اجتباء الهی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مقام معصوم است. اجتباء الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اجتباء الهی در قرآن - اجتباء الهی در فقه سیاسی - مقام اجتباء الهی - پرسش مرتبط ندارداجتباء به‌معنای جمع کردن و گردآوری در مورد بندگان عبارت است از اختصاص دادن او به فیض‌های خاص الهی که نتیجه آن حاصل شدن انواع نعمت‌ها برای او، بدون هیچ‌گونه سعی و تلاشی است و این موهبت تنها برای پیامبران و صدیقان و شهدا خواهد بود.
معناشناسی
واژه اجتبا به‌معنای جمع کردن و "گردآوری" است[۱]؛ بدین سبب حوض را که محلّ گردآوری آب است، جابیه، و خراج را که از اطراف و اکناف گردآوری می‌شود، مَجْبی نامیده‌اند[۲]. از آنجا که باب افتعال بر قصد و اختیار دلالت می‌کند می‌توان اجتبا را به‌معنای اختیار کردن شیء برای گردآوری و رهایی بخشیدن آن از تشتّت و پراکندگی دانست[۳]. اجتبا و برگزیدن بنده از ناحیه خداوند به‌معنای اختصاص دادن او به فیض‌های خاص الهی است که نتیجه آن حاصل شدن انواع نعمت‌ها برای او، بدون هیچ‌گونه سعی و تلاشی است و این موهبت تنها برای پیامبران و صدیقان و شهدا خواهد بود[۴].[۵]
اجتباء در قرآن
در قرآن کریم، مشتقّات "جبی" ۱۲ بار به‌کار رفته که ۱۰ مورد آن به بحث «اجتبا» مربوط است. در موارد یاد‌شده، به جز یک مورد که به‌معنای لغوی اجتبا ﴿وَإِذَا لَمْ تَأْتِهِم بِآيَةٍ قَالُواْ لَوْلاَ اجْتَبَيْتَهَا﴾[۶]. ارتباط دارد، به حقیقت اجتبا "معنای مصطلح آن" همراه با علم به تأویل احادیث[۷] و هدایت[۸] و صلاح[۹] و علم به غیب[۱۰] و نفی حرج[۱۱] اشاره شده است[۱۲].
حقیقت اجتبا
همان‌گونه که از تأمّل در معنای لغوی و اصطلاحی اجتبا به‌دست می‌آید و نیز دقّت در موارد کاربرد آن در قرآن مؤیّد است، حقیقت اجتبا آن است که خداوند، بنده خود را برگزیند و وی را از هرگونه تشتّت و تفرّق و سرگردانی و تمایل به جوانب گوناگون و متضادّ رهایی بخشد؛ آن‌گاه او را به‌سوی خود متمایل و راه هدایت و رستگاری را برایش فراهم آورد[۱۳]. از آن‌چه گفته شد، روشن می‌شود که تفسیر اجتبا به مطلق برگزیدن، درست نیست؛ زیرا گزینش، معنایی است که ما آن را از صیغه افتعال که بر قصد و اختیار دلالت دارد، استفاده می‌کنیم و به مادّه اجتبا اختصاص ندارد؛ بلکه معنای مزبور را از هر مادّه‌ای که به باب افتعال برده شود می‌توان فهمید. بلی می‌توان گفت: شخصی که مُجْتَبی است، او را برای اختصاص به مقام اجتبا یا جهت کارهای خطیری چون رسالت و امامت و ولایت برمی‌گزینند[۱۴]؛ ولی باید توجّه داشت که برگزیدن اوّل، سابق بر اجتبا یا همراه آن است و برگزیدن بعدی، متفرِّع بر اجتبا خواهد بود[۱۵].
اجتبا و هدایت
خداوند درباره شماری از پیامبران می‌فرماید: ما آنها را اجتبا، و به راه راست هدایتشان کردیم: ﴿وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾. آمدن اجتبا همراه هدایت به‌ویژه پیش از هدایت، گویای این نکته است که بین اجتبا و هدایت، رابطه علّی و معلولی برقرار است و نیز تقدّم ذکری: ﴿اجْتَبَيْنَاهُمْ﴾ بر ﴿هَدَيْنَاهُمْ﴾ بر زمینه‌ساز بودن اجتبا برای هدایت دلالت دارد[۱۶]. گویا خدای متعال خواسته است بگوید: ما پیامبران یاد‌شده را از سرگردانی میان کثرات و تمایل و رکون به مظاهر خلقیّة نجات داده و آنها را به‌سوی خود متمایل ساخته و به صراط مستقیم هدایتشان کرده‌ایم[۱۷].[۱۸]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ لسان‌العرب، ج۲، ص۱۷۴؛ الصحاح، ج۶، ص۹۷؛ ترتیب‌العین، ص۱۲۶.
- ↑ النهایه، ج۱، ص۲۳۱؛ ترتیب العین، ص۱۲۶.
- ↑ التّحقیق، ج۲، ص۵۳.
- ↑ مفردات، ص۱۸۶، "جبی"؛ دائرة‌الفرائد، ج۵، ص۴۱.
- ↑ رضایی، حسن، مقاله «اجتبا»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲، ص ۱۱۶ - ۱۲۰.
- ↑ و چون برای آنان آیه‌ای (دلخواه آنان) نیاورده‌ای می‌گویند: چرا خود آیه‌ای برنگزیدی؟؛ سوره اعراف، آیه ۲۰۳.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۲.
- ↑ سوره نحل، آیه ۱۲۱؛ سوره انعام، آیه ۸۷.
- ↑ سوره قلم، آیه ۵۰.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۱۷۹.
- ↑ سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ رضایی، حسن، مقاله «اجتبا»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲، ص ۱۱۶ - ۱۲۰.
- ↑ المیزان، ج۱۱، ص۷۹.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۳، ص۵۱۱؛ التبیان، ج ۹، ص۱۵۱.
- ↑ رضایی، حسن، مقاله «اجتبا»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲، ص ۱۱۶ ـ ۱۲۰.
- ↑ المیزان، ج۷، ص۲۴۶ـ۲۴۷.
- ↑ المیزان، ج۷، ص۲۴۷.
- ↑ رضایی، حسن، مقاله «اجتبا»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲، ص ۱۱۶ - ۱۲۰.