حق در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

* [[حق]] در مقابل "[[باطل]]"<ref>خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۳، ص۶.</ref> و [[باطل]] یعنی چیزی که ثباتی ندارد.  

*تمام این معانی بر [[خداوند]] صادق است؛ زیرا [[حق]] یا در [[ذات الهی]] اعتبار می‌گردد که در این صورت بر طبق معنای دوم و سوم، [[خداوند]] [[حق]] است یا بر امر او اعتبار می‌گردد که در این صورت نیز بنا بر معنای اوّل [[حق]] است؛ چه اینکه [[امر الهی]] همان گفتار اوست و چون ماورای ذات او چیزی در بدو امر متصور نیست و [[اراده]] او بر وفق [[علم]] [[ازلی]] متحقق می‌گردد، [[امر الهی]] [[حق]] است که در این صورت [[حق]] [[وصف]] [[فعل خداوند]] خواهد بود. [[اهل]] [[کلام]] و علمای متقدم چون [[حقّ]] را به معنای موجود و [[باطل]] را به معنای معدوم و موجود بالذات را [[خداوند]] می‌دانستند، بر این نظر متفق بودند که حقِّ مطلق واجب‌الوجود است و بقیه موجودات خارجی حق‌های مقیّدی هستند که به [[جعل]] [[واجب]] نیازمندند؛ لذا [[خداوند]] از طرفی هم [[حق]] مطلق است و هم حق‌کنندۀ غیر<ref>حامد ناجی، "حق"، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۱، ص۹۵۰.</ref>. {{متن قرآن|وَيُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ}}<ref>«و خداوند حقّ را با کلمات خویش درست می‌دارد  هر چند گنهکاران نپسندند» سوره یونس، آیه ۸۲.</ref>.

*در [[فلسفه سیاسی]]، [[حق]] [[قدرت]] یا امتیازی است که کسی یا جمعی سزاوار برخورداری از آن هستند (مثل [[حق حیات]]) و به‌ویژه [[قدرت]] یا امتیازی که به موجب [[قانون]] یا عرف و... مقرر شده باشد<ref>علی‌اکبر آقابخشی و مینو افشاری‌راد، فرهنگ علوم سیاسی، ص۳۷۲-۳۷۳.</ref>. این "[[حقّ]]" در مقابل "[[تکلیف]]" قرار می‌گیرد؛ به این بیان که [[انسان‌ها]] در [[جامعه انسانی]] [[حقوقی]] دارند که به نفع آنهاست و تکالیفی که بر عهده آنهاست. در [[قرآن کریم]] [[حقوق انسان]] به‌خصوص [[انسان]] [[مؤمن]] در [[جامعه]] به‌تفصیل بیان شده است<ref>مرتضی مطهری، انسان در قرآن، ص۳۰.</ref> و [[تکالیف]] او نیز به عنوان [[احکام شرعی]] و [[آیین اسلام]] معیّن گردیده است. به نظر می‌رسد، [[حقوق انسان]] در [[جامعه]] [[قرآنی]] دایر مدار [[پذیرش]] [[تکلیف]] است؛ بنده‌ای که [[تکلیف]] نپذیرد، [[ایمان]] نیاورد و [[نافرمانی]] کند، در [[جبهه]] [[باطل]] است و از [[حقّ]] نیز بی‌بهره خواهد بود؛ مانند [[کفار]] و [[مشرکان]] [[محارب]] و توطئه‌گر و... که در [[قرآن]] حتی [[حق حیات]] هم ندارند: {{متن قرآن|وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ}}<ref>«هر کجا آنان را یافتید بگیرید و بکشید» سوره نساء، آیه ۸۹.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص:۲۳۶-۲۳۷.</ref>.

"هرگز امتی را [[پاک]] [از [[گناه]]] نخوانند که در آن [[امت]] - بی آنکه ترسند - و در گفتار در مانند، [[حق]] [[ناتوان]] را از توانا نستانند"<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳، ص۳۳۶.</ref><ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۸۱.</ref>.

پیشینۀ جدّی رابطه متقابل [[دولت]] و [[ملت]] در مکاتب بشری به بعد از رنسانس باز می‌گردد، [[رسول خدا]]{{صل}} و [[امام علی]]{{ع}} در این زمینه پیشتاز بودند و چهارده قرن پیش، از “حقوق [[مردم]] در برابر حکومت” و “وظایف [[حکومت]] در قبال مردم” سخن گفته‌اند. اهمیت مضاعف این مسئله از آن‌روست که آنان به هنگامی که در [[مسند]] [[قدرت]] قرار گرفتند، از [[حقوق]] دو سویه دولت و ملت سخن گفتند، نه در زمانی که در [[انزوا]] به سر می‌بردند و این امر [[نشانه]] [[حسن نیت]] آنان در برخورداری مردم از حقوق همسان با [[زمامداران]] [[جامعه]] است. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به هنگام اعزام [[علاء بن حضرمی]] به [[ولایت]] [[بحرین]]، خطاب به مردم فرمود:

“حق [[تعیین]] سرنوشت” از جمله حقوق اولیه [[بشر]] به‌شمار می‌رود که در موادی از اعلامیه جهانی [[حقوق بشر]]، [[میثاق]] حقوق [[مدنی]] و [[سیاسی]]، و میثاق حقوق [[اقتصادی]]، [[اجتماعی]] و [[فرهنگی]] که در سال ۱۹۶۶ تصویب شده و در سال ۱۹۷۶ لازم الاجرا شد، مورد توجه قرار گرفته است<ref>ر. ک: مهرپور، حقوق بشر در اسناد بین‌المللی، بخش ضمائم؛ عباسی لاهیجی، حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین، ص۳۸۷.</ref>. در میان صاحب‌نظران درباره این حق، دست‌کم چهار نظریه وجود دارد:

[[مردم]] ذاتاً دارای “حق تعیین سرنوشت”‌اند، به این معنا که این حق را از جای دیگری دریافت نکرده‌اند. [[حکومت]] امری [[دنیوی]] و زمینی بوده و از آنِ مردم است، نه امری [[دینی]] و آسمانی که از قلمرو [[اختیار]] آنان خارج باشد<ref>ر.ک: ابوالحمد، عبدالحمید، مبانی سیاست، ص۸۰ - ۸۳.</ref>.

این حق ذاتاً از آن خداست که [[خالق]] [[جهان]] و [[انسان]] بوده و دارای [[حق حاکمیت]] است، ولی [[خداوند]] آن را به مردم سپرده تا امر دنیای خود را با [[تشکیل حکومت]] و واگذاریِ آن به نمایندگان‌شان سامان دهند. بر این اساس، هر کسی که از نظر مردم برای این امر [[صالح]] باشد، می‌تواند [[انتخاب]] شود. پیشاپیش شرط خاصی از جانب خداوند برای [[حاکمان]] تعیین نشده است. این نظریه را می‌توان به دیندارانی نسبت داد که حکومت را امری زمینی می‌دانند و معتقدند خداوند انسان را [[خلیفه]] خود در [[زمین]] قرار داده و [[حاکمیت]] را به او سپرده است. تفاوت این نظریه با دیدگاه قبلی آن است که دیدگاه پیشین اصولاً برای خداوند و [[دین]] او شانی در این عرصه قائل نیست، مکتب‌شان بر محور انسان است، نه [[خدا]]؛ ولی این نظریه این حق را ذاتاً از آنِ خدا می‌داند که به [[مردم]] [[تفویض]] کرده است. شاید بتوان این نظریه را از یک جنبه، نظریه رایج در میان [[اهل‌سنت]] دانست. از نظر آنان اگر [[پیامبر]] را استثنا کنیم، پس از [[رحلت]] آن بزرگوار [[حاکمیت]] و [[تعیین سرنوشت]] مردم به خودشان واگذار شده است و آنان نیز [[حق]] خود را به “اهل حل و عقد” می‌سپارند تا فردی را [[انتخاب]] کنند و [[جامعه]] را براساس [[کتاب و سنت]] پیامبر اداره کند<ref>ر.ک: ابن‌خلدون، مقدمه ابن‌خلدون، ج۱، فصول ۲۶ و ۲۷؛ عنایت، تفکر نوین سیاسی اسلامی، بخش دوم؛ نائینی، تنبیه الأمة و تنزیه الملة، ص۷۲.</ref>.

این حق ذاتاً از آن خداست و حاکمیت را به مردم سپرده است، ولی در چارچوبی معین و مشخص. به این معنا که برای [[اداره جامعه]] ضوابط و قوانینی وضع کرده و برای [[حاکم]] هم شرایطی، مانند [[اعلمیت]] در [[دین]] و [[عصمت]] (یا [[عدالت]])، تعیین کرده است. مردم نمی‌توانند خارج از این چارچوب [[قانون]] وضع کنند و هر که را خواستند برای اداره جامعه تعیین کنند. حقِ تعیین سرنوشت را به مردم و حقِ [[ولایت]] بر جامعه را به امام معصوم (و بنابر [[نظریه ولایت فقیه]] [[عادل]]) و در [[غیبت]] او به فقیه عادل سپرده است. بنابراین نظریه، لازم است میان این دو [[حق]] به‌گونه‌ای توافق ایجاد شود تا تعارضی پیش نیاید. چگونه ممکن است [[حق حاکمیت]] یا حق [[تعیین سرنوشت]] به دو [[مقام]] سپرده شود: یکی [[مردم]] و دیگری دین‌شناس ([[امام]] و [[فقیه عادل]])؟ برای حل این [[تعارض]] دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است<ref>ر.ک: منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، ج۱، ص۴۰۵-۴۰۶.</ref>. یکی از راه‌های جمع میان این دو حقِ [[تفویض]] شده، آن است که گفته شود: امام [[معصوم]] (و فقیه عادل در [[عصر غیبت]]) [[ولایت]] دارد، اما “تولّی امور جامعه” به [[رأی مردم]] بستگی دارد، به این معنا که اگر مردم با امام معصوم (و فقیه عادل) [[بیعت]] نکردند و به او [[رأی]] ندادند، زمینه برای [[اعمال]] حق او فراهم نمی‌شود. ارادۀ [[حق تعالی]] هم بر این نیست که [[ولیّ]] منصوبِ خود را بر مردم [[تحمیل]] کند. مردم باید با [[رضایت]] کامل بخواهند تا امام معصوم یا فقیه عادل [[تصدی]] [[امور جامعه]] را به‌دست گیرد تا مردم نخواهند آنان تکلیفی در این زمینه ندارند.

اصول دوم و سوم همان [[حق]] تعیین سرنوشت هر ملتی است که در عرصه داخلی، “آزادی در رأی به [[زمامدار]] جامعه” است و در عرصه خارجی، “استقلال در [[تصمیم‌گیری]] در برابر بیگانگان”. [[بدیهی]] است چون [[اکثریت]] [[مردم ایران]] مسلمانند، این حق در چارچوب [[موازین اسلامی]] خواهد بود<ref>دلایل حق تعیین سرنوشت را در پیوست نهم مطالعه کنید.</ref>.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۲۰.</ref>

انسان با [[قدرت]] تفکر خویش، از دیگر موجودات امتیاز می‌یابد. به همین ویژگی، او را “حیوان ناطق” به معنای موجود جاندارِ متفکر خوانده‌اند. [[رشد]] و تعالی انسان، به [[شکوفایی]] این [[استعداد]] بستگی دارد. تفکر برای رسیدن به [[حقّ]]، نعمتی [[الهی]] در وجود [[آدمی]] است. شرط [[رشد]] و [[کمال انسان]] به “آزادی تفکر” است. با [[محدودیت]] [[فکری]] و [[تبعیت]] [[کورکورانه]] از دیگران، رشد و [[ترقی]] [[عقلانی]] حاصل نمی‌شود. افزون بر آن، [[تفکر]]، خارج از اِعمال [[قدرت]] دیگران است، نمی‌توان کسی را به تفکر در امری واداشت یا از تفکر در امری بازداشت. [[اسلام]]، به [[شهادت]] [[آیات]]، [[احادیث]] و [[سیره پیشوایان معصوم]]{{عم}} برای تفکر، ارزشی فوق‌العاده قائل است و متفکران از [[ارج]] و [[منزلت]] فراوانی برخوردارند. در این [[مکتب]]، [[شناخت]] و [[ایمان]] به [[اصول دین]]، جز از [[راه]] تفکر پذیرفتنی نیست. متفکران و [[فقهای اسلام]]، [[تقلید]] در عرصه [[اصول اعتقادی]] را [[ممنوع]] شمرده و همگان را به تحقیق و تفکر فراخوانده و عرصه تقلید را منحصر به [[احکام]] و [[فروع دین]] دانسته‌اند، آن هم [[تقلیدی]] بر پایه [[برهان عقلی]] و [[منطق]] عقلایی. هر متفکری که صلاحیت تفکر و بحث و اظهارنظر در [[معارف دینی]] دارد، از [[آزادی]] کامل برخوردار است. چنین فردی در [[فرهنگ اسلامی]]، به خاطر آنکه در تکاپوی [[شناخت حق]] و [[حقیقت]] و عمل به آن است، نزد [[خداوند]]، دارای [[قدر]] و منزلت است. میان چنین فردی با کسانی که نسبت به شناخت حق بی‌توجه‌اند و عمری را در [[جهالت]] و [[گمراهی]] سپری کرده‌اند، تفاوت آشکاری وجود دارد.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۲۴.</ref>

یکی دیگر از عرصه‌های آزادی که در مکاتب غربی پذیرفته شده و از اصول مسلّم در [[جوامع]] پیشرفته محسوب می‌شود، “آزادی بیان و قلم” است. تنها حدّ و مرز این آزادی، “اهانت به دیگران” است و به [[حکم]] [[قانون]]، هیچ کس در این مرحله، [[آزاد]] نیست. در این جوامع، اگر کسی با بیان و قلم، فردی را مورد تعرض قرار دهد و به قیافه ظاهری یا [[خلق و خوی]] او ایراد بگیرد، آن شخص می‌تواند گوینده یا نویسنده را به [[دادگاه]] بکشاند و مورد بازخواست قرار دهد، خسارت مطالبه کند یا به [[مجازات]] برساند، اما اگر به [[مقدسات]] یک [[ملت]] [[اهانت]] کرد، کسی نمی‌تواند او را مورد بازخواست قرار دهد؛ زیرا معتقدند: اگر [[انسان]]، [[آزاد]] نباشد که بتواند به دلخواه خود [[زندگی]] کند و هر راهی که می‌پسندد، در پیش گیرد، [[پیشرفت]] [[تمدن]] امکان‌پذیر نخواهد بود و آنجا که [[اندیشه‌ها]] در بازار آزاد عرضه نشود، از [[حجاب]] چهره [[حقیقت]] برنخواهد افتاد و جایی برای [[ابتکار]]، خودجوشی، [[بلوغ]]، [[قدرت فکری]] و [[شجاعت]] [[اخلاقی]] نخواهد ماند<ref>آیزایا برلین، چهار مقاله درباره آزادی، ص۲۴۴.</ref>. در [[مکتب اسلام]]، ارزش‌هایی وجود دارد که [[آزادی بیان]] و قلم را محدود می‌کند. از آنجا که در این [[بینش]]، مهم‌ترین [[حقّ]] [[مردم]]، “حقّ کمال‌یابی و [[رستگاری]] همه جانبه” است، [[حقوق]] و آزادی‌های دیگر زمینه‌ساز برخورداری مردم از این [[حق]] است و هر چیزی که مانعی در [[راه]] این حق باشد، محدود می‌شود.

در این [[مکتب]]، انسان در محدوده‌ای آزاد است که حقوق و [[مصالح جامعه]] را در معرض خطر قرار ندهد. اگر “ایمان و [[اعتقاد]] دینی” و “اجرای اَحکام و [[قوانین]] مذهبی”، [[سعادت]] و رستگاری انسان و تأمین می‌کند، تعرض به آنها تحت عنوان آزادی بیان، مهم‌ترین حق [[جامعه]] را نشانه رفته است، نه تنها مراعات “حریم اشخاص” [[ضرورت]] دارد، بلکه رعایت “حرمتِ مقدسات” مردم نیز لازم است.

با این همه، [[اسلام]] برای آزادی بیان و قلم، در محدوده‌ای مشخص، ارزشی فوق‌العاده قائل است. در نخستین آیاتی که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده، سخن از قلم و بیان است. [[خداوند]] به قلم [[سوگند]] یاد می‌کند<ref>{{متن قرآن|ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ}} «نون؛ سوگند به قلم و آنچه برنگارند» سوره قلم، آیه ۱.</ref> و بدین وسیله [[ارزش]] آن را در پیشگاه [[الهی]] [[یادآوری]] می‌کند، چنان‌که “قدرت بیان” را از نخستین مظاهر [[رحمت الهی]] می‌شمارد که پس از [[آفرینش انسان]] به او [[عطا]] شده است<ref>{{متن قرآن|الرَّحْمَنِ * عَلَّمَ الْقُرْآنَ * خُلِقَ الْإِنْسَانُ * عَلَّمَهُ الْبَيَانَ}} «(خداوند) بخشنده * قرآن را آموخت * آدمی را آفرید * بدو سخن گفتن آموخت» سوره الرحمن، آیه ۱-۴.</ref>. آیاتی که “کتمان حق و حقیقت” را [[سرزنش]] می‌کند و در نتیجه، “اظهار حق” را در عرصه‌های گوناگون لازم می‌شمارد، [[دلیل]] دیگری بر [[آزادی بیان]] و قلم است، بلکه وظیفه‌ای به عهده آشنایان به [[حق]] و [[حقیقت]] است<ref>{{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}} «ای اهل کتاب! چرا حقّ را با باطل می‌آمیزید و حقپوشی می‌کنید با آنکه خود می‌دانید؟» سوره آل عمران، آیه ۷۱.</ref>.

در این [[بینش]]، افزون بر جایگاه مهمی که قلم و بیان، در جهت [[ارشاد]] و [[هدایت مردم]] دارد در عرصۀ [[مهار قدرت]] و [[اصلاح]] امور در [[جامعه]] نیز نقشی اساسی دارد، [[وظیفه]] همگانی “امر به معروف و [[نهی]] از منکر”، با [[هدف]] رواج [[خوبی‌ها]] و جلوگیری از گسترش [[بدی‌ها]]، یکی از زمینه‌های آزادی بیان و قلم است. این وظیفه در [[فرهنگ اسلامی]]، از مهم‌ترین وظایفی است که احیای آن، [[سلامت جامعه]] را در زمینه‌های گوناگون تضمین می‌کند و جامعه را از [[فساد]] و [[انحراف]] [[نجات]] می‌دهد.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۲۴.</ref>

یکی دیگر از انواع [[آزادی]]، “آزادی عقیده” است. آیا این نوع از آزادی که در [[جوامع]] غربی، اصلی مسلّم و پذیرفته شده است، از نظر [[اسلام]] صحیح است؟ برای آزادی عقیده، چه معنای صحیحی می‌توان [[تصور]] کرد؟ در مکاتب غربی “دین، [[مذهب]] و عقیده” رابطۀ خصوصی و شخصیِ [[انسان]] با [[خدا]] است و هیچ‌گونه جنبه [[اجتماعی]] برای آن متصوّر نیست. بدین معنا که هر کسی، هر [[دین]]، مذهب و عقیده‌ای را [[انتخاب]] کند، کمترین تأثیری در [[زندگی اجتماعی]] و [[روابط]] او با انسان‌های دیگر ندارد و چون حدّ و مرز آزادی در این مکاتب، “عدم [[تجاوز]] به آزادی دیگران” است<ref>جان استورات میل، رساله‌ای درباره آزادی، ص۲۰.</ref>، مانعی برای رسمیت این نوع از آزادی وجود ندارد. بنابراین، هیچ کس نمی‌تواند دیگران را در انتخاب یک دین، مذهب و [[عقیده]]، مورد سؤال و بازخواست قرار دهد و یا او را به ترک یک دین یا [[گرایش به دین]] دیگری وادار کند.

[[آزادی عقیده]] و مذهب در این نگرش به این معناست که “حصولِ [[ادراک]] [[تصدیقی]] در [[ذهن]] انسان” عمل اختیاری نیست تا منع یا تجویز یا [[آزادی]] بدان تعلّق بگیرد<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۱۱۷.</ref>. کسی را نمی‌توان به [[اجبار]]، [[مؤمن]] به عقیده خاصیّ کرد. آیاتی نظیر {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}}<ref>«در (کار) دین هیچ اکراهی نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> ناظر به این معنا است؛ زیرا دین و عقیده اکراه‌بردار نیست.

[[خداوند]] این نکته را به پیامبرش هم گوشزد می‌کند که تو “نمی‌توانی کسی را به اجبار مؤمن گردانی. اگر خداوند می‌خواست، همه [[مردم]] را مؤمن می‌گردانید، ولی [[مشیت]] [[پروردگار]] بر [[ایمان اختیاری]] مردم تعلّق گرفته است”<ref>{{متن قرآن|فَإِنْ أَعْرَضُوا فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا إِنْ عَلَيْكَ إِلَّا الْبَلَاغُ وَإِنَّا إِذَا أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً فَرِحَ بِهَا وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ فَإِنَّ الْإِنْسَانَ كَفُورٌ}} «پس اگر روی گرداندند تو را بر آنان نگهبان نفرستاده‌ایم، بر تو جز پیام‌رسانی نیست و ما هر گاه به آدمی بخشایشی از خود چشاندیم بدان شادمان شد و چون برای کارهایی که کرده‌اند گزندی به آنان برسد بی‌گمان (در آن حال) آدمی بسیار ناسپاس است» سوره شوری، آیه ۴۸؛ {{متن قرآن|وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ * فَذَكِّرْ إِنَّمَا أَنْتَ مُذَكِّرٌ}} «و به زمین که چگونه آن را گسترده‌اند؟ * پس پند بده که تنها تو پند دهنده‌ای» سوره غاشیه، آیه ۲۰-۲۱؛ {{متن قرآن|وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ}} «و اگر پروردگارت می‌خواست، تمام آن کسان که روی زمین‌اند همگی ایمان می‌آوردند؛ آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که مؤمن باشند؟» سوره یونس، آیه ۹۹.</ref>.

یکی از [[حقوق شهروندی]] که [[امام علی]]{{ع}} از آن سخن گفته، “حق [[نصیحت]] و خیرخواهی” است که بر عهده [[زمامداران]] [[جامعه]] است. [[امام]] در یک [[سخنرانی]]، با اشاره به [[حقوق]] متقابلِ خود و [[مردم]]، فرمود: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ‏ إِنَّ لِي‏ عَلَيْكُمْ‏ حَقّاً وَ لَكُمْ‏ عَلَيَّ‏ حَقٌ‏ّ فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيحَةُ لَكُمْ وَ تَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ‏ عَلَيْكُمْ وَ تَعْلِيمُكُمْ كَيْلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا}}<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۳۴.</ref>؛ ای مردم! بدانید که مرا بر شما حقی است و شما را بر من حقی. اما حق من بر شما آن است که اندرزتان دهم، و حقوق شما را به تمامی بپردازم، و به شما [[تعلیم]] دهم تا [[نادان]] نمانید و ادبتان کنم تا [[دانا]] شوید.

از بیان امام استفاده می‌شود که [[شهروندان]] از حقوق متعددی در زمینه‌های مختلف برخوردارند. از تقدیم بیان حقوق آنان بر وظایفشان، بر می‌آید که “حقوق شهروندان” در مقایسه با “حقوق حکومت” اهمیت بیشتری دارد. شهروندان در صورتی موظف به انجام [[تکالیف]] خویش‌اند که حقوقشان از جانب [[حکومت]] ادا شود. یکی از حقوق شهروندان آن است که دولتمردانی بر آنان حکومت کنند که در همه زمینه‌ها [[خیرخواه]] آنان باشد و معیار [[سیاست‌ها]]، [[تصمیم‌ها]] و برنامه‌هایشان در راستای خیر و [[صلاح]]، و [[منافع]] و [[مصالح مردم]] باشد. دولتمردانی که به جای [[اندیشه]] در خیر و [[صلاح جامعه]]، به [[فکر]] [[منافع]] شخصی و گروهی خویش باشند، از عهده اتخاذ تصمیمات خیرخواهانه برای عموم [[شهروندان]] برنمی‌آیند. افزون بر آن، کسانی باید عهده‌دار [[اداره جامعه]] باشند، که هم [[نیت]] خیرخواهانه داشته باشد و هم از توانِ تشخیص خیر و صلاح جامعه برخوردار باشند. تنها قصد و نیت خیرخواهانه داشتن، برای [[تصدی]] [[امور اجتماعی]] کافی نیست، چه بسیار افرادی که به‌رغم قصد خیرخواهانه، از [[درک]] خیر و صلاح جامعه ناتوانند. سپردن [[امور جامعه]] به چنین افرادی، نتیجه‌ای جز ضرر و زیان برای [[جامعه]] ندارد. [[امام]] در این [[خطبه]] نخستین [[حق مردم]] را بر عهده خویش، [[خیرخواهی]] برای [[مردم]]، در همه زمینه‌ها دانسته است<ref>استفاده از حرف لام نشان می‌دهد که خیرخواهی باید به نفع مردم باشد، چنان‌که “عدم ذکر متعلق نصیحت” نشان می‌دهد که خیرخواهی امام برای مردم، اختصاص به قلمرو خاصی ندارد، حکومت در همه زمینه‌ها وظیفه دارد خیرخواه مردم باشد.</ref>. چنان‌که “خیر خواهی در [[حق]] خویش” را هم حق متقابل خود دانسته که بر عهده عموم مردم است. [[نصیحت]]، [[دلسوزی]] و خیرخواهی [[دولت]] و [[ملت]] نسبت به یکدیگر را از جمله [[حقوق]] و [[وظایف]] متقابل آنان شمرده و بر آن تأکید نموده‌اند.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۲۷.</ref>

[[اموال]] و امکانات عمومی هر کشوری به شهروندانش تعلق دارد. همگان در بهره‌برداری از این امکانات از حق یکسان برخوردارند. نمی‌توان افرادی را به بهانه‌های مختلف بر دیگران ترجیح داد. [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[حضرت علی]]{{ع}} در این زمینه کاملاً گویای چنین حقی برای شهروندان است. آنان هیچ کس را به خاطر [[قرابت]]، [[سبقت]] در [[اسلام]]، [[ایمان]]، یا [[جهاد]] بر دیگران، [[ثروت]] و [[مکنت]]، [[شرافت]] [[خانوادگی]] و قبیله‌ای و مانند آن بر دیگران ترجیح نمی‌دادند. در برابر زیاده‌خواهان نیز [[ایستادگی]] می‌کردند. یکی از علل مهم [[مخالفت]] [[اشراف]] و روسای [[اقوام]] و قبائل، [[ثروتمندان]] و دارندگان [[موقعیت اجتماعی]] با [[رسول خدا]]{{صل}} و [[امام علی]]{{ع}}، [[اصرار]] آنان بر تقسیم یکسان [[بیت‌المال]] و رفع [[تبعیض]] و [[بی‌عدالتی]] در زمینه‌های مختلف بود. در نگرش [[اسلامی]]، [[زمامداران]] با عموم [[مردم]] در بهره‌مندی از امکانات و [[ثروت]] عمومی یکسان هستند. نمونه‌هایی از بیانات و [[سیره عملی]] آنان را در تبیین قاعده “مساوات”، [[نقل]] کردیم<ref>ر.ک: درس ششم.</ref>. در این بحث تنها به نقل یک نمونه دیگر بسنده می‌کنیم.

چنان‌که [[امام علی]]{{ع}} یکی از [[وظایف امام]] [[جامعه]] را [[تعلیم]] مردمی می‌دانست که تحت ولایت و [[سرپرستی]] او [[زندگی]] می‌کنند<ref>{{متن حدیث|عَلَى الْإِمَامِ‏ أَنْ‏ يُعَلِّمَ‏ أَهْلَ‏ وَلَايَتِهِ‏ حُدُودَ الْإِسْلَامِ وَ الْإِيمَانِ}}؛ “بر امام است که به پیروان خود حدود اسلام و ایمان را بیاموزد” (غرر الحکم، ص۲۱۵).</ref>. همچنین در یک [[سخنرانی]]، تعلیم و [[تأدیب]] [[شهروندان]] را [[حق]] آنان بر عهده خویش به‌عنوان [[زمامدار]] جامعه شمرد<ref>نهج‌البلاغه، خطبه ۳۴.</ref>. به کارگزارانش هم همین توصیه را می‌نمود<ref>نهج‌البلاغه، نامه ۶۷؛ در نامه به قثم بن عباس، کارگزار امام در مکه: {{متن حدیث|وَ اجْلِسْ‏ لَهُمُ‏ الْعَصْرَيْنِ‏ فَأَفْتِ الْمُسْتَفْتِيَ وَ عَلِّمِ الْجَاهِلَ وَ ذَاكِرِ الْعَالِمَ}}؛ “صبح و شام برای گوش دادن به سخنان مردم بنشین، و هر که مسئله‌ای دارد پاسخش را بگو، و نادانان را تعلیم کن، و با عالمان به بحث بپرداز”.</ref>.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۲۹.</ref>

[[حق]] را نمی‌توان حدگذاری کرد و مانند مفاهیم [[حقیقی]]، تحدید ماهوی کرد؛ زیرا حق همانند بسیاری از دیگر مفاهیم [[سیاسی]]- [[اجتماعی]] از مفاهیم اعتباری است<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ص۷۴-۷۵.</ref>. با این همه، برای روشن شدن برخی زوایای آن، بر این نکته تأکید می‌شود جداسازی انواع حق از یکدیگر نقشی مهم در [[شناخت]] از آن دارد، “حق”، در لغت به معنی چیزی است که [[انکار]] آن جایز نیست<ref>در زبان انگلیسی نیز که به حق right گفته می‌شود، باز معنای “امتیاز ویژه” (prerogative)، (privilege) یا عدل، درستی و حقانیت (justness)، بیان شده است.</ref>. حق که جمع آن “حقوق” است، همانند امتیاز و قدرتی است که از طرف [[قانون]] به شخصی داده شده باشد<ref>محمدجعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص۲۱۶.</ref>؛ همچنین این واژه به معنای امتیاز، نفع، [[اختیار]]، [[سلطنت]]، نوعی ملکیت، [[مصلحت]]، [[قدرت]] متکی بر قانون و [[استحقاق]] به کار رفته است. در [[ادبیات]] فربه حق و [[حقوق]] در دنیای جدید، تلاش شده است میان معانی حق در [[ساحت]] “حق بودن”<ref>o be right..</ref> و “حق داشتن”<ref>To have right..</ref> مرزگذاری شود که معنای اول مربوط به [[حقیقت]]، [[درستی]]، [[واقعیت]] و ارزش‌گذاری خوب و بد و در برابر [[باطل]] است<ref>در انگلیسی از این واژه به ““truth تعبیر می‌شود.</ref>. در بحث [[عدالت]] و [[علوم اجتماعی]]، معنای دوم و داشتن حق، مورد توجه است. آن‌سان که حق به معنای [[فلسفی]] و [[کلامی]] آن نیز در این نوشتار مورد نظر نیست و معنای [[حقوقی]] - سیاسی آن در نظر است. حق در اصطلاح حقوقی، [[امتیاز]] قانونی است که برای فرد یا [[جامعه]] [[ثابت]] می‌شود و نسبت طرفینی با {{عربی|من له الحق}} و {{عربی|من عليه الحق}} دارد. “برای تنظیم [[روابط]] [[مردم]] و [[حفظ نظم]] و [[اجتماع]]، حقوق، برای هر کس، امتیازهایی در برابر دیگران به رسمیت می‌شناسد و توان خاصی به او می‌بخشد. این امتیاز و [[توانایی]] را حق می‌نامند؛ [[حق حیات]]، حق [[مالکیت]]، حق [[آزادی شغل]] و زوجیت به اعتبار همین معنی است<ref>ناصر کاتوزیان، مقدمه علم حقوق، ص۲.</ref>. به بیان دیگر، [[حق]]؛ [[اقتدار]]، [[سلطه]] و امتیازی است که برای اشخاص، اعتبار شده و دیگران [[مکلف]] به رعایت آن می‌باشند<ref>جلال‌الدین مدنی، مبانی و کلیات علم حقوق، ص۲۴.</ref>. افرادی که در [[جامعه]]، [[زندگی]] می‌کنند، برای تأمین نیازمندی‌های خود، عمل می‌کنند، با یکدیگر [[ارتباط]] برقرار می‌نمایند، حرکت و عمل و رابطه آنها به مرزبندی نیاز دارد؛ زیرا با نبود حدومرز، [[تعدی]] و [[تجاوز]] افراد به [[جان]] و دسترنج یکدیگر، فراگیر می‌شود. [[جوامع بشری]] برای جلوگیری از [[هرج‌و‌مرج]] و تعدی و برای حرکت و عمل فرد در جامعه، حدودی [[تعیین]] می‌کنند که در چهارچوب آن حدود، فرد [[رفتار]] کند. این حدود همان است که به آن [[حقوق]] می‌گویند و مفرد آن “حق” است<ref>محمد عالی‌خانی، حقوق اساسی، ص۱۰-۱۱.</ref>. “حق داشتن” در این مورد به معنای آن است که [[شهروندان]] به دلیل [[انسان]] بودن، حق دارند کاری را انجام دهند یا انجام ندهند یا حقی را در خواست کنند یا آن را مطالبه نکنند.

برخی دیگر، [[قانون]] را در معنای حق لحاظ می‌کنند و بر این باورند که حق عبارت است از اقتداری که قانون به افراد می‌دهد تا عملی را انجام دهند. [[آزادی]] عمل، رکن اساسی حق در این تعریف می‌باشد؛ یعنی [[آدمیان]] در انجام یا عدم انجام آن عمل آزادند<ref>سید حسن امامی، حقوق مدنی، ج۱، ص ۱۲۵</ref>. در این نگرش، گویی حقی قبل از قانون وجود ندارد و قانون است که آن را وضع می‌کند؛ لذا در یک معنا “حق، امری است اعتباری که بر حسب آن، شخص یا گروه خاصی، [[قدرت]] قانونی پیدا می‌کند که نوعی [[تصرف]] خارجی در شیء یا شخص دیگر انجام دهد و لازمه آن، امتیازی برای ذی‌حق بر دیگران و اختصاص متعلَّق حق به وی می‌باشد که نوعی اضافه است. چنان‌که، لازمه دیگر آن، تحقق اضافه دیگری میان {{عربی|من له الحق}} و {{عربی|من عليه الحق}} خواهد بود که بر اساس آن، {{عربی|من عليه الحق}} موظَّف است جانب {{عربی|من له الحق}} را در مورد [[حق]] وی رعایت کرده و از [[تجاوز]] به آن خودداری کند<ref>دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر حقوق اسلامی، ص۵۲.</ref>. در [[جوامع]]، غالباً سازوکارهایی تنظیم می‌شود تا افراد به [[حقوق]] بایسته خویش دست یابند و [[قانون]] یکی از همان سازوکارهاست، آن‌گونه که در برابر، تنها همان قانون است که حق را می‌تواند از افراد بستاند؛ هرچند قانون، واضع حق نیست، اما [[پشتیبان]] و [[حافظ]] آن است.

در نگرشی کلی، “حق” به معنای “حق بودن”؛ “امر [[ثابت]] و حقیقت” و “مطابق با واقع” و “ضد باطل” به کار رفته است، در [[قرآن کریم]] نیز حق به معانی مختلفی مانند “قرآن”<ref>{{متن قرآن|بَلْ مَتَّعْتُ هَؤُلَاءِ وَآبَاءَهُمْ حَتَّى جَاءَهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُبِينٌ}} «بلکه آنان و پدرانشان را بهره‌مند ساختم تا آنکه حقیقت و پیامبری روشنگر نزدشان آمد» سوره زخرف، آیه ۲۹؛ شیخ طوسی پس از نقل کلمه «حق» در آیه می‌نویسد: {{عربی|يعني القرآن؛ و “رسول مبين” أي مظهر للحق، يعني محمد{{صل}}}} (محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۹۴).</ref> و “عدالت”<ref>{{متن قرآن|عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ}} «ما بر خداوند توکّل داریم، خداوندا! میان ما و قوم ما به حق داوری فرما و تو بهترین داورانی» سوره اعراف، آیه ۸۹.</ref> به کار رفته است؛ گاهی به مانند امر [[شایسته]] و بایسته است؛ مانند آنکه [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ}}<ref>«و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست جز راستین نیافریدیم» سوره حجر، آیه ۸۵.</ref>.

و در برخی [[آیات]] به حقوق [[سیاسی]]- [[اجتماعی]] توجه می‌شود که “داشتن حق” اهمیت می‌یابد. خداوند می‌فرماید: {{متن قرآن|وَآتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِهِ}}<ref>«و حقّ (مستمندان) را از آن، روز درو (یا چیدن) آن بپردازید» سوره انعام، آیه ۱۴۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ}}<ref>«و حقّ خویشاوند را به او برسان» سوره اسراء، آیه ۲۶.</ref>.

“عدالت، مرحله اجرایی حق است، حق، طبیعی و [[ثابت]] است، ولی [[عدالت]] و [[اجرا]]، ارادی و اختیاری است”<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد مطهری، ج۶، ص۲۱۵.</ref>. حق ثابت است و قابل [[تغییر]] و تبدیل نیست مثل دَین که چه مدیون بدهد و چه ندهد، ثابت است؛ از این‌رو [[مولی]] [[علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|فَإِنَّ الْحَقَّ الْقَدِيمَ لاَ يُبْطِلُهُ شَيْ‏ءٌ}}<ref>نهج البلاغه، خ۱۵؛ ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۹.</ref>؛ اما [[عدل]]، اعطا و رساندن حق است به ذی‌حق، نظیر کاری که [[خون]] می‌کند و به همه [[بدن]]، [[غذا]] می‌رساند، به شکل عادلانه، پس عدالت، مرحله اجرایی حق است<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد، ج۶، ص۲۱۵.</ref>، به تعبیری دیگر، عدل، مبنایی دارد و آثاری، مبنای عدل، حق است و آن‌گاه باید دید مبنای حق چیست؟ حق، مبنای طبیعی دارد، بر اساس علت غایی که در صفحات قبل به آن اشاره کردیم<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد، ج۶، ص۲۳۱.</ref>.