حضور قلب در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

*[[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمودند: "برخی از [[نمازها]] نصف آن، و برخی یک سوّم و یک چهارم و یک پنجم تا یک دهمش پذیرفته نمی‌شود؛ و برخی از [[نمازها]] درهم پیچیده می‌شود همان‌گونه که [[لباس]] کثیف درهم پیچیده می‌شود و در صورت صاحبش زده می‌شود!. آن قسمت از [[نماز]] پذیرفته می‌شود و تو از آن بهره‌مند می‌شوی که با [[قلب]] خودت بدان توجّه کرده‌ای"<ref>{{متن حدیث|عَنِ النَّبِيِّ{{صل}} إِنَّ مِنَ الصَّلَاةِ لَمَا يُقْبَلُ نِصْفُهَا وَ ثُلُثُهَا وَ رُبُعُهَا وَ خُمُسُهَا إِلَى الْعُشْرِ وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا يُلَفُّ كَمَا يُلَفُّ الثَّوْبُ الْخَلَقُ فَيُضْرَبُ بِهَا وَجْهُ صَاحِبِهَا وَ إِنَّمَا لَكَ مِنْ صَلَاتِكَ مَا أَقْبَلْتَ عَلَيْهِ بِقَلْبِكَ}}؛

بحارالأنوار، ج۸۱، ص۲۶۰.</ref>؛

*"[[خشوع]]" به معنای [[ذلّت]] است، و بیشتر درباره [[قلب]] به کار می‌رود؛ همانگونه که "[[خضوع]]" هم به معنای [[ذلّت]] است اما بیشتر درباره اندام‌ها و اعضاء [[بدن]] کاربرد دارد. این دو [[فضیلت]] با هم همراه می‌باشند و از گونه‌ای تلازم برخوردارند؛ چه چون [[قلب]] [[خاشع]] شود، جوارح نیز [[خاضع]] می‌گردند. بنابراین [[حضور قلب]] با [[خضوع]] و [[خشوع]] [[همراهی]] داشته، بلکه آن دو را در خود نهفته دارد.

*به همین ترتیب معنای [[خشیت]] نیز در [[حضور قلب]] نهفته است؛ چه "[[خشیت]]" همان [[خوف]] و [[ترس]] حاصل از مشاهده [[عظمت]] [[الهی]] است؛ از همین رو است که [[خداوند]] [[خشیت]] را تنها ویژه کسانی دانسته که نسبت به [[عظمت]] و کبریاء بی‌پایان او [[آگاهی]] پیدا کرده‌اند: {{متن قرآن|إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ}}<ref>«از بندگان خداوند تنها دانشمندان از او می‌هراسند» سوره فاطر، آیه ۲۸.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۰.</ref>.

*گذشته از این‌ها، ستردن [[رذائل]] از [[نفس]] و پیراستن آن به مجموعه [[فضائل]] نیز، در شمار دیگر شروط عروج به این [[مقام]] برین است<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۳.</ref>.

*اگر این ریاضت‌های شرعی نباشد و سالک خود را بدان نیاراید، نه تنها [[انسان]] به [[مقام]] [[حضور قلب]] در تمامی [[کارها]] نمی‌رسد، که حتّی در [[نماز]] نیز از آن برخوردار نخواهد شد؛ چه توجّه خود مرتبه‌ای از مراتب [[بندگی]] است که [[هدف]] نهایی [[آفرینش]] می‌باشد: {{متن قرآن|وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ}}<ref>«و پریان و آدمیان را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند» سوره ذاریات، آیه ۵۶.</ref>.

*گذشته از این سه دسته از موجودات، یادی از دیگر موجودات این عالَم نیز به میان نیامده است. این از آن رو است که دیگر موجودات برای [[انسان]] و به [[هدف]] به کمال رسیدن او پدید آمده‌اند، و گویی خود در این میان از اهمیّتی چندان برخوردار نیستند؛ به این [[آیه شریفه]] نیز بنگرید: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ}}<ref>«آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را در آسمان‌ها و در زمین است برای شما رام کرد» سوره لقمان، آیه ۲۰.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۴.</ref>.

===[[حضور قلب]] [[آدمی]]===

*این [[فضیلت]] بزرگ را، پیش از این از نظر عملی که [[حضور قلب]] در آن صورت می‌پذیرد، تقسیم بندی کرده انواع آن را بررسی نمودیم. در اینجا سَر آن داریم که مراتب خودِ [[حضور قلب]] را بدون در نظر گرفتن فعل و یا حالتی که این ملکه در آن تحقّق می‌یابد، بررسی کنیم. از این رو بر مباحث پیشین اضافه می‌کنیم که: [[حضور قلب]] را مراتبی است که از طرف [[ضعف]] به طرف [[قوّت]] می‌رود. نخستین مراتب آن، آن است که برای نمازگذار و بلکه برای هر کسی که کاری انجام می‌دهد، لازم است که در تحصیل آن بکوشد؛ چه هر عملی که بدون [[حضور قلب]] انجام شود، همچون جسدی است که [[روح]] از آن رخت کشیده در شمار مردگانش نهاده باشد. این‌گونه [[کارها]] فقط می‌تواند [[تکلیف]] شرعی [[انسان]] را رفع کند، امّا در مسیر [[سلوک]] به سوی معبود و رسیدن به شادی‌های [[روحانی]] و [[استجابت دعا]] هیچ اثری نخواهد داشت، چه تمامی این امور وابسته به حضور قلبی است که در [[نماز]] و یا دیگر [[عبادات]]، همچون طلای موجود در [[خاک]] [[ارزش]] آن را تعیین می‌کند، و می‌تواند [[انسان]] را در مسیر [[سلوک]] گرمپو نماید. از این رو به سالکان کوی کمال توصیه می‌کنیم که برای تحصیل مراتب بالای آن بکوشند، و دست‌کم به [[برترین]] مرتبه‌ای از آن که می‌توانند، دست یابند. این مراتب را این‌گونه می‌توان یاد نمود<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۷.</ref>:

===مرتبه نخست===

*و یا همچون حضور [[بنده]] نزد مولایش، مولایی که از خود او به او نزدیک‌تر است: {{متن قرآن|أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ}}<ref>«خداوند میان آدمی و دل او میانجی می‌شود» سوره انفال، آیه ۲۴.</ref>.

*این مرتبه، همان است که در [[وصیّت]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[ابوذر]] بیان شده است: "ای [[ابوذر]]! خدای را چنان [[عبادت]] کن که گویی او را می‌بینی، چه اگر تو او را نمی‌بینی او بدون تردید تو را می‌بیند" <ref>{{متن حدیث| يَا أَبَا ذَرٍّ اعْبُدِ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ كُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاك‌}}؛ بحارالأنوار، ج۷۴، ص۷۵.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۷-۱۴۸.</ref>.

===مرتبه دوّم===

*در [[ادعیه]] نیز همین‌گونه است، که برای [[اهل‌بیت]]{{عم}} جایز است که به انشاء [[دعا]] بپردازند، امّا برای دیگران تنها حکایت آن [[ادعیه]] جایز بوده نمی‌توانند خود دعایی تازه پدید آورند. [[اهل دل]] برآنند که [[خداوند]] در این حالت از زبان [[بنده]] با او سخن می‌گوید: از همین رواست که [[مستحب]] است چون [[آدمی]] به آیاتی نظیر {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...}} رسیدید، بانگ لبیک زند و خطاب [[الهی]] را جواب گوید<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۴۹.</ref>.

*این [[مستحب]] بودن پاسخ، نشان می‌دهد که قرائت کننده [[قرآن]]، می‌باید [[قرآن]] را به عنوان حکایت الفاظ [[الهی]] بخواند؛ گویا او -جلَّ و علا!- بر زبان [[بنده]] سخن می‌گوید، نه آن‌که خود به انشاء این الفاظ بپردازد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۰.</ref>.

===مرتبه سوّم===

*به [[باور]] ما، مراد از "مستی" در این‌جا، مستی [[غفلت]] است نه مستی ناشی از مشروبات الکلی؛ چه کسی که در آن مستی به سر می‌برد به [[سختی]] می‌تواند به [[نماز]] بپردازد، امّا کسی که در مستی [[غفلت]] به سر می‌برد، می‌تواند به [[نماز]] خیزد و از ابتدا تا انتهای آن را در همین حالت به انجام رساند. شماری از [[روایات شیعه]] و [[سنّی]] نیز بر همین مطلب دلالت می‌نماید.

*خود این مرتبه نیز از عرضی پهناور برخوردار است؛ چه [[مردمان]] در [[فهم]] معانی و [[اسرار]] چندین طبقه‌اند، و هر طبقه از آنان به گونه‌ای که برایش مقدور می‌باشد می‌تواند به التفات و توجّه به [[عبادات]] پرداخته به پیشگاه [[الهی]] راه یابد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۰.</ref>.

===مرتبه پنجم===

*آن است که برای [[انسان]] [[شهود]] عالم حقایق پدید آید. این مرتبه به این‌گونه در شماری از [[روایات]] ما یاد شده است:"ای [[ابوذر]]! خدای را چنان [[عبادت]] کن که گویی او را می‌بینی، چه اگر تو او را نمی‌بینی او بدون تردید تو را می‌بیند"<ref>{{متن حدیث|يَا أَبَا ذَرٍّ اعْبُدِ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ كُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ}}؛ بحارالأنوار، ج۷۴، ص۷۵.</ref>؛ [[امیرمؤمنان]]{{ع}} نیز می‌فرمایند:"این‌گونه نبودم که پروردگاری را که نمی‌دیدیم به [[عبادت]] گیرم" <ref>{{متن حدیث|مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ}}؛ اصول کافی، ج۱، ص۷.</ref>؛ [[حضرت]] [[امام حسین|سیّد الشُّهداء]]{{ع}} نیز در دعای [[عرفه]] می‌فرمایند: "آیا دیگری را [[ظهور]] و بروزی است که تو را نیست تا آن دیگری [[آشکار]] کننده تو باشد؟، کی [[غائب]] شده‌ای تا [[نیازمند]] به [[راهنما]] و دلیلی باشی که به سوی تو [[هدایت]] کند؟، و کی دور شده‌ای تا [[نشانه‌ها]] به تو برسانند!؛ کورباد چشمی که تو را بر خود نگهبان نبیند، و زیانبار [[باد]] معامله بنده‌ای که آن معامله بهره‌ای از [[محبّت]] تو را برای آن [[بنده]] فراهم نیاورد"<ref>{{متن حدیث|أَ يَكُونُ لِغَيْرِكَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَيْسَ لَكَ حَتَّى يَكُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَكَ مَتَى غِبْتَ حَتَّى تَحْتَاجَ إِلَى دَلِيلٍ يَدُلُّ عَلَيْكَ وَ مَتَى بَعُدْتَ حَتَّى تَكُونَ الْآثَارُ هِيَ الَّتِي تُوصِلُ إِلَيْكَ عَمِيَتْ عَيْنٌ لَا تَرَاكَ عَلَيْهَا رَقِيباً وَ حَسَرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّكَ نَصِيباً}}؛ مفاتیح الجنان، دعای عرفه.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۱-۱۵۲.</ref>.

*و باز می‌فرماید: {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ}}<ref>«و هیچ چیز نیست جز آنکه گنجینه‌های آن نزد ماست و ما آن را جز به اندازه معیّن فرو نمی‌فرستیم» سوره حجر، آیه ۲۱.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۲.</ref>.

*این [[شهود]]، با [[ولایت تکوینی]] ملازمت دارد، چه هرکس از شهودی قوی‌تر برخوردار باشد، به مراتب والاتر از [[ولایت تکوینی]] دست می‌یابد؛ گویا [[آیه شریفه]]:{{متن قرآن| مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلاَّ مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُواْ اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ وَكُنتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَّا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنتَ أَنتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ}}<ref> به آنان چیزی نگفتم جز آنچه مرا بدان فرمان دادی که: «خداوند- پروردگار من و پروردگار خود- را بپرستید» و تا در میان ایشان به‌سر می‌بردم بر آنها گواه بودم و چون مرا (نزد خود) فرا بردی تو خود مراقب آنان بودی و تو بر هر چیزی گواهی؛ سوره مائده، آیه: ۱۱۷.</ref> که خطاب به [[حضرت عیسی]]{{ع}} است، نشانگر آن می‌باشد که [[شهود]] آن [[پیامبر]] [[عظیم]] الشأن{{صل}} از [[قوت]] چندانی برخوردار نبوده است؛ از همین روست که [[خداوند متعال]] از زبان ایشان حکایت می‌فرماید که: {{متن قرآن|وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ}}<ref> و به پیامبری به سوی بنی اسرائیل (می‌فرستد، تا بگوید) که من برای شما نشانه‌ای از پروردگارتان آورده‌ام؛ من برای شما از گل، (اندامواره‌ای) به گونه پرنده می‌سازم و در آن می‌دمم، به اذن خداوند پرنده‌ای خواهد شد و به اذن خداوند نابینای مادرزاد و پیس را شفا خواهم داد و به اذن خداوند مردگان را زنده خواهم کرد و شما را از آنچه می‌خورید یا در خانه می‌انبارید آگاه خواهم ساخت، این نشانه‌ای برای شماست اگر مؤمن باشید؛ سوره آل عمران، آیه: ۴۹.</ref>

*در حالی که تنها بخشی از [[امامت]] به [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} بخشیده شده بود: {{متن قرآن|وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود:» سوره بقره، آیه ۱۲۴.</ref>.

*کوتاه سخن آنکه این مرتبه از [[حضور قلب]]، [[بنده]] را به دریای [[قرب الهی]] نزدیک کرده آنچه برای او در شمار [[غیب]] قرار داشت را، در شمار [[شهود]] قرار داده [[آشکار]] می‌سازد: {{متن قرآن|هُدًى لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ}}<ref>«این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است * همان کسانی که "غیب" را باور دارند» سوره بقره، آیه ۲-۳.</ref>.

*گفتیم که این مرتبه - که آن را "[[شهود]] عالم حقایق" خواندیم-، خود از پهنه‌ای پهناور و اجزاء بسیار برخوردار است. در اینجا به شماری از این اجزاء اشاره می‌کنیم<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۴.</ref>.

==== قسمت نخست====

*پس از آن، دانسته می‌شود که [[قیامت]] همان [[باطن]] [[دنیا]] است، از این رو همان‌گونه که [[باطن]] هر چیزی به صورت کامل با ظاهر آن انطباق و هماهنگی دارد، [[قیامت]] نیز به صورت کامل با [[دنیا]] انطباق و هماهنگی خواهد داشت. بنابراین، می‌توان گفت که [[قیامت]] هم‌اکنون نیز موجود است، امّا بیشتر نزدیک به تمامی [[مردمان]] آن را در نمی‌یابند، و تنها برخی از مردمند که می‌توانند آن را [[درک]] کنند. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[مناجات]] شعبانیه می‌فرمایند: [۱۰۴۸] {{متن حدیث|إِلَهِي هَبْ لِي كَمَالَ الِانْقِطَاعِ إِلَيْكَ وَ أَنِرْ أَبْصَارَ قُلُوبِنَا بِضِيَاءِ نَظَرِهَا إِلَيْكَ حَتَّى تَخْرِقَ أَبْصَارُ الْقُلُوبِ حُجَبَ النُّورِ فَتَصِلَ إِلَى مَعْدِنِ الْعَظَمَةِ وَ تَصِيرَ أَرْوَاحُنَا مُعَلَّقَةً بِعِزِّ قُدْسِكَ}}<ref>مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.</ref>؛ "پروردگارا! [[انقطاع]] کامل به سوی خود را نصیب من فرما، و دیدگان قلب‌هایمان را به [[نور]] نگاهش به سوی تو روشن فرما، تا آنجا که [[بصیرت]] قلب‌ها حجاب‌های [[نورانی]] را بشکافد و به معدن [[عظمت]] متّصل شود، و روح‌های ما به عزّ [[قدس]] تو معلّق گردد"<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۵.</ref>.

====قسمت دوّم====

====قسمت سوّم====

*قسمت سوّم از مرتبه [[شهود]] عالم حقایق، لقاء اوست - جلَّ وعلا-. این مرتبه به‌وفور در [[قرآن کریم]] یاد شده، می‌توان در بیست مورد از این [[کتاب آسمانی]] ذکر آن را بازجست. به این دو [[آیه شریفه]] بنگرید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ}}<ref>«ای انسان! بی‌گمان تو به سوی پروردگارت سخت کوشنده‌ای، پس به لقای او خواهی رسید» سوره انشقاق، آیه ۶.</ref>؛ {{متن قرآن|فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}}<ref>«پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.</ref>.

*در این حالت، تنها اوست که بر [[قلب]] [[حکم]] می‌راند، و جز او هیچ‌کس را [[قدرت]] حکمرانی بر آن نیست: {{متن قرآن|وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ}}<ref>«و جز آنچه خواست خداوند است، مخواهید که خداوند دانایی فرزانه است» سوره انسان، آیه ۳۰.</ref>.

====قسمت چهارم====

*چهارمین قسمت از مراتب [[شهود]] [[حقیقت]]، "صُعق" است. صُعق، مستی‌ای است که در اثر غالب شدن دریافت‌های [[الهی]] بر [[انسان]] روی می‌نهد. این حالت را در [[زبان فارسی]] "مدهوشی"، و در اصطلاح "محو" می‌خوانند. موسای کلیم{{ع}} چون به این [[مرتبت]] رسید، از دست شد و به حالت محو فرو افتاد: {{متن قرآن|فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا}}<ref>«و همین که پروردگارش بر آن کوه تجلّی کرد آن را با» سوره اعراف، آیه ۱۴۳.</ref>.

*[[امیرمؤمنان]]{{ع}} باز در همان [[مناجات]] شعبانیه می‌فرمایند: "پروردگارا! مرا از آنان قرار ده که خواندیشان پس تو را پاسخ دادند، و بدانان نگریستی پس برای [[عظمت]] تو مدهوش شدند، زان پس در سِرّ آنان به [[مناجات]] با آنان پرداخته و آنان آشکارا برای تو به عمل پرداختند" <ref>{{متن حدیث|إِلَهِي وَ اجْعَلْنِي مِمَّنْ نَادَيْتَهُ فَأَجَابَكَ وَ لَاحَظْتَهُ فَصَعِقَ لِجَلَالِكَ فَنَاجَيْتَهُ سِرّاً وَ عَمِلَ لَكَ جَهْراً}}؛ مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۸.</ref>.

*عجیب‌تر آنکه اینان از غش کردن‌های [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[اهل‌بیت]] ایشان{{عم}} نیز سخن گفته‌اند!، چه [[فریب]] برخی از الفاظ به کار رفته در [[روایات]] و متون [[سیره]] را خورده این‌گونه سخنانی ناشایست بر زبان رانده‌اند؛ [[خداوند]] همگان را به خصوص در این‌گونه [[مقامات]] از [[لغزش]] و اشتباه مصون دارد!.

*در این رابطه سخن فراوان است، ما در اینجا این مبحث را فرو می‌پیچیم و تنها [[عاشقان]] [[معارف اسلامی]] را از فروافتادن در چنین دامگاه‌هایی که [[شیطان]] بر سر راه آنان قرار می‌دهد، باز می‌داریم<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۵۹.</ref>.

====قسمت پنجم====

*[[پیامبر اکرم]]{{صل}} نیز می‌فرمایند: "[[قلب]] [[مؤمن]] در میان دو انگشت از انگشتان [[خداوند]] است" <ref>{{متن حدیث|قَلْبُ الْمُؤْمِنِ بَيْنَ إِصْبَعَيْنِ مِنْ أَصَابِعِ الرَّحْمَن‏}}؛ بحار الانوار، ج۶۷، ص۳۹.</ref>. [[شیخ کلینی]] در کتاب [[شریف]] کافی از [[امام باقر]]{{ع}} [[روایت]] کرده که ایشان می‌فرمایند: "چون [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[معراج]] برده شدند، سؤال نمودند: پروردگارا! حال [[مؤمن]] نزد تو چگونه است؟ پاسخ آمد: ای [[محمّد]]! هر کس به یکی از [[اولیاء]] من اهانت کند، به میدان [[جنگ]] با من آمده است، [[بنده]] من با هیچ امری به من نزدیک نمی‌شود که نزد من [[دوست]] داشتنی‌تر از [[واجبات]] باشد؛ پس از آن، [[بنده]] با مستحبّات به من نزدیک می‌شود، تا آنگاه که من او را [[دوست]] خواهم داشت؛ در این حال من [[شنوایی]] او خواهم بود که بدان می‌شنود، و [[بینایی]] او که به آن می‌بیند، و گویایی او که به آن سخن می‌کند، و [[توانایی]] او که بدان انجام می‌دهد. این [[بنده]] اگر مرا بخواند اجابتش می‌کنم، و اگر درخواستی کند برآورده‌اش می‌سازم"<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: لَمَّا أُسْرِيَ بِالنَّبِيِّ{{صل}} قَالَ يَا رَبِّ مَا حَالُ الْمُؤْمِنِ عِنْدَكَ- قَالَ يَا مُحَمَّدُ مَنْ أَهَانَ لِي وَلِيّاً فَقَدْ بَارَزَنِي بِالْمُحَارَبَةِ وَ أَنَا أَسْرَعُ شَيْ‌ءٍ إِلَى نُصْرَةِ أَوْلِيَائِي وَ مَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَيْ‌ءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِي عَنْ وَفَاةِ الْمُؤْمِنِ يَكْرَهُ الْمَوْتَ وَ أَكْرَهُ مَسَاءَتَهُ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ لَا يُصْلِحُهُ إِلَّا الْغِنَى وَ لَوْ صَرَفْتُهُ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ لَهَلَكَ وَ إِنَّ مِنْ عِبَادِيَ الْمُؤْمِنِينَ مَنْ لَا يُصْلِحُهُ إِلَّا الْفَقْرُ وَ لَوْ صَرَفْتُهُ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ لَهَلَكَ وَ مَا يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ عَبْدٌ مِنْ عِبَادِي بِشَيْ‌ءٍ أَحَبَّ إِلَيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَيَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ إِذاً سَمْعَهُ الَّذِي يَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِي يُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ وَ يَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِي أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِي أَعْطَيْتُهُ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۳۵۲.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۶۱.</ref>.

*این مرتبه از [[حضور قلب]]، به‌گونه‌ای است که هیچ چیزی نمی‌تواند سالک را از امور دیگر باز دارد. به عبارت دیگر، شنیدن هیچ سخنی او را از شنیدن دیگر سخنان در همان لحظه باز نمی‌دارد، و دیدن هیچ چیزی او را از دیدن دیگر امور، و انجام هیچ کاری او را از انجام دیگر [[کارها]] باز نمی‌دارد. می‌توان احتمال داد که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در لحظه‌ای که در [[نماز]] انگشتر خویش را به سائل بخشیدند، در این منزل به سر می‌برده‌اند؛ چه در عین توجّه کامل به بارگاه ربوبی، سخن آن سائل را نیز می‌شنیده‌اند، و در عین توجّه کامل به [[نماز]]، باز دست به انگشتری برده آن را به او می‌بخشیده‌اند.

==[[آداب]] [[عبادت]]==

*که [[نفس امّاره]] و [[هواهای نفسانی]] را در بر می‌گیرد. این آسودگی از آن رو است که [[جان]] [[آدمی]] بتواند به سوی [[حضرت]] معبود پرکشد، چه کسی که جسمش از [[حرام]] و یا [[مال]] مشتبه به [[حرام]] پرورش یافته، چون پرده‌ها برافتد به صورت حیوانی سهمگین و [[پست]] ظاهر می‌گردد. [[روح]] نیز چون از [[نفس امّاره]] تغذیه شود، به همین حالت دچار شده نمی‌تواند چون پرنده‌ای سبکبال در [[آسمان]] معنویّت و حقایق [[الهی]] بال گشاید.

*بنابراین، نمازگذار می‌باید از دست اهل [[عصمت]]{{عم}} سیر و سیراب گردد، تا از جانی [[پاک]] و [[پاکیزه]] برخوردار شده [[توان]] سیرو [[سلوک]] را دریابد. بنابراین، روش خاصّی که بعضی از [[مؤمنان]] در پیش گرفته تابع [[تمایلات]] خود می‌شوند، چون از روش [[اهل‌بیت]]{{عم}} به‌دور است، نه تنها آنان را به [[رستگاری]] و مقصود [[راهنمایی]] نمی‌کند، که تنها آنان را از رسیدن به [[هدف]] باز می‌دارد. در این روش، آنان به [[انتخاب]] خود برخی از [[عبادات]] را بر برخی دیگر مقدّم می‌دارند، و یا حتّی برخی از مستحبّات را از برخی از [[واجبات]] مهمتر می‌شمارند؛ خود به تولید برخی از [[امور عبادی]] دست می‌برند، و یا در اثر وسوسه‌های [[نفس]] اماّره و [[شیطان]] خبیث به انجام عملی که آن را والا می‌شمارند می‌پردازند؛ در حالی که این امور در [[شریعت]] نیامده و در سخنان [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و اوصیای ایشان{{عم}} از آن خبری یافت نمی‌شود.

===[[شادمانی]] و [[نشاط]] در [[عبادت]]===

*که از مهمترین اموری است که بعنوان مقدمه [[عبادات]] باید به تحصیل درآید؛ چه تغذیه [[روح]] به هنگام [[نشاط]] و [[شادمانی]]، همچون تغذیه جسم در این حالت است. می‌دانیم که اگر کسی در حالت [[شادمانی]] به تغذیه بپردازد، [[غذا]] بهتر جسم او را پرورش داده او را [[سلامت]] می‌دارد، در حالی که تغذیه در حالت [[اندوه]] و [[ترس]] از اثری معکوس برخوردار است.

===[[درک]] معانی الفاظ و [[اعمال عبادی]]===

*که می‌باید توسط [[قلب]] انجام گیرد نیز، در همین شمار است. سالک می‌تواند به وسیله تلقین اذکار به [[قلب]] خود معانی آنها را در [[قلب]] به صورت ملکه در آورد، تا سرانجام قلبْ [[قبله]] زبان و دیگر اندام‌ها شده [[عبادت]] از [[روح]] لازم برخوردار شود. این مطلب به [[خواندن]] فراوان اذکار و تلقین‌های قلبی احتیاج دارد، تا زبان به تبعیّت از [[قلب]] در آید، و [[قلب]] به [[مقام]] ذکر دائمی رسد. در این صورت حتّی در [[خواب]] نیز [[قلب]] ذکر می‌گوید و از پی او زبان نیز به ذکر در می‌آید. شاید یکی از [[اسرار]] [[واجب]] بودن [[نماز]] در هر روز، و [[مستحب]] بودن ذکرهای گوناگون و نمازهای [[نافله]]، همین باشد که این حالت برای [[قلب]] حاصل آید. در [[روایات]] ما بسیار تأکید شده که [[انسان]] در [[عبادات]] خود [[قلب]] را حاضر ساخته، معانی [[عبادت]] را بر آن [[القا]] نماید، به‌گونه‌ای که در برخی از این [[روایات]] دو رکعت [[نماز]] با توجه و [[تفکر]] بهتر از یک شب کامل به [[نماز]] ایستادن در عین [[غفلت]] دانسته شده است:[[پیامبر اکرم]]{{صل}} به [[ابوذر]] فرمودند: "ای [[ابوذر]]! دو رکعت [[نماز]] کوتاه که در [[تفکّر]] بگذرد، بهتر از یک شب به [[نماز]] ایستادن است در حالی که [[قلب]] غافل بوده حاضر نباشد"<ref>{{متن حدیث|عَنْ رَسُولِ اللَّه‌{{صل}} لِأَبِي ذَرٍّ يَا أَبَا ذَرٍّ رَكْعَتَانِ مُقْتَصَدَتَانِ فِي تَفَكُّرٍ خَيْرٌ مِنْ قِيَامِ لَيْلَةٍ وَ الْقَلْبُ سَاهٍ‌}}؛ بحارالأنوار، ج۷۴، ص۸۴.</ref>؛ [[امیر المؤمنان]]{{ع}} می‌فرمایند: به وسیله [[قرآن]] قلب‌های سنگین خود را به فزع و ناله در آورید و همّتتان آن نباشد که به آخر [[سوره]] برسید"<ref>{{متن حدیث|عَنِ الصَّادِقِ{{ع}} قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}}: أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۶۱۴.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۶۶.</ref>

*این مطلب، پس از آن برای [[انسان]] [[درک]] می‌شود که به مرتبه نخست از مراتب [[حضور قلب]] دست یابد؛  

*دریغ و افسوس که بیشتر [[مردمان]] در طول حیات مادّیشان هرگز از ابتدای [[نماز]] تا انتهای آن، نمی‌توانند یاد غیر [[خدا]] را از [[لوح]] ضمیرشان بزدایند!. این در حالی است که می‌دانیم پذیرش هر عملی در محضر او متوقّف بر پذیرش [[نماز]] می‌باشد، و بدون قبول شدن [[نماز]] دیگر [[اعمال انسان]] نیز قبول نخواهد شد: "[[امام باقر]]{{ع}} می‌فرمایند: اوّلین چیزی که [[بنده]] به خاطر آن به [[محاسبه]] گرفته می‌شود [[نماز]] است، اگر [[نماز]] پذیرفته شود دیگر [[اعمال]] نیز پذیرفته می‌شود" <ref>{{متن حدیث|قَالَ الْإِمَامُ أَبُو جَعْفَرٍ{{ع}}: أَوَّلَ مَا يُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصَّلَاةُ فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا}}؛ اصول کافی، ج۳، ص۲۶۸.</ref>.

*نظیر این دو [[روایت]] بسیار است، به خواست [[خدا]] ما برخی از این [[روایات]] را در آخر همین مبحث یاد خواهیم کرد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۶۹.</ref>.

*نکته مهم‌تر آنکه، بدست آوردن [[حضور قلب]] در شمار، سخت‌ترین چیزها است، بگونه‌ای که برخی بر آن رفته‌اند که اصلاً [[حضور قلب]] ممکن نمی‌باشد؛ همان‌گونه که [[تهذیب نفس]] و ستردن [[رذائل]] از آن بسیار دشوار خوانده شده است.

==راه‌های به‌دست آوردن [[حضور قلب]]==

===فرونیفتادن در خواسته‌های نفسانی===

*[[راز]] این مطلب در آن است، که فروافتادن در خواست‌های نفسانی [[اراده]] [[انسان]] را ضعیف نموده او را در ادامه راه [[ناتوان]] می‌سازد. اهل [[سلوک]] همواره [[شاگردان]] خود را [[وصیّت]] می‌کرده‌اند، که از این‌گونه [[خواسته‌ها]] دوری گزینند؛ چرا که نفسانیّات همچون سدّی محکم است که [[مانع]] از رسیدن [[انسان]] به مقصود شده، بلکه [[مانع]] می‌شود که او گامی در این راه به جلو نهد.

*این [[آیه]]، کافی است تا [[آدمی]] را اگر داری قلبی شنوا و بیناست، از این [[رذیلت]] دور نماید. این در حالی است که نمونه‌های بسیار دیگری برای این [[آیه]] در [[قرآن کریم]] به چشم می‌آید. [[تشبیه]] امر معقول به محسوس ۔ که در این [[آیه]] به چشم می‌آید-، از [[بهترین]] راه‌هایی است که می‌تواند [[انسان]] را از [[زشتی]] این صفت [[اخلاقی]] [[آگاه]] سازد؛ و چه زیبا این [[تشبیه]] به کار رفته است!. نیز به این [[آیه]] بنگرید: {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ وَجَعَلْنَا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ}}<ref>«ما غل‌هایی بر گردن‌هایشان تا (زیر) چانه نهاده‌ایم چنان که سرشان بالا مانده است و ما پیش رویشان سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده‌ایم و (دیدگان) آنان را فرو پوشانده‌ایم چنان که (چیزی) نمی‌بینند» سوره یس، آیه ۸-۹.</ref>.

*بر اساس آنچه [[گذشت]]، در می‌یابیم که [[حضور قلب]] به مشخّص کردن میل‌های نفسانی و ارضاء عاقلانه و [[مشروع]] آنها [[نیاز]] دارد، تا [[آدمی]] بتواند با فراغ بال به [[حضور قلب]] دست یابد<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۴.</ref>

===دوری کامل از [[گناهان]]===

*[[مراقبت]] دائمی برای دوری و پرهیز کامل از [[گناهان]] نیز، در این راه از مهمترین شرایط است؛ چه [[گناه]] [[قلب]] را وارونه ساخته فراز و فرود آن را مغشوش می‌سازد. [[امام صادق]]{{ع}} در این زمینه می‌فرمایند: "هیچ چیزی برای [[قلب]] [[انسان]] [[فاسد]] کننده‌تر از [[گناه]] نیست، چرا که [[قلب]] چون گناهی انجام دهد آن [[گناه]] به همراه [[قلب]] می‌ماند تا سرانجام بر آن غالب شده بالا و پایین [[قلب]] دگرگون شود" <ref>{{متن حدیث|مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ أَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِيئَةٍ إِنَّ الْقَلْبَ لَيُوَاقِعُ الْخَطِيئَةَ فَمَا تَزَالُ بِهِ حَتَّى تَغْلِبَ عَلَيْهِ فَيُصَيِّرَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ‌}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۲۶۸.</ref>.

===پیراستن [[قلب]] از صفات ناشایست===

*پیراستن [[قلب]] و دست‌کم آنکه [[آدمی]] درصدد چنین کاری برآید نیز، می‌تواند [[قلب]] [[انسان]] را متوجّه بارگاه ربوبی ساخته، [[حضور قلب]] را برای او فراهم آورد. به عبارت دیگر، اگر سالک موفّق به تخلیه [[قلب]] خود از [[رذائل]] نگردد، می‌باید دست کم شعله خانمان‌سوز [[رذائل اخلاقی]] را در [[قلب]] خود خاموش نماید، تا [[نفس]] بدان‌ها مشغول نشده بتواند به [[آرامش]] روی به سوی مقصود کند. این مطلب در این راه بدون تردید لازم است، ورنه [[آتش]] خود بزرگ‌بینی، [[حسد]] و دیگر [[رذائل]]، می‌تواند تمامی [[دین]] [[انسان]] را بدون آنکه حتّی خاکستری از آن بر جای نهد، در خود سوزانده نابود کند؛ در این صورت این [[رذائل]] با فضیلتی همچون [[حضور قلب]] چه خواهد کرد؟!. از این رو می‌توان گفت که [[حضور قلب]] به قلبی [[پاک]] و [[پاکیزه]] [[نیازمند]] است؛ چه حضورْ ثمره [[قلب]] و میوهای بهشتی است که بر شاخسار آن درخت [[پاک]] می‌روید، در حالی که [[قلب]] سیاهی که به [[رذائل]] آلوده است، ثمره‌ای جز از چرک و آلودگی نخواهد داشت: {{متن قرآن|وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَا يَخْرُجُ إِلَّا نَكِدًا}}<ref>«و گیاه سرزمین پاک به اذن پروردگارش بیرون می‌آید و از آن (سرزمین) که ناپاک است جز به سختی و کندی (گیاهی) بیرون نمی‌آید» سوره اعراف، آیه ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ}}<ref>«بگو: هر کس به فرا خور خویش کار می‌کند» سوره اسراء، آیه ۸۴.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۱۷۹.</ref>