پیامبر {{صل}} و انتقال آنها به [[قوم]] خود و [[انذار]] آنها، مجددا به [[جهاد]] و [[خشونت]] با [[کافران]] [[فرمان]] می‌‌دهد تا [[مسلمانان]] را سرسخت و باصلابت بیابند.

باز به گفت و گو از [[منافقان]] پرداخته، ضمن تصویر حالت [[شک و تردید]] ایشان به هنگام [[نزول]] [[آیات قرآن]]، فرود آمدن [[قرآن]] را سبب ازدیاد [[ایمان]] مؤمنان و [[گمراهی]] بیش از پیش منافقان می‌‌خواند و سرانجام در پایان [[سوره]] برای تأکید سفارش به [[اطاعت از رسول خدا]] {{صل}} او را چنین وصف می‌‌کند که [[پیامبری]] هم‌نوع شماست و از خسارت و نابودی شما [[رنج]] می‌‌برد و در [[خیرخواهی]] برایتان و در [[نجات]] شما، چه [[مؤمن]] و چه غیر مؤمن، [[حریص]] است و در خصوص مؤمنان، [[مهربان]]؛<ref>المیزان، ج ۹، ص۴۱۱ - ۴۱۲. </ref> آن گاه با توصیه پیامبر به [[توکل]] بر خداوند در امر [[هدایت مردم]] <ref>المیزان، ج ۹، ص۴۱۳. </ref>[[سوره]] را پایان می‌‌دهد.

# [[آیه سیف]] <ref>الاتقان، ج ۲، ص۷۰۶ - ۷۰۷. </ref> یا [[قتال]] ([[آیه]] {{متن قرآن|فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.</ref>) <ref>بحارالانوار، ج ۱۹، ص۱۱۴؛ التمهید، ج ۲، ص۳۵۱. </ref>،

# [[آیه نجاسة المشرکین]] آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! مشرکان پلیدند بنابراین پس از امسال نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند و اگر از ناداری بیمناکید خداوند به زودی شما را با بخشش خویش اگر بخواهد بی‌نیاز می‌گرداند که خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۲۸.</ref>.<ref>الذریعه، ج ۴، ص۳۳۳. </ref>

# [[آیه زکات]] <ref>الاتقان، ج ۲، ص۷۰۶؛ التمهید، ج ۲، ص۳۵۱. </ref> یا [[صدقات]] <ref>تفسیر قرطبی، ج ۲، ص۱۶۲؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص۲۱۴. </ref> یا [[صدقه]] آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.<ref>احکام القرآن، ج ۱، ص۲۳۸. </ref>

# [[آیه اُذُن]] آیه {{متن قرآن|وَمِنْهُمُ الَّذِينَ يُؤْذُونَ النَّبِيَّ وَيَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَيْرٍ لَكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَيُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ رَسُولَ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ}}<ref>«و برخی از ایشان کسانی هستند که پیغمبر را آزار می‌کنند و می‌گویند او خوش‌باور است؛ بگو سخن نیوش خوبی برای شماست که به خداوند ایمان و مؤمنان را باور دارد و برای آن دسته از شما که ایمان آورده‌اند رحمت است و برای آن کسان که به فرستاده خداوند آزار می‌رسانند» سوره توبه، آیه ۶۱.</ref>.<ref>کفایة الاصول، ص۳۰۱. </ref>