آسیب‌شناسی سیاسی حکومت اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{امامت}}

<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>

<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[آسیب‌شناسی سیاسی حکومت اسلامی در قرآن]] - [[آسیب‌شناسی سیاسی حکومت اسلامی در حدیث]] - [[آسیب‌شناسی سیاسی حکومت اسلامی در معارف و سیره علوی]]</div>

==مقدمه==

آسیب‌های [[سیاسی]] [[حکومت اسلامی]] از دیدگاه [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} عبارت است از:

[[ظلم]] و [[بی‌عدالتی]]: [[امام علی]]{{ع}} [[عدل]] را همانند لغویان، به قرار دادن هر چیز در جای خود: {{عربی|وَضْعُ الشَّيْ‏ءِ فِي مَوْضِعِهِ}} [[تفسیر]] می‌کند، و آن را از [[جود]] و [[بخشش]] [[برتر]] می‌داند<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۳۷.</ref>. عدل در [[امور اجتماعی]]، یعنی رعایت [[حقوق]] افراد و [[دادن حق به صاحب حق]]، و در مقابل آن ظلم قرار دارد. [[عدالت]] در [[نظام اجتماعی]] ممکن است در شش بعد طرح شود:

#عدالت در [[قانون‌گذاری]]؛

#عدالت در [[حکم]] و [[داوری]]؛

#عدالت در [[کیفر]] و [[پاداش]]؛

#عدالت در تقسیم امکانات و حقوق و مزایا؛

#عدالت در اخذ [[مالیات]]؛

#عدالت در سپردن [[مسئولیت‌ها]] و [[امور سیاسی]] به افراد صلاحیت‌دار<ref>جمالی، نصرت الله، عوامل سقوط حکومت‌ها در قرآن و نهج البلاغه، ص۸۴.</ref>.

[[حضرت امیر]] عمل به عدل را موجب [[تحکیم]] [[قدرت]] تلقی می‌کند<ref>ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۴، ص۳۱۵.</ref>؛ بنابراین، [[حکومت]] با عدالت اداره می‌شود، نه با جود و بخشش. عدالت سبب دوام قدرت می‌شود، و این امر چیزی نیست، جز آن‌که [[مردم]] و [[حاکمان]] حقوق خود را بشناسند و به آن عمل کنند:

در سخن پیشین، ظلم وجور یکی از عوامل نابودی شمرده شده است؛ بنابراین، علت تامه نیست تا با وجودش نابودی حتمی شود. از مصادیق بارز ظلم می‌توان به [[خون‌ریزی]] و [[کشتار]] [[مردم]] اشاره کرد. [[امام علی]]{{ع}} در [[عهدنامه]] خود به [[مالک اشتر]] این مطلب را یادآور می‌شود:

در مجموع باید گفت: [[عدالت]] و ظلم عناوین عامی هستند که ممکن است در ابعاد [[سیاسی]]، نظامی، [[اقتصادی]]، [[فرهنگی]] - [[اجتماعی]] و [[قضایی]] تجلی یابند. [[حق و باطل]]، چهره‌ای دیگر از مسئله [[عدل]] و ظلم است. به هر حال از دیدگاه امام علی{{ع}} منع مردم از [[حق]] و اخذ ایشان به [[باطل]]، علتی کلی برای نابودی [[اقوام]] پیشین به شمار می‌رود<ref>نهج البلاغه، نامه ۷۹.</ref>.

[[استبداد]] و ترک [[مشورت]]: این پیش‌فرض برای امام علی{{ع}} وجود دارد که اولاً [[انسان]]، موجودی دو بعدی ([[الهی]] - [[شیطانی]]) است، و ثانیاً [[قدرت]] می‌تواند زمینه [[فساد]] را پدید آورد. نتیجه این دو مقدمه آن است که [[صاحبان قدرت]] در صورت عدم وجود نظارت‌های لازم درونی ([[تقوا]] و عدالت) و برونی (مردم و نهادهای دیگر)، ممکن است به استبداد کشیده شوند. امام علی{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|مَنْ مَلَكَ اسْتَأْثَرَ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۶۰.</ref>؛ «هر که بر [[ملک]] دست یافت، فقط خود را دید و از دیگران روی بتافت».

استبداد، از یک طرف به صاحب [[قدرت]] و [[صفات رذیله]] او، و از طرف دیگر به مردمی که زمینه آن را پدید می‌آورند، مربوط می‌شود. [[حاکمان]] با [[عجب]] و [[کبر]] و [[خودبینی]] خود به [[فساد]] متمایل می‌شوند، و اطرافیان آنها و در مجموع [[توده]] [[مردم]] با [[ستایش]] حاکمان، و یا [[حکومت]] در برابر ایشان، زمینه را برای [[استبداد]] آماده می‌سازند. [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید:

امام علی{{ع}}، استبداد و خود رأیی را سبب نابودی، خطر و [[لغزش]] معرفی می‌کند: {{متن حدیث|مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ هَلَكَ‌}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۶۱.</ref>؛ {{متن حدیث|مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ فَقَدْ خَاطَرَ وَ غَرَّرَ}}<ref>غررالحکم (شرح خوانساری)، ج۵، ص۴۶۱.</ref>؛ {{متن حدیث|مَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْيِهِ زَلَّ‌}}<ref>غررالحکم (شرح خوانساری)، ج۵، ص۱۷۰.</ref>. از این بالاتر آن‌که اگر کسی به [[رأی]] خود قانع شود نیز زمینه نابودی خویش را آماده ساخته است: {{متن حدیث|مَنْ قَنِعَ بِرَأْيِهِ فَقَدْ هَلَكَ}}<ref>غررالحکم (شرح خوانساری)، ج۵، ص۱۵۸.</ref>.

افزون بر [[کبر]]، عامل دیگری که در ایجاد صفت [[استبداد]] تأثیر دارد، [[جهل]] و [[ناآگاهی]] است. [[حضرت علی]]{{ع}} می‌فرماید:

[[امام علی]]{{ع}} چنان به مشورت [[ارج]] می‌نهد که آن را عین [[هدایت]] می‌داند؛ به همین دلیل نیز، [[رسول خدا]]{{صل}} افراد را از [[مخالفت]] با مشورت شخص ناصح باز می‌دارد:

[[پیامبر]]{{صل}} فرمود:

برای آن‌که [[میزان]] تأثیر مسئله [[شورا]] در [[آسیب‌شناسی]] [[سیاسی]] [[حکومت اسلامی]] مشخص شود، به برداشت‌های گوناگون از [[روایات]] و [[آیات قرآنی]] در این زمینه اشاره می‌کنیم. در دو [[آیه]] از آیات قرآنی بر [[اصل شورا]] تأکید شده است<ref>{{متن قرآن|وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ}} «و آنان که (فراخوان) پروردگارشان را اجابت کرده‌اند و نماز را بر پا داشته‌اند و کارشان رایزنی میان همدیگر است و از آنچه روزیشان داده‌ایم می‌بخشند» سوره شوری، آیه ۳۸؛ {{متن قرآن|فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ}} «پس با بخشایشی از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.</ref>؛ اما «در خصوص [[وحی]] مسلم و [[احکام]] [[قطعی]] [[الهی]]، جایی برای [[مشورت]] وجود ندارد»<ref>{{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا}} «و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است» سوره احزاب، آیه ۳۶.</ref>.

از دیدگاه [[امام علی]]{{ع}} و دیگر [[امامان]]، [[وزیران]] و مستشاران نباید از میراث‌خواران [[رژیم]] [[فاسد]] گذشته، افراد بدون [[اندیشه]]، [[بخیل]]، [[حریص]]، احمق، [[فرومایه]]، [[مستبد]] به [[رأی]]، متلون و لجوج باشند. برعکس، ویژگی‌هایی از جمله [[خشیت الهی]]، [[عقل]] و [[خرد]]، [[حلم]]، تجربه، ناصح بودن و [[تقوا]] در ایشان شرط است:

[[امام صادق]]{{ع}} فرمود:

نخستین مشورت کننده مباش و [[رأی]] خام مده. هر [[کلامی]] بر زبانت آید مگو، و با [[مستبد]] به رأی و [[پست]] و [[دورو]] و لجوج مشورت مکن، و در [[موافقت کردن]] با هواهای مشورت کننده از [[خدا]] بترس؛ چون جلب موافقت او [[سرزنش]] به همراه دارد؛ همان‌گونه که نشنیدن درست [[کلام]] او [[خیانت]] است<ref>حکیمی، محمدرضا و محمد و علی، الحیاة، ج۱، ص۱۶۷ و ۱۶۸: {{متن حدیث|لَا تَكُونَنَّ أَوَّلَ مُشِيرٍ وَ إِيَّاكَ وَ الرَّأْيَ الْفَطِيرَ وَ تَجَنَّبِ ارْتِجَالَ الْكَلَامِ وَ لَا تُشِرْ عَلَى مُسْتَبِدٍّ بِرَأْيِهِ وَ لَا عَلَى وَغْدٍ وَ لَا عَلَى مُتَلَوِّنٍ وَ لَا عَلَى لَجُوجٍ وَ خَفِ اللَّهَ فِي مُوَافَقَةِ هَوَى الْمُسْتَشِيرِ فَإِنَّ الْتِمَاسَ مُوَافَقَتِهِ لُؤْمٌ وَ سُوءَ الِاسْتِمَاعِ مِنْهُ خِيَانَةٌ}}.</ref>.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۸۴.</ref>

'''[[تهدید]] آزادی‌ها و [[نقض]] [[حقوق مردم]]''': [[آزادی]]، از جمله [[حقوق]] [[فطری]] [[انسان‌ها]] است و هیچ کس جز [[خداوند]] [[حق]] محدود ساختن آن را ندارد. [[اوامر و نواهی]] خداوند نیز بر اساس [[مصالح]] و مفاسدی است که با توجه به [[حکمت الهی]]، انشا می‌شود. [[امام علی]]{{ع}} به فرزند ارشد خود، [[حضرت امام حسن مجتبی]]{{ع}} می‌فرماید: «[[بنده]] دیگری مباش که خدا تو را [[آزاد]] [[آفریده]] است»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳: {{متن حدیث|لَا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً}}.</ref>. آن [[حضرت]] همچنین می‌فرماید که انسان‌ها آزاد آفریده شده‌اند، نه بنده: «ای [[مردم]]! [[آدم]]، [[عبد]] و [[کنیز]] [[آفریده]] نشد و همه مردم آزادند»<ref>ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۴، ص۳۳۱؛ بحار الانوار، ج۳۲، ص۱۳۴، ح۱۰۷: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ آدَمَ لَمْ يَلِدْ عَبْداً وَ لَا أَمَةً وَ إِنَّ النَّاسَ كُلَّهُمْ أَحْرَارٌ}}.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} افزون بر [[حق]] و [[عدالت]]، ملاک دیگری با عنوان «رضای [[عامه]]» ([[رضایت]] [[توده]] مردم) برای عمل‌کرد [[مالک اشتر]] مشخص می‌کند. به [[اعتقاد]] او [[ناخشنودی]] [[اقلیت]] در مقابل رضایت [[اکثریت]] قابل گذشت است:

[[حضرت]] در [[نامه]] معروف خود به مالک اشتر بر رعایت [[حقوق مردم]] و [[پرهیز]] از [[خون‌ریزی]] ناحق تأکید دارد و آن را عامل مهمی در [[براندازی]] [[حکومت]] و یکی از مهم‌ترین آسیب‌های آن معرفی می‌کند: {{متن حدیث|إِيَّاكَ وَ الدِّمَاءَ وَ سَفْكَهَا بِغَيْرِ حِلِّهَا}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. امام علی{{ع}} خون‌ریزی را موجب [[کیفر الهی]] و سبب [[زوال نعمت]] و [[کوتاهی عمر]] حکومت معرفی کرده، آن را نه تنها [[سست]] کننده پایه‌های حکومت، بلکه از بین برنده آن می‌داند. دوران چهارساله [[زمامداری]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} را باید دوران [[بحران]] و [[جنگ]] نامید؛ چراکه حکومت نوپای حضرت، به زودی طعمه [[آز]] و [[حرص]] بدخواهان - اعم از [[ناکثین]] و [[مارقین]] و [[قاسطین]] - شد.

در عین حال، [[امام]] هیچ‌گاه [[آزادی بیان]] را محدود نکرد و کسی را به [[جرم]] اعتقاد یا بیان مطلبی [[مجازات]] نفرمود. در ماجرای [[جنگ صفین]]، گروهی از [[قاریان]] و [[شاگردان]] [[ابن مسعود]] که درباره جنگ با [[معاویه]] دو [[دل]] بودند، گفتند: ما در کار شما و [[شامیان]] می‌نگریم و وقتی دیدیم هر طرف پا را از [[حق]] بیرون گذاشت، بر [[ضد]] او می‌شوریم. [[امام علی]]{{ع}} در پاسخ ایشان نه تنها [[تندی]] نکرد، بلکه آنها را [[تشویق]] نمود و این عمل را ناشی از [[آگاهی]] به [[تفقه در دین]] و [[سنت]]، و [[مخالفت]] با آن را نوعی [[دیکتاتوری]] و [[خیانت]] پیشگی دانست: {{متن حدیث|مَرْحَباً وَ أَهْلًا هَذَا هُوَ الْفِقْهُ فِي الدِّينِ وَ الْعِلْمُ بِالسُّنَّةِ مَنْ لَمْ يَرْضَ فَهُوَ خَائِنٌ جَائِرٌ}}<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶.</ref>. گروه دیگری نیز که در [[مشروعیت]] [[جنگ]] تردید داشتند، از [[امام]] خواستند ایشان را به نقطه‌ای دیگر گسیل دارد تا با [[کافران]] [[جهاد]] کنند. امام نیز از این [[اعتذار]] ناراحت نشد، و گروه چهارصد نفری ایشان را به [[سرپرستی]] [[ربیع بن خثیم]] روانه [[خراسان]] کرد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۸۶.</ref>.

[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} پس از انعقاد [[قرارداد صلح]] تحمیلی با [[معاویه]]، نظر [[عبدالله بن ودیعه انصاری]] و [[مردم]] را در محیطی گرم و دوستانه جویا شد. او هم در کمال [[آزادی]] پاسخ داد که برخی آن را پسندیده‌اند و برخی دیگر آن را خوش ندارند، انصاری گفت: صاحب‌نظران معتقدند شما نباید اطرافیان خود را پراکنده می‌ساختید، و بهترین راه، [[نبرد]] تا [[پیروزی]] یا [[شهادت]] بود. امام نیز در کمال [[بردباری]] به انتقادهای وی گوش داد و از مواضع خود [[دفاع]]، و نقش تخریبی [[خوارج]] در آن جنگ را افشا کرد.

[[آزادی بیان]] مردم حتی در [[جنگ‌ها]]، و آزادی اشخاصی چون [[اشعث]] نشان می‌دهد که تا وقتی مخالف، [[سلاح]] برنمی‌داشت و [[قیام مسلحانه]] نمی‌کرد، آزادی کامل داشت<ref>ر.ک: جمالی، نصرت الله، عوامل سقوط حکومت‌ها در قرآن و نهج البلاغه، ص۱۶۴ - ۱۷۰؛ مهوری، محمد حسین، «سیره و روش حضرت علی{{ع}} در برخورد با مخالفان خود»، حکومت اسلامی، ش۱۶، تابستان ۷۹.</ref>. [[ابن ابی الحدید]] می‌گوید: هر [[فتنه]] و [[تباهی]] زیر سر اشعث بود؛ اما امام با او برخوردی کریمانه داشت. خوارج نیز از [[ناسزاگویی]] و هتاکی و سعی در برهم زدن [[نماز جماعت]] و اغتشاش در [[سخنرانی امام]] دریغ نمی‌کردند؛ اما [[حضرت]] با برخوردی معقول موفق شد دو سوم آنها را [[هدایت]] کند. وقتی [[خوارج]] [[شعار]] {{متن حدیث|لَا حَكَمَ إِلَّا اللَّهُ‌}} را در بین کلمات [[امام]] سر دادند. حضرت پاسخ داد: این کلمه حقی است که از آن [[باطل]] را [[اراده]] کرده‌اید. وی سپس اعلام کرد اولاً مانع ورود شما به [[مساجد]] نمی‌شویم؛ ثانیاً حقوقتان را از [[بیت المال]] قطع نمی‌کنیم؛ و سوم آن‌که تا نجنگید، با شما نمی‌جنگیم<ref>مهوری، محمد حسین، «سیره و روش حضرت علی{{ع}} در برخورد با مخالفان خود»، حکومت اسلامی، ش۱۶، تابستان ۷۹، به نقل از: انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵۹.</ref>. امام چون [[دو دلی]] برخی افراد در جریان [[حکمیت]] را [[مشاهده]] کرد، فرمود:

[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} جهت [[کارآمدی]] حکومت و بالابردن کارکرد مدیریت، از اصولی مانند اصل [[تشویق]] و [[تنبیه]] استفاده می‌کرد. وی به [[مالک اشتر]] می‌فرماید: «[[نیکوکار]] و [[گناهکار]] نزد تو نباید یکسان باشند»<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. در مقابل، [[حضرت]] [[کارگزاران]] خود را از گرفتن [[هدیه]] و [[رشوه]] در قبال برآوردن نیازهای [[مردم]] منع می‌کرد؛ چراکه مقدمات [[ظلم]] در [[حق مردم]] را فراهم می‌آورد: {{متن حدیث|أَيُّمَا وَالٍ احْتَجَبَ عَنْ حَوَائِجِ النَّاسِ احْتَجَبَ اللَّهُ عَنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ عَنْ حَوَائِجِهِ وَ إِنْ أَخَذَ هَدِيَّةً كَانَ غُلُولًا وَ إِنْ أَخَذَ رِشْوَةً فَهُوَ مُشْرِكٌ‌}}<ref>ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۴، ص۱۵۵؛ بحارالانوار، ج۷۲، ص۳۴۵، ح۴۲.</ref>.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۹۲.</ref>

'''[[برتری‌جویی]]''': [[همدلی]] [[حاکمان]] و مردم، فاصله ایشان را کم می‌کند و سبب می‌شود که با انتقادهای مردم آشنا شوند و اگر انتقادهای مردم سریع‌تر به [[مسئولان]] [[سیاسی]] برسد، از نزدیک با [[مشکلات]] آنان آشنا می‌شوند؛ به همین سبب، [[امام علی]]{{ع}} در سفارش‌های خود: به مالک اشتر فرماید:

و بخشی از وقت خود را خاص کسانی کن که به تو نیاز دارند. خود را برای کار آنان فارغ دار و در مجلس عمومی نشین و در آن مجلس برابر خدایی که تو را [[آفریده]]، [[فروتن]] باش و [[سپاهیان]] و یارانت را که نگهبانانند یا تو را پاسبان، از آنان بازدار، تا سخن‌گوی آن مردم با تو [[گفت‌وگو]] کند، بی‌درماندگی در گفتار که من از [[رسول خدا]]{{صل}} بارها شنیدم که می‌فرمود: «هرگز امتی را [[پاک]] نخوانند که در آن، [[امت]] در گفتار درمانند، [[حق]] [[ناتوان]] را از توانا نستانند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳: {{متن حدیث|وَ اجْعَلْ لِذَوِي الْحَاجَاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فِيهِ شَخْصَكَ وَ تَجْلِسُ لَهُمْ مَجْلِساً عَامّاً فَتَتَوَاضَعُ فِيهِ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَكَ وَ تُقْعِدُ عَنْهُمْ جُنْدَكَ وَ أَعْوَانَكَ مِنْ أَحْرَاسِكَ وَ شُرَطِكَ حَتَّى يُكَلِّمَكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ فَإِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} يَقُولُ فِي غَيْرِ مَوْطِنٍ لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ لَا يُؤْخَذُ لِلضَّعِيفِ فِيهَا حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ}}.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} [[مالک اشتر]] را از فزون‌خواهی و [[برتری‌طلبی]] در مسائلی که مردم در آن اشتراک دارند، برحذر می‌دارد:

و بپرهیز از آن‌که چیزی را به خود مخصوص داری که بهره همه مردم در آن یکسان است، و از [[غفلت]] در آن‌چه بدان توجه باید، و در دیده‌ها نمایان است. چه آن را که به ناروا ستانده‌ای از چنگ تو درآرند و به زودی پرده [[کارها]] از پیش دیده‌ات بردارند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۹۲.</ref>

'''روی‌گردانی از اصول اساسی و روی آوردن به سیاست‌های ابزارگرایانه''': [[حاکم اسلامی]] از دیدگاه امام علی{{ع}} باید اصول‌گرا باشد و با تضییع اصول، به [[فروع]] روی نیاورد<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. اگر امام علی{{ع}} [[اهل]] [[مصلحت‌اندیشی]] بود، پس از به دست گرفتن زمام قدرت، درگیر سه [[جنگ]] مهم نمی‌شد، و دولتش آن قدر زودگذر نمی‌بود. وی خود فرمود:

اگر ملاک فقط [[حفظ]] و [[توسعه قدرت]] باشد، از هر وسیله‌ای برای رسیدن به آن [[هدف]] می‌توان استفاده کرد؛ اما اگر [[ارزش‌ها]] و اهدافی بالاتر از [[قدرت]] مطرح باشد، [[مصلحت‌اندیشی]] و [[پیمان‌شکنی]] ممنوع می‌شود. [[امام علی]]{{ع}} [[مالک اشتر]] را حتی از شکستن [[عهد]] با [[مشرکان]] باز می‌دارد:

و خود را چون سپری برابر پیمانت برپا، چه [[مردم]] بر هیچ چیز از واجب‌های [[خدا]]، چون بزرگ شمردن [[وفا]] به همه سخت همداستان نباشند، با همه هواهای گونه‌گون که دارند... پس در آن‌چه به عهده گرفته‌ای [[خیانت]] مکن و پیمانی را که بسته‌ای مشکن و دشمنت را مفریب<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳: {{متن حدیث|فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالْأَمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْ‌ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ... فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لَا تَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ وَ لَا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ‌}}.</ref>.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۹۳.</ref>

[[امام]] [[جامعه جاهلی]] را با این ویژگی [[وصف]] می‌کند که [[عالمان]] دم از گفت فرو بسته، و [[جاهلان]] به [[عزت]] نشسته‌اند: {{متن حدیث|عَالِمُهَا مُلْجَمٌ وَ جَاهِلُهَا مُكْرَمٌ‌}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲.</ref>. یکی از مصادیق [[عدل]] که در آغاز از آن سخن گفتیم، قرار دادن هر کس در جای خویش و برحسب شایستگی‌های او است. گماردن افراد بی‌صلاحیت و [[دنیاپرست]] به امر [[حکومت]]، مصداقی از [[ستم]] به شمار می‌رود.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۹۴.</ref>

'''در خطر قرار گرفتن [[امنیت]]''': همان‌گونه که در مباحث مقدماتی گفته شد، در خطر قرار گرفتن آرمان‌های [[حکومتی]]، نوعی آسیب به شمار می‌رود. [[امام علی]]{{ع}} یکی از اهداف در دست گرفتن [[قدرت]] را [[امنیت]] [[ستمدیدگان]] ذکر می‌کند:

بدترین [[حکومت‌ها]] [[حکومتی]] است که امنیت ندارد: {{متن حدیث|شَرُّ الْبِلَادِ بَلَدٌ لَا أَمْنَ فِيهِ وَ لَا خِصْبَ}}<ref>ری شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، ج۴، ص۲۶۷؛ غررالحکم، ح۵۶۸۴.</ref>. [[جامعه]] به [[رهبر]] نیاز دارد، خواه [[نیکوکار]] یا [[فاجر]] باشد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۰. </ref>. و اصولاً [[حاکم جائر]]، بهتر از [[فتنه]] و [[آشوب]] ممتد است. خود امام علی{{ع}} در پاسخ به [[خوارج]]، علت این را که [[مردم]] حتی به حاکم جائر نیز نیاز دارند توضیح می‌دهد:

'''[[نفوذ]] افراد [[خائن]] و [[سرسپرده]] به کادر [[حکومتی]]''': [[امام علی]]{{ع}} در [[عهدنامه]] خویش به [[مالک اشتر]] در خصوص [[گزینش]] [[افراد صالح]] برای کادر [[سیاسی]]، [[اداری]] و نظامی خود تأکید فراوان می‌کند. از دیدگاه [[امام]] بدترین [[وزیران]] کسانی هستند که در دوران پیشین [[وزارت]] داشته و در [[گناهان]] [[شریک]] بوده‌اند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>. یکی از ابزارهای [[نظارت بر کارگزاران]]، قرار دادن [[جاسوسان]] و مراقبان برای آنها است<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.

'''جدایی [[مسئولان]] از [[مردم]]''': امام به مالک اشتر سفارش می‌کند که با مردم نشست و برخاست و در [[حج]] و جلسات آنها شرکت کن و مگذار چیزی بین تو و ایشان حایل شود؛ چراکه راه [[شناخت]] بر ایشان بسته می‌گردد، مسائل کوچک را بزرگ و مسائل بزرگ را کوچک خواهند دید و [[حق و باطل]] به هم آمیخته می‌شود<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.<ref>[[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۸۴-۹۶.</ref>

 

#[[پرونده:1368104.jpg|22px]] [[سید صادق حقیقت|حقیقت، سید صادق]]، [[آسیب‌شناسی حکومت (مقاله)| مقاله «آسیب‌شناسی حکومت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|'''دانشنامه امام علی ج۶''']]