خوارج در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

عموم مورخانی که به بحث و بررسی درباره خوارج و چگونگی پیدایش آنان پرداخته‌اند به وجود آمدن این [[فرقه]] را از [[جنگ صفین]] و قضیه «[[حکمیت]]» می‌دانند، اما به نظر ما برای ریشه‌یابی عمیق‌تر باید کمی به عقب برگشت؛ زیرا نمی‌توان پذیرفت که یک [[حزب]] و گروه [[سازمان]] یافته و منسجم با موضع‌گیری‌های سیاسی و [[عقیدتی]]، به یکباره و در مدت کمتر از چند [[ساعت]] و یا چند [[روز]]، ایجاد شود؟

آیا [[باور]] کردنی است که در [[نبرد صفین]]، عده‌ای با اصرار و پافشاری بسیار از [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} بخواهند که [[جنگ]] را خاتمه دهد و حکمیت را بپذیرد و حتی او را برای پذیرفتن این امر به [[قتل]] [[تهدید]] کنند، اما پس از قبول حکمیت از طرف علی{{ع}} فوراً موضع خود را [[تغییر]] دهند و پذیرش حکمیت را [[کفر]] بدانند؟ این، مسلماً برنامه و طرحی از پیش تنظیم شده بوده است که ریشه در پیش از نبرد صفین و مسأله حکمیت دارد. بنابراین بر یک محقق، لازم است که برای تحلیل و بررسی چگونگی پیدایش این گروه به عقب برگردد و قضیه را از ریشه دنبال کند و در این ریشه‌یابی به عامل مهم تعصبات قبیله‌ای، توجه بیشتری بکند.

بسیاری از [[رهبران]] خوارج و کسانی که در میان ساده لوحان سپاه علی{{ع}} در جنگ صفین، پس از پذیرش حکمیت، بذر [[شورش]] پاشیدند از [[قبیله بنی تمیم]] و [[بنی ربیعه]] بودند (بنی ربیعه، خود تیره‌ای از [[بنی تمیم]] است). کسانی مانند [[شبث بن ربعی]] و [[حرقوص بن زهیر]] (ذو الثدیه) و [[مسعر بن فدکی]] و [[عروة بن ادیه]] و [[مرداس بن ادیه]] که در نظر خوارج بعدی از سلف صالح هستند، همه از قبیله بنی تمیم بودند. البته از [[قبایل]] دیگر نیز کم و بیش شرکت داشتند اما بیشتر رهبران خوارج از این [[قبیله]] بودند و از [[قریش]] هیچ کس در میان خوارج نبود.

بنی تمیم در [[زمان جاهلیت]] با [[قبیله]] مضر و بخصوص تیره [[قریش]] [[دشمنی]] و [[جنگ]] داشتند و حتی پس از [[اسلام]] نیز که به ظاهر [[مسلمان]] شده بودند، گاه و بیگاه دشمنی دیرینه خود با قریش را آشکار می‌کردند و از این که [[پیامبر]] از قریش است ناراحت بودند و [[حسد]] می‌ورزیدند. در این باره به دو سند [[تاریخی]] زیر توجه فرمایید:

جالب است که در این سند [[تاریخی]] ـ که اکثر مورخان و محدثان و مفسران آن را نقل کرده‌اند ـ منافقی که به پیامبر اعتراض می‌کند و [[قرآن]]، او را از جمله [[منافقان]] می‌شمارد کسی است که «ذو الخویصره» نام دارد و او همان «حرقوص بن زهیر» است که یکی از [[رهبران]] [[خوارج]] بود و در [[جنگ صفین]] پس از جریان [[حکمت]]، شدیداً به علی{{ع}} اعتراض کرد و جمعی را به دنبال خود کشانید و سرانجام در [[جنگ نهروان]] کشته شد. او همان «ذو الثدیه» بود که علی{{ع}} جنازه او را جستجو کرد تا این که آن را یافت و از این که [[وعده]] پیامبر{{صل}} تحقق یافته است [[خدا]] را [[شکر]] کرد<ref>خوارج در تاریخ، ص۱۴-۱۷.</ref>.

ریشه اصلی خارجیگری را چند چیز تشکیل می‌داد:

# تکفیر علی{{ع}}، عثمان، معاویه، [[اصحاب جمل]] و [[اصحاب]] تحکیم ـ کسانی که به [[حکمیت]] [[رضا]] دهند ـ عموماً مگر آنکه به حکمیت [[رأی]] داده و سپس [[توبه]] کرده باشند.

# [[وجوب]] بلاشرط [[شورش]] بر [[والی]] و [[امام]] [[ستمگر]]. می‌‌گفتند: [[امر به معروف و نهی از منکر]] مشروط به چیزی نیست و در همه جا بدون استثنا باید این [[دستور الهی]] انجام گیرد. اینها به واسطه این [[عقاید]]، تمام [[مردم]] روی [[زمین]] را [[کافر]]، مهدور الدم و مخلد در [[آتش]] می‌دانستند.

# آنها روحیه‌ای مبارزه‌گر و فداکار داشتند و در راه عقیده و ایده خویش سرسختانه می‌کوشیدند.

== نمونه‌ای از تعصبات قبیله‌ای خوارج و [[دشمنی]] آنها با [[قریش]] ==

# [[ابو حمزه خارجی]] در سال ۱۳۰ به [[مدینه]] حمله کرد و مردم آن [[شهر]] را [[شکست]] داد که در [[تاریخ]] به نام «واقعه [[قدید]]» معروف است. وقتی [[اسیران]] را آوردند هرکس از [[قریش]] بود می‌کشتند و هر کس از [[انصار]] بود رها می‌کردند<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۵، ص۱۱۳.</ref>.

با توجه به زمینه‌های [[سیاسی]] و عصبیت‌های قومی و نژادی که نمونه‌هایی از آن را نقل کردیم، کسانی که [[کینه]] و [[حسد]] امیرالمؤمنین علی{{ع}} را در [[دل]] داشتند ولی به ناچار در [[سپاه]] آن حضرت قرار گرفته بودند و به ظاهر از جمله [[اصحاب علی]]{{ع}} به [[حساب]] می‌آمدند، همواره در پی فرصتی بودند که به آن حضرت ضربه بزنند و آنچه را که مدت‌ها پنهان می‌کردند آشکار سازند. چنین فرصتی در [[جنگ صفین]] و در مسأله [[حکمیت]] به دست آمد و آنها توانستند از ساده لوحی سربازان علی{{ع}} سوء استفاده کنند و جمعیت زیادی را به دنبال خود بکشند و تا آنجا پیش رفتند که [[جنگ نهروان]] را بر [[امام]] [[مسلمین]] امیرالمؤمنین علی{{ع}} [[تحمیل]] کردند<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص۳۳۱.</ref>.

# «شُراة»: این کلمه جمع «شاری» به معنای فروشنده است. خوارج این نام را بسیار [[دوست]] می‌داشتند، چون می‌پنداشتند که [[جان]] خود را به [[خدا]] فروخته‌اند و در راه او از جان خویش گذاشته‌اند. این نام مأخوذ از این [[آیه]] است که در شأن علی{{ع}} در [[لیلة المبیت]] نازل شده است: {{متن قرآن|وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ}}<ref>«و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.</ref>.

# «[[حروریه]]»: به این علت، آنها را حروریه می‌گویند که پس از ترک [[صفین]] و مخالفت با علی{{ع}} به روستای «[[حرورا]]» رفتند و این روستا دو میل با [[کوفه]] فاصله داشته است<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۲۴۵.</ref>.

# «[[خوارج]]»: خوارج جمع «خارجی» است، از ریشه خروج به معنی «بیرون شدن» و «[[قیام]] کردن» است. نام مشهور این [[فرقه]]، همان خوارج است. این نام از [[حدیث]] معروفی که از [[پیامبر]]{{صل}} در مقام [[پیشگویی]] از این گروه رسیده اقتباس شده است که فرمود: {{متن حدیث|سیخرج قوم یمرقون من الدین}}؛ «به زودی قومی خروج می‌کنند که آنها از [[دین]] بیرون رفته‌اند».

# «[[مارقین]]»: [[مارق]] از ماده مرق به معنای رها شدن و بیرون رفتن و دریدن است<ref>ابن اثیر، النهایه، ج۴، ص۳۲۰.</ref>. در [[حدیثی]] از [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} [[فتنه]] خوارج، پیش بینی شده است که در [[جنگ نهروان]] آن حدیث را خواهیم آورد. نام «مارقین» برگرفته از همان حدیث پیامبر است<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص۳۳۲.</ref>.

== جنایات خوارج در راه [[نهروان]] ==

[[خوارج]] با [[شعار]] {{متن حدیث|لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌}} و با دلی پر از [[بغض]] و [[عداوت]] [[کوفه]] را به قصد نهروان ترک کردند، تا با [[امام]] [[مسلمین]] از در [[جنگ]] برآیند و عقده‌های درونی خود را خالی کنند اما در بین راه دست به کارهای بسیار [[جاهلانه]] و دور از [[شرف]] و [[انسانیت]] زدند که با هیچ [[منطق]] و مرامی [[سازش]] نداشت، ما در این جا نمونه‌ای از [[اعمال]] احمقانه آنان را ذکر می‌کنیم تا با چهره واقعی مخالفین امام{{ع}} بیشتر آشنا شویم.

در این موقع یکی از خوارج برخاست و خرمایی را که از درخت افتاده بود برداشت و در دهان گذاشت، دوستانش بر سر او فریاد زدند که: این [[مال]] [[مردم]] است بیرون بیانداز، آن مرد، خرما را برای رعایت [[پرهیزکاری]] از دهان بیرون انداخت، سپس یکی دیگر از این خوارج به خوکی زد و او را کشت؛ باز همراهانش گفتند: این کاری که کردی فساد فی الارض است، چرا این کار را کردی و خوک را کشتی؟

آن گاه به ابن خباب گفتند: از پدرت برای ما [[حدیثی]] بخوان؟ عبدالله گفت: پدرم از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل کرد که فرمود: {{متن حدیث|سَتَكُونُ بَعْدِي فِتْنَةٌ يَمُوتُ فِيهَا قَلْبُ الرَّجُلِ كَمَا يَمُوتُ بَدَنُهُ يُمْسِي مُؤْمِناً وَ يُصْبِحُ كَافِراً فَكُنْ عَبْدَ اللَّهِ الْمَقْتُولَ وَ لَا تَكُنِ الْقَاتِلَ}}؛ به زودی فتنه‌ای رخ می‌دهد که [[قلب]] [[مؤمن]] در آن می‌میرد، [[شب]] را با [[ایمان]] می‌خوابد و [[روز]] [[کافر]] می‌شود، در آن روز تو بنده‌ای مقتول<ref>شاید منظور این باشد دین خود را حفظ کن اگر چه کشته شوی، نه آنکه بی‌دین بمانی اگرچه کشنده باشی.</ref> باش و [[قاتل]] نباش».

همچنین خوکی که متعلق به [[مرد]] [[مسیحی]] بود و از آن نقطه عبور می‌کرد با تیر یکی از خوارج از پای درآمد، فریاد دوستانش بلند شد که این عمل، [[فساد]] در روی [[زمین]] است، سپس از صاحب خوک رضایت‌طلبیدند، آن گاه عبدالله را که در بند کشیده بودند به سوی [[نهر]] آب آوردند و مثل گوسفند سر بریدند و به این هم اکتفا نکردند و [[همسر]] او را نیز به [[قتل]] رسانده بعد شکمش را پاره کردند و بچه‌ای را که در شکم داشت در آورده و سر بریدند و باز هم به این مقدار جنایت اکتفا نکردند و سه [[زن]] دیگر را که یکی از آنان جزء [[زنان]] [[صحابی رسول خدا]]{{صل}} به نام «[[ام سنان]]» بود کشتند<ref>ابن قتیبة، الامامة و السیاسة، ص۱۳۶.</ref>.

از برخی متون برمی‌آید که [[جنگ نهروان]] به تقاضای مردم کوفه صورت گرفته است؛ بدین ترتیب که [[خوارج]] به [[قتل]]، [[غارت]] و [[راهزنی]] روی آورده و [[امنیت]] منطقه، به خصوص [[شهر کوفه]] را برهم زده بودند. [[مردم]] که برای حرکت به سوی [[شام]] آماده می‌شدند، نگران [[خانواده]] و [[اموال]] خود بودند؛ بنابراین از [[امام]] خواستند که پیش از عزیمت به شام و [[نبرد]] با معاویه، [[شر]] خوارج را ریشه‌کن سازد تا آنان با [[خیال]] راحت راهی شام شوند. این در حالی است که مطابق برخی متون [[تاریخی]]، [[امام علی]]{{ع}} بسیار کوشید تا [[مردم کوفه]] را برای [[نبرد با خوارج]] برانگیزد و در نهایت شمار کسانی که به درخواست امام پاسخ مثبت دادند و برای [[جنگ]] با [[مارقین]] آماده شدند، بسیار اندک بود.

در پاسخ به این دوگانگی می‌توان گفت بسیاری از کسانی که در پی [[حکمیت]]، از سپاه امام علی{{ع}} خارج شدند و به صف مارقین پیوستند، [[فرزندان]] و [[برادران]] و پدران و [[خویشان]] مردم کوفه بودند. از این رو طبیعی بود که سپاه امام در جنگ با خوارج [[تردید]] داشته باشد و به کندی اقدام کند.

با لحاظ این مسئله و نظر به عدم جواز [[قصاص]] قبل از جنایت، طبیعی بود که امام علی{{ع}} به خوارج مهلت دهد و آنان را مدتی به حال خود رها کند و [[آزار]] و اذیت‌هایشان را، تا زمانی که مخل امنیت و [[نظم اجتماعی]] نباشد، تحمل کند؛ اما هنگامی که مرتکب جنایت شدند و [[زندگی]] عمومی مردم را به [[فساد]] و [[تباهی]] کشیدند، بر امام [[واجب]] بود که دست به کار شده، اوضاع را به حالت عادی بازگرداند، و از خوارج بخواهد که با مردم به [[عدل و داد]] [[رفتار]] کنند و آن‌گاه که این [[قوم]] بر تداوم فساد و [[فتنه‌انگیزی]] خویش اصرار ورزیدند، حضرت در مقام [[مجری احکام]] [[الهی]]، آنان را [[مجازات]] کرد و به [[کیفر]] [[اعمال]] ناشایستشان رساند.

اقدامات [[خشونت‌آمیز]] و قساوت‌آلود خوارج در [[ارتکاب محرمات]] و جنایات هولناک، موجب شد که مردم کوفه خطر بزرگ آنان را با تمام وجود لمس کنند و دریابند که اگر به [[جنگ]] معاویه، بروند، [[زنان]] [[فرزندان]] و اموالشان در [[امان]] نیستند. بنابراین لازم بود پیش از هر اقدامی، این خطر عظیم را از میان بردارند. اما این [[احساس]] خطر [[مردم کوفه]] درباره [[تهدید]] [[خوارج]] به [[دلایل]] مختلفی [[روح]] حماسی آنان را برای جنگ با این [[فرقه]] جدایی‌طلب برنینگیخت و تا آن‌گاه که [[امام علی]]{{ع}} پیش از عزیمت به [[نهروان]]، در خطبه‌ای غرا، [[مردم]] را به جنگ با خوارج فراخواند، جز عده‌ای اندک، کسی درخواست او را لبیک نگفت<ref>ابن اعثم، الفتوح، ج۴، ص۱۰۰.</ref>. با این حال، [[امام]] ترجیح داد که با همین شمار اندک که گفته‌اند از چهار هزار نفر بیشتر نمی‌شدند، رهسپار جنگ با [[مارقین]] شود.

 

حال شما به جنگ معاویه و [[مردم]] [[شام]] می‌روید و اینها را رها می‌کنید تا پس از شما در [[فرزندان]] و اموالتان دست‌درازی کنند و جایتان را بگیرند؟ به [[خدا]] [[سوگند]] که من امیدوارم آنان همین [[قوم]] باشند. اینان [[خون]] مردم بی‌گناه را بر [[زمین]] ریختند و [[اموال]] مردم را به [[غارت]] بردند. پس به [[نام خداوند]] به سوی آنان حرکت کنید.

به هر حال اگر [[مردم کوفه]] خواهان جنگ با خوارج بوده‌اند<ref>ر.ک: ابن طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیه، ص۹۴؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۴۲؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۷، ص۲۸۸؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۶۸.</ref>، این درخواست پس از آن بود که دریافتند با دو خطر عمده مواجهند: از یک سو [[دشمن]] مکار و [[سرسختی]] به نام معاویه دارند، و از سوی دیگر با خطر [[خوارج]] روبه‌رو بودند که [[خانواده‌ها]] و [[اموال]] آنان را [[تهدید]] می‌کردند. در یکی از گزارش‌ها آمده است: چون خوارج در [[نهروان]] خروج کردند، علی{{ع}} در میان یاران خویش به پا خاست و گفت: این [[قوم]]، [[خون]] بی‌گناهان را بر [[زمین]] ریخته‌اند و اموال [[مردم]] را [[غارت]] کرده‌اند. بدانید که آنها نزدیک‌ترین [[دشمنان]] شما هستند. اگر به. سوی دشمنتان (معاویه) حرکت کنید، می‌ترسم که اینها در [[عقبه]] شما دست‌درازی کنند...<ref>ابن حنبل، احمد، المسند، ج۱، ص۹۱.</ref>.

== تصمیم امام ==

در [[اندیشه]] [[امام]] و [[یاران]] او چیزی جز [[جنگ]] با معاویه و ریشه‌کن کردن این غده [[فساد]] نبود و فقط [[روز]] شماری می‌کردند تا از رأی حکمین ([[ابوموسی]] و [[عمروعاص]]) در [[دومة الجندل]] [[آگاه]] شوند که ناگهان به امام{{ع}} خبر دادند: داوران، شما را از منصب خود عزل و معاویه را به جای خود ابقا نمودند.

با شنیدن این خبر، امام{{ع}} ابتدا یک سخنرانی تندی کرد و فرمود: «شما مرا مجبور کردید [[حکمیت]] را بپذیرم و بعد ابوموسی را به عنوان [[حکم]] به من تحمیل نمودید و قرار شد آن دو بر اساس [[قرآن]] [[داوری]] کنند و آنچه مرده بود طبق [[آیات قرآن]] زنده سازند ولی آن دو، چیزی را که زنده بود میراندند و از [[هوا و هوس]] خود [[پیروی]] کردند و بدون [[حجت]] و دلیل رأی دادند، از این جهت [[خدا]] و [[پیامبر]] و [[مؤمنان]] از هر دوی آنان بری هستند، آماده [[جهاد]] و حرکت به سوی [[شام]] باشید و در روز دوشنبه در پادگان نُخیله گرد هم آیید، به خدا [[سوگند]]! من با این گروه (معاویه و یارانش) می‌جنگم اگر تنها در این میان باشم».

اما ابن عباس با کمک [[احنف بن قیس]] و ابو الأسود و دیگران هر چه کوشش نمودند مردم بصره حاضر به همکاری نشدند تنها با تلاش بسیار، توانستند سه هزار و دویست نفر را آماده نموده و به کوفه اعزام نمایند، وقتی به کوفه آمدند امام{{ع}} از کمی نیروی [[بصره]]، بسیار [[غمگین]] شد.

در این موقع گروهی از یاران با وفای امام به محضرش آمدند و گفتند: آیا صحیح است که با وجود چنین خطری که پشت گوش ما وجود دارد به سوی [[شام]] برویم و [[زنان]] و [[فرزندان]] خود را در میان این افراد [[نادان]] بگذاریم؟<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۶۰؛ کامل ابن اثیر، ج۲، ص۴۰۳، با کمی تفاوت.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص۴۷۰.</ref>

امام{{ع}} پس از [[آگاهی]] از [[شهادت]] عبدالله و نماینده‌اش [[حارث بن مره]] به دست [[خوارج نهروان]]، تصمیم گرفت به جانب «[[حروراء]]» حرکت کند و [[قاتلان]] آن بی‌گناهان را [[قصاص]] نماید.

امام{{ع}} وقتی به کنار نهروان فرود آمد، به آنان [[پیام]] داد که قاتلان عبدالله و [[همسر]] و دو فرزند او را تحویل دهند تا قصاص شوند، [[خوارج]] پیام دادند که ما همگی [[قاتل]] او بوده‌ایم و [[خون]] او را [[حلال]] شمرده‌ایم. امام{{ع}} به نزدیک آنان آمد و برای [[هشیاری]] و [[بیداری]] آنان با آنان سخن گفت و داستان [[حکمت]] و [[ابو موسی]]، که حضرت را بالاجبار به این کار وادار کرده بودند یادآور شد اما آنان در حال و هوای خود بودند و هرگز سخن [[حق]] به گوششان نمی‌رفت و همان جواب‌های واهی را دادند که باید از کفری که مرتکب شده‌ای [[توبه]] کنی تا با تو [[همکاری]] نماییم.

امام{{ع}} فرمود: آیا پس از [[ایمان]] و [[جهاد]] در رکاب [[رسول خدا]]{{صل}} بر [[کفر]] خود شهادت دهم؟! آیا قبول [[حکمیت]] سبب می‌شود که شما شمشیرهای خود را بر دوش نهاده و بر فرق [[مردم]] فرود آورید و خون مردم را بریزید؟<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۶۱.</ref> این سخنان کمترین تأثیری در دل مرده آنان نداشت<ref>سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر، تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت، ص۴۷۲.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} بسیار کوشید تا خوارج را به اشتباهاتشان، در فهم درست مسائل، واقف سازد. حضرت بارها با خوارج [[مناظره]] و [[مذاکره]] کرد و بر نادرستی فهم آنان [[احتجاج]] نمود. بسیاری از آنان بازگشتند، اما شمار فراوانی نیز بر موضع [[باطل]] خویش باقی ماندند؛ در حالی که [[امام علی]]{{ع}} آشکارا و با [[استدلال]] توضیح داده بود که [[مردمان]] را در [[دین خدا]] [[حاکم]] نکرده، بلکه [[قرآن]] را حاکم قرار داده است<ref>ر.ک: اسکافی، ابو جعفر، المعیار والموازنه، ص۱۷۲، ۱۷۷، ۱۹۹؛ متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۱۱، ص۲۹۱.</ref>. امام علی{{ع}} با تبیین [[شعار]] معروف [[خوارج]] که می‌گفتند {{متن حدیث|لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌}} آن را یک [[فریب]] آشکار نامید که با [[علم]] و تصمیم قبلی مطرح شده است. همین‌جا بود که حضرت، [[کلام]] مشهوری را که بعدها به صورت مَثَل درآمد، بر زبان راند: {{متن حدیث|كلمة حق يراد بها الباطل}}<ref>ر.ک: ابن حنبل، احمد، المسند، ج۵، ص۴۴؛ اسکافی، ابو جعفر، المعیار والموازنه، ص۱۷۰؛ متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۱، ص۱۸۰؛ هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، ج۶، ص۲۳۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۶۰ و ج۱۰، ص۳۰۵؛ جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، ج۱، ص۲۷۷؛ ابن کثیر، البدایة والنهایه. ج۷، ص۲۹۳؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۲۶۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۸۸؛ طبری، محب الدین، ذخائر العقبی، ص۱۱۰؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص۹۹؛ زرندی حنفی، جمال الدین، نظم درر السمطین، ص۱۱۶؛ ابن حبان، الثقات، ج۲، ص۲۹۵.</ref>. بدین ترتیب، [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} ضمن تبیین اهداف واقعی خوارج، این نوع اقدام، و این شیوه عمل را مردود دانست.

از ابواسحاق [[روایت]] است که وقتی حروریان خروج کردند و شعار تحکیم سردادند، علی{{ع}} گفت: چه می‌گویند؟ گفتند: {{متن حدیث|لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌}}. فرمود: «آری، [[حکم]] از آنِ [[خداوند]] است؛ اما منظورشان این است که امارتی وجود ندارد. بدانید که مردمان را امارت فرض است تا در [[سایه]] آن مؤمنْ [[عمل صالح]] انجام دهد و [[فاجر]] و [[کافر]] بهره خویش برند تا آن‌گاه که [[وعده]] [[حق]] سر رسد»...<ref>صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۱۰، ص۱۵۰؛ متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۱۱، ص۲۸۶؛ ابن عبدربه، العقد الفرید، ج۲، ص۳۸۸؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۷۷؛ نهج البلاغه، خطبه ۴۱؛ احمد امین، فجر الاسلام، ص۲۵۹.</ref>.

[[قتاده]] چنین [[روایت]] می‌کند: وقتی علی{{ع}} [[سخن]] محکمه را شنید، گفت: اینان چه کسانی هستند؟ پاسخ دادند: [[قاریان قرآن]]. فرمود: [[خیر]]، بلکه عیب‌جو هستند. گفتند: آنان می‌گویند {{متن حدیث|لَا حُكْمَ إِلَّا لِلَّهِ‌}}. فرمود: سخن حقی است که از آن باطلی را می‌جویند...»<ref>صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۱۰، ص۱۵۰؛ اسکافی، ابو جعفر، المعیار والموازنه، ص۱۷۰؛ متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۱۱، ص۲۷۳.</ref>.<ref>[[سید جعفر مرتضی عاملی|عاملی، سید جعفر مرتضی]]، [[مارقین (مقاله)| مقاله «مارقین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]]، ص۲۷۱.</ref>

== رویارویی [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} با [[خوارج]] ==

 

روایت [[ابن اعثم]]، گفته ابن حبان را [[تأیید]] می‌کند. بنا به گزارش وی، امام علی{{ع}} برای گردآوری [[مردم]] برای جنگ با خوارج بسیار کوشید و چندین بار [[خطبه]] خواند. پس از خطبه سوم آن حضرت، گروهی از مردم به سرعت به درخواست او پاسخ مثبت دادند و چهارهزار نفر یا بیشتر آماده [[نبرد]] شدند و امام آنان را از [[کوفه]] بیرون برد. [[عدی بن حاتم طائی]] هم پیشاپیش حرکت می‌کرد و [[شعر]] می‌خواند<ref>ابن اعثم، الفتوح، ج۴، ص۱۰۵.</ref>.

ملائنی گزارش می‌دهد که وقتی علی{{ع}} برای جنگ با خوارج بیرون رفت، یکی از [[یاران]] او که پیشاپیش [[سپاه]] حرکت می‌کرد، دوان‌دوان به حضور علی{{ع}} رسید و گفت: یا [[امیرالمؤمنین]]! مژده! آن حضرت فرمود: مژده تو چیست؟ گفت: این [[قوم]] ([[خوارج]]) که از رسیدن شما باخبر شده‌اند، از رودخانه گذشتند. تو را [[بشارت]] باد که [[خداوند]] آنان را به دست تو سپرد. فرمود: تو را به [[خدا]] [[سوگند]]! آیا تو خود دیدی که از رودخانه عبور کردند؟! گفت: آری. علی{{ع}} او را سه بار سوگند داد و آن مرد در هر سه نوبت گفت: آری. علی{{ع}} فرمود: به خدا سوگند که از رودخانه عبور نکرده‌اند و هرگز از آن نخواهند گذشت. بدانید که [[قتلگاه]] آنان همین نقطه است. سوگند به او که دانه را شکافت و [[انسان]] را آفرید، هرگز به اثلاث و قصر بوازن نخواهند رسید تا اینکه خداوند آنان را هلاک گرداند....

راوی می‌گوید که سپس سوار دیگری به [[شتاب]] آمد و همانند اولی سخن گفت. علی{{ع}} توجهی نکرد. [[جوانی]] گفت: به خدا سوگند، از او دور نشوم. اگر آنان از رودخانه عبور کنند، این نیزه را در چشمان او فرو می‌کنم. آیا ادعای علم غیب می‌کند؟ چون علی{{ع}} به رودخانه رسید، دید که خوارج غلاف شمشیرهای خود را شکسته و اسب‌های خود را پی کرده‌اند. آن [[جوان]] پیش آمد و گفت: یا امیرالمؤمنین! من پیش‌تر درباره تو [[شک]] کرده بودم. اینک به درگاه خدا و تو، [[توبه]] می‌کنم. علی{{ع}} فرمود: «[[خداوند]] است که [[گناهان]] را می‌بخشد. از او [[آمرزش]] بخواه»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۷۲؛ ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب، ص۴۰۶ - ۴۰۷؛ ابن اعثم، الفتوح، ج۴، ص۱۲۰.</ref>.<ref>[[سید جعفر مرتضی عاملی|عاملی، سید جعفر مرتضی]]، [[مارقین (مقاله)| مقاله «مارقین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]]، ص۲۵۳.</ref>

سپس حضرت در برابر آنها ایستاد و سخنرانی کرد و [[پند]] و [[اندرز]] داد<ref>نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه ۳۶، ص۱۱۹.</ref>؛ اما آن‎ها متنبه نشدند و گفتند با [[یاران علی]]{{ع}} [[سخن]] نگویید و آماده [[جنگ]] شوید و به دیدار خدا به سوی [[بهشت]] بشتابید. آنگاه خوارج به سوی پل حرکت کردند. [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} گفتند: خوارج از پل عبور کردند. حضرت فرمود: هرگز از پُل نمی‌گذرند.

پس گروهی را برای تحقیق فرستادند. آنان هم آمدند و گفتند: خوارج از رودخانه گذشتند. میان خوارج و [[سپاه]] حضرت شاخه‌ای از رودخانه فاصله بود و آن گروه از [[ترس]] مقدمه سپاه خوارج نزدیک نشدند و برگشتند و بدون تحقیق گفتند: آنان از رودخانه گذشتند. [[امام]] فرمود: به [[خدا]] [[سوگند]] آنها از رودخانه عبور نکرده‌اند. کشتارگاه آنان این سوی پل است و به خدا سوگند از شما ده نفر هم کشته نمی‌شود و از ایشان ده نفر هم سالم باقی نمی‌ماند. علی{{ع}} پیش رفت و دید که [[خوارج]] کنار پل هستند و از رودخانه عبور نکرده‌اند [[مردم]] در ابتدا در صحت گفتار حضرتشک کرده بودند، ولی همین که دیدند خوارج از رودخانه نگذشته‌اند، [[تکبیر]] گفتند و وضعیت آنان را به [[امام]] گزارش دادند. حضرت فرمود: به خدا سوگند دروغ نگفتم و به من هم [[دروغ]] گفته نشده است. آنگاه دو گروه صف آرایی کردند<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱ (کتاب)| سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱]]، ص۲۵۳ - ۲۵۴.</ref>.

امام{{ع}} به [[پیروی]] از [[سیره]] [[رسول الله]]{{صل}} مثل جنگ‌های قبل تمام تلاش و کوشش خود را برای [[نجات]] خوارج به کار برد تا شاید آنها هشیار شوند و دست از [[شمشیر]] بردارند لذا قبل از آغاز جنگ با خوارج، پرچمی را به دست «[[ابو ایوب انصاری]]» [[صحابی]] بزرگوار [[رسول خدا]]{{صل}} که در این [[جنگ]] همراه امام{{ع}} بود، داد تا به میان خوارج ببرد و هرکس در پشت این پرچم حاضر شود در امان باشد.

[[ابو ایوب]] پرچم را گرفت و به نزدیک آنان آمد و فریاد برآورد: راه بازگشت باز است کسانی که دور این پرچم گرد آیند [[توبه]] آنان پذیرفته است، هر کس وارد [[کوفه]] شود یا از این گروه فاصله بگیرد در امان است. در این هنگام هشت هزار نفر از آنان به دور پرچم ابو ایوب جمع شدند و امام{{ع}} [[توبه]] آنان را پذیرفت و دستور داد آنان به کناری بروند و باقیمانده خوارج که به قول [[طبری]]<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۶۴.</ref> ۲۸۰۰ تن و به قول [[ابن اثیر]]<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۶۶.</ref> تعداد آنان ۱۶۰۰ بودند بر [[مخالفت]] خود با [[امام]]{{ع}} اصرار ورزیدند و آماده [[جنگ]] با آن حضرت شدند<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۸۹.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]]، ص۴۷۲.</ref>

[[خوارج]] در ابتدا چهار هزار نفر بودند که تنها همراه [[عبدالله بن وهب]] هزار و هشتصد نفر باقی مانده بود (و بقیه دست از جنگ برداشتند) که به سوی سپاه علی{{ع}} حمله آوردند. آن حضرت به [[یاران]] خود گفته بود که شما دست بدارید، تا آنان جنگ را شروع کنند. خوارج بانگ برداشتند: پیش به سوی [[بهشت]] و حمله کردند. سواران [[سپاه]] حضرت به دو گروه تقسیم شدند: عده‌ای به سمت راست و دسته‌ای به سمت چپ رفتند. تیراندازان شروع به تیر اندازی کردند و سواران هم از دو سو حمله نمودند. پیادگان نیز با [[شمشیر]] و نیزه حمله بردند و چیزی نگذشت که آنان را از پای درآوردند و در کمتر از ساعتی آنان را کشتند؛ گویی به آنان گفته شده بود بمیرید و آنان مردند.

[[امام علی]]{{ع}} آنچه در اردوگاه آنان بود، جمع کرد؛ [[اسلحه]] و چهار پایان را که در جنگ به کار رفته بود، میان [[مسلمانان]] تقسیم کرد و دیگر کالاها و [[بردگان]] و کنیزان را به صاحبانشان رد فرمود.

[[عدی بن حاتم]] کشتگان خود را که در میان خوارج بودند، [[دفن]] کرد. چون این خبر به آن حضرت رسید، فرمود: می‌کشیدشان و دفن می‌کنید؛ حرکت کنید و [[مردم]] حرکت کردند و از [[یاران علی]]{{ع}} فقط هفت نفر کشته شدند که از جمله ایشان یزید بن نُوَیره بود که از [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} و دارای سابقه بود<ref>. نویری، نهایة الارب، ج۵، ص۲۲۳.</ref>.

علی{{ع}} پیش از واقعه [[خوارج]] این موضوع را پی در پی به [[مردم]] گفته بود. نام این [[مرد]] [[حرقوص]] بود. جنگ با خوارج [[نهروان]] در سال سی و هشتم صورت گرفته است<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۲۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱ (کتاب)| سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱]]، ص۲۵۴ - ۲۵۶.</ref>

نطفه خوارج در سرزمین صفین و در جریان پذیرش [[حکمیت]] به [[تاریخ]] صفر ۳۷ قمری بسته شد و در دهم [[شوال]] همان سال به صورت گروهی متشکل درآمده و در [[خانه]] [[عبدالله بن وهب راسبی]] و از همان جا به [[حروراء]] کوفه رفتند و سرانجام در نهم ماه صفر ۳۸ قمری ریشه‌کن شده و دیگر اثر ظاهری و [[تشکل]] [[اجتماعی]] از آنان باقی نماند<ref>ر.ک: تاریخ طبری، ج۴، ص۹۸.</ref>.

امام{{ع}} [[غنایم]] به دست آمده، مثل سلاح‌های [[جنگی]] و چهارپایان را میان سربازان خود تقسیم کرد و لوازم [[زندگی]] و کنیزان و [[غلامان]] آنان را به وارثانشان بازگرداند<ref>تاریخ طبری، ج۴، ص۶۶.</ref>. آن گاه در میان سپاهیان خود تشریف آورد و ضمن تقدیر از [[همراهی]] و [[همکاری]] آنان فرمود: از همین جا رهسپار [[صفین]] شویم تا ریشه معاویه را برکنیم اما [[اشعث بن قیس]] به نمایندگی از سربازان در پاسخ [[امام]] گفت: بازوان ما خسته شده و شمشیرهای ما شکسته و نیروهای ما پایان یافته، بهتر است که به [[کوفه]] بازگردیم و پس از آنکه بر نیروی خود افزودیم به [[جنگ]] معاویه برویم.

از تاریخ استفاده می‌شود که حرکت و ضدیت خوارج، منحصر به [[خوارج نهروان]] نبود، بلکه گروه‌های دیگری نیز در [[مخالفت با امام علی]]{{ع}} [[قیام]] کردند. [[ابن اثیر]] گوید: چون خوارج نهروان کشته شدند، [[اشرس]] بن [[عوف]] [[شیبانی]] بر علی{{ع}} خروج کرد و نخست با دویست نفر در دَسکَره<ref>دسکره معرب دستگرد، نام شهری است در عراق، نزدیک دجله در مغرب بغداد. معجم البلدان، ج۲، ص۴۵۵.</ref> بود و سپس به سوی أنبار حرکت کرد.

خوارج در دوره [[خلافت]] جدید نیز جنگ‌های خود را پی گرفتند و سال‌ها با نیروهای [[خلفای عباسی]] جنگیدند و نسل آنان همچنان باقی است. این، تصدیق پیشگویی علی{{ع}} است که وقتی [[مردم]] به او گفتند خوارج را نابود کردی، فرمود: «آنان نابود نمی‌شوند؛ آنها تا [[روز قیامت]] در پشت مردان و رحم [[زنان]] هستند»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۲۱۱.</ref>.

مهلب بن ابی‌صفره که [[فرماندهی]] جنگ با خوارج را بر عهده داشت، در این باره می‌گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]]، مردمی همانند [[خوارج]] ندیدم، هر چه از آنان کم می‌شود، دوباره به آنها افزوده می‌شود»<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۱۹۹.</ref>. هنوز بقایای خوارج در چندین منطقه [[جهان]]، از قبیلِ عمان و لیبی، [[زندگی]] می‌کنند<ref>[[سید جعفر مرتضی عاملی|عاملی، سید جعفر مرتضی]]، [[مارقین (مقاله)| مقاله «مارقین»]]، [[دانشنامه امام علی ج۹ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۹]]، ص۲۶۹.</ref>.

[[عدی بن حاتم]] که در [[جنگ نهروان]] در سپاه امام علی{{ع}} فرمانده بود، می‌گوید: «اگر کسی جز علی{{ع}} ما را به [[جنگ]] [[نمازگزاران]] [[دعوت]] می‌کرد، هرگز به او پاسخ مثبت نمی‌دادیم. هرگز علی{{ع}} به کاری اقدام نکرد، مگر اینکه او را از [[خداوند]] برهانی بود یا سببی از جانب [[پروردگار]] در دست داشت»<ref>دینوری، ابن قتیبه، الامامة والسیاسه، ج۱، ص۱۲۱؛ تستری، محمدتقی، بهج الصباغه، ج۴، ص۲۶۴.</ref>.

مارقین به کثرت عبادت و [[قرائت قرآن]] معروف بودند. [[مروان بن حکم]]، [[والی مدینه]]، به [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} پیغام داد که پدرت [[تفرقه]] را در پیش گرفت و عثمان را کشت و [[علما]] و زهاد ([[خوارج]]) را به [[قتل]] رساند<ref>ر.ک: تستری، محمدتقی، بهج الصباغه، ج۳، ص۲۳۲؛ ج۵، ص۲۶۶؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، ص٣٠٧.</ref>. [[زهد]] ظاهری خوارج موجب شد که [[مردمان]] ساده‌لوح و [[نادان]] جذب آنان گردند. از این رو [[جنگ]] با [[مارقین]] که در ظاهر [[مسلمان]] و [[عابد]] و [[زاهد]] بودند، کاری دشوار بود و هر کس نمی‌توانست بدان اقدام کند.

 

[[جندب بن عبدالله ازدی]] می‌گوید: «با علی در [[جمل]] و [[صفین]] بودم؛ اما در جنگ با آنان هیچ تردید نکردم؛ تا اینکه در نهروان فرود آمدیم. در اینجا بود که [[شک]] کردم. با خود گفتم: آیا ما [[قاریان]] و [[برگزیدگان]] را می‌کشیم؟ این [[گناه]] بزرگی است»<ref>ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی‌طالب{{ع}}، ص۴۰۶؛ شریف رضی، خصائص امیر المؤمنین، ص۲۸ – ۲۹؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۲۷۷؛ هیثمی، نورالدین، مجمع الزوائد، ج۶، ص۲۴۱. </ref>. البته پس از آن‌که پیشگویی‌های امیرالمؤمنین{{ع}} درباره عدم عبور خوارج از رودخانه و قتل مسلمانِ [[قرآن]] به دست، به [[حقیقت]] پیوست، [[جندب]] به حقانیت [[جنگ]] و قتل خوارج مطمئن شد و شک او زایل شد. چنین مسئله‌ای برای یکی از سواران خوارج نیز پیش آمد. هنگامی که این مرد به حضور علی{{ع}} رسید با عنوان امیرالمؤمنین به او [[سلام]] نداد. حضرت علت این کار را از او پرسید. پاسخ داد که از [[روز]] صفین از وی [[برائت]] جسته است و او را به دلیل پذیرش [[حکمیت]]، [[مشرک]] می‌داند. خارجی سپس گفت: «اینک نمی‌دانم [[ولایت]] چه کسی را بپذیرم. به [[خدا]] [[سوگند]]، [[شناخت]] [[هدایت]] تو از گمراهیات برای من از [[دنیا]] و آن‌چه در آن است، دوست‌داشتنی‌تر است».

==== منزلت علی{{ع}} ====

پس از [[انقلاب]] سخت و خونین بر ضد [[خلیفه سوم]] که به [[قتل]] او انجامید، [[مردم]] با امیرالمؤمنین علی{{ع}} [[بیعت]] کردند. در این میان معاویه، اختاپوس [[اموی]]، از به [[قدرت]] رسیدن حضرت [[خشنود]] نبود و بسیار می‌کوشید تا در مسیر [[عدالت]] و [[حاکمیت]] خط [[شریعت]]، به رهبری علی{{ع}}، مانع و مشکل ایجاد کند؛ اما با تمام اینها، موقعیت و منزلت امام در میان [[مسلمانان]] منحصر به فرد بود. هنوز مردم [[روایات]] فراوان و بی‌شماری از [[پیامبر]] به یاد داشتند که بر [[منزلت]] و [[فضیلت]] بی‌نظیر علی{{ع}} تأکید می‌کرد. آنان بارها و بارها از پیامبر شنیده بودند که فرمود: «علی با [[حق]] است و حق با علی. هرجا علی بچرخد، [[حق]] با او می‌چرخد»<ref>اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۱۴۱ – ۱۴۶ و ج۲، ص۳۵؛ شیخ مفید، الجمل، ص۳۶؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۳۲۱؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۱۹؛ متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال، ج۶، ص۱۵۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۸، ص۷۲.</ref>. در جای دیگر فرمود: «علی با حق و [[قرآن]] است، و حق و قرآن با علی؛ از هم جدا نخواهند شد تا در [[حوض کوثر]] بر من وارد شوند»<ref>زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الابرار، ج۱، ص۸۲۸ - ۸۲۹.</ref>.