اسحاق بن یوسف ازرق در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسحاق بن یوسف ازرق است. اسحاق بن یوسف ازرق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسحاق بن یوسف ازرق در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسحاق الأزرق[۱] به نقل از تأویل الآیات الظاهرة در یکی از اسناد تفسیر کنز الدقائق ذکر شده است:
«مَا ذَكَرَهُ أَصْحَابُنَا مِنْ رُوَاةِ الْحَدِيثِ مِنْ كِتَابِ الْأَرْبَعِينَ رِوَايَةُ أَسْعَدَ الْإِرْبِلِيِّ[۲] عَنْ عَمَّارِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْحَاقَ الْأَزْرَقِ عِنْدَ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ سُلَيْمَانَ قَالَ: وُجِدَ فِي ذَخِيرَةِ حَوَارِيِّ عِيسَى(ع) رَقٌّ فِيهِ مَكْتُوبٌ بِالْقَلَمِ السُّرْيَانِيِّ مَنْقُولٌ مِنَ التَّوْرَاةِ وَ ذَلِكَ لَمَّا تَشَاجَرَ مُوسَى وَ الْخَضِرُ(ع) فِي قِصَّةِ السَّفِينَةِ وَ الْغُلَامِ وَ الْجِدَارِ وَ رَجَعَ مُوسَى إِلَى قَوْمِهِ فَسَأَلَهُ أَخُوهُ هَارُونُ عَمَّا اسْتَعْمَلَهُ مِنْ الْخَضِرِ وَ شَاهَدَهُ مِنْ عَجَائِبِ الْبَحْرِ فَقَالَ مُوسَى(ع): بَيْنَا أَنَا وَ الْخَضِرُ عَلَى شَاطِئِ الْبَحْرِ إِذْ سَقَطَ بَيْنَ أَيْدِينَا طَائِرٌ فَأَخَذَ فِي مِنْقَارِهِ قَطْرَةً مِنْ مَاءِ الْبَحْرِ وَ رَمَى بِهَا نَحْوَ الْمَشْرِقِ وَ أَخَذَ مِنْهُ ثَانِيَةً وَ رَمَى بِهَا نَحْوَ الْمَغْرِبِ ثُمَّ أَخَذَ ثَالِثَةً وَ رَمَى بِهَا نَحْوَ السَّمَاءِ ثُمَّ أَخَذَ رَابِعَةً وَ رَمَى بِهَا نَحْوَ الْأَرْضِ ثُمَّ أَخَذَ خَامِسَةً وَ أَلْقَاهَا فِي الْبَحْرِ فَبُهِتُّ أَنَا وَ الْخَضِرُ مِنْ ذَلِكَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْهُ...»[۳].[۴]
شرح حال راوی
نام راوی در کتب رجالی شیعه ذکر نشده است؛ ولی رجالیان اهل سنت در کتب رجالی خودشان از وی یاد کرده‌اند و نام کاملش ابو محمد اسحاق بن یوسف بن مرداس القرشی المخزومی الواسطی معروف به الأزرق[۵] است. او از اهل واسط بوده و برای نقل حدیث، به بغداد نیز سفر کرده است[۶].
وی از محدثان بزرگ بوده، چندان که تنها از شریک بن عبدالله نخعی نُه هزار حدیث اخذ کرده است[۷].
افزون بر این، در علوم دیگری مانند فقه و علوم قرآن نیز کارشناس بوده و چند اثر علمی مانند کتاب الصلاة، المناسک و کتاب القراءات را در کارنامه علمی خود دارد.
ذهبی: "وكان من جلة المقرئين، تلا على حمزة الزيات، وأخذ الحروف عن أبي بكر بن عياش و غيره،... وكان من أئمة الحديث"[۸].
عمر رضا کحاله: "إسحاق بن يوسف الأزرق (أبو محمد) فقيه، محدث. توفى بواسط. له من الكتب: المناسك، الصلاة، والقراءات[۹].[۱۰]
طبقه راوی
ولادت راوی در سال ۱۱۷ ق و وفات او در سال ۱۹۵ یا ۱۹۶ ق ثبت شده است[۱۱]. از امام صادق(ع) نیز روایت کرده است[۱۲]. ابن حجر او را از طبقه نهم[۱۳] دانسته و بر اساس طبقه‌بندی آیت الله بروجردی از راویان طبقه پنجم قرار میگیرد.[۱۴]
استادان و شاگردان راوی
اسحاق بن یوسف از کسانی مانند شریک بن عبدالله نخعی[۱۵]، سلیمان اعمش، عبدالملک بن ابی سلیمان[۱۶]، فضیل بن غزوان، قاسم بن عثمان[۱۷]، سفیان الثوری و مسعر بن کدام روایت کرده که استادان وی هستند و اشخاصی مانند احمد بن محمد بن حنبل[۱۸]، احمد بن سنان القطان، اسحاق بن بهلول التنوخی، حسن بن حماد سجادة و عمار بن خالد تمار واسطی[۱۹] از وی روایت کرده‌اند که شاگردانش هستند.[۲۰]
مذهب راوی
اسحاق الأرزق از راویان عامی است؛ ولی روایاتی در فضائل اهل بیت(ع) نقل کرده است؛ از جمله روایت طیر مشوی و حدیث کساء:
- «أَخْبَرَنَا أَبُو سَعْدِ بْنُ عَلِيٍّ أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ الْكُهَيْلِيُّ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ الْحَضْرَمِيُّ حَدَّثَنَا عَمَّارُ بْنُ خَالِدٍ الْوَاسِطِيُّ حَدَّثَنَا إِسْحَاقُ بْنُ يُوسُفَ، عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَبِي سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي لَيْلَى الْكِنْدِيِّ عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ أَنَّ النَّبِيَّ(ص) كَانَ فِي بَيْتِهَا عَلَى مَنَامَةٍ لَهُ، عَلَيْهِ كِسَاءٌ خَيْبَرِيٌ فَجَاءَتْ فَاطِمَةُ بِبُرْمَةٍ فِيهَا خَزِيرَةٌ- فَقَالَ: ادْعِي زَوْجَكِ وَ ابْنَيْكِ فَدَعَتْهُمْ- فَبَيْنَمَا هُمْ يَأْكُلُونَ إِذْ نَزَلَتْ عَلَى النَّبِيِّ(ص): ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۲۱] فَأَخَذَ النَّبِيُّ(ص) بِفَضْلَةِ الْكِسَاءِ فَغَشَّاهُمْ إِيَّاهَا ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي وَ حَامَّتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهِّرْهُمْ تَطْهِيراً، قَالَهَا النَّبِيُّ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ. قَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: فَأَدْخَلْتُ رَأْسِي فِي الْبَيْتِ- فَقُلْتُ: وَ أَنَا مَعَكُمْ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ: إِنَّكِ إِلَى خَيْرٍ»[۲۲].
- «عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: أُهْدِيَ لِرَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حجل مشوي بخبزه وضيافة، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: " اللَّهُمَّ ائْتِنِي بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَيْكَ يَأْكُلُ مَعِي مِنْ هَذَا الطَّعَامِ " فَقَالَتْ عَائِشَةُ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ أَبِي، وَقَالَتْ حَفْصَةُ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ أَبِي، وَقَالَ أَنَسٌ: وَقُلْتُ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ، قال أنس: فسمعت حركة بِالْبَابِ فَقُلْتُ إنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى حَاجَةٍ فَانْصَرَفَ ثُمَّ سَمِعْتُ حَرَكَةً بِالْبَابِ فَخَرَجْتُ فَإِذَا عَلِيٌّ بِالْبَابِ، فَقُلْتُ: إنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى حَاجَةٍ فَانْصَرَفَ ثُمَّ سَمِعْتُ حَرَكَةً بِالْبَابِ فَسَلَّمَ عليَّ فَسَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صَوْتَهُ فَقَالَ: انْظُرْ مَنْ هَذَا؟ فَخَرَجْتُ فَإِذَا هُوَ عَلِيٌّ فَجِئْتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وسلَّم فَأَخْبَرْتُهُ فَقَالَ: " ائذن له يدخل عليَّ فأذنت له فدخل، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ اللهم والِ من والاه»[۲۳].
- « وَ رَوَى عَبْدُ السَّلَامِ بْنُ صَالِحٍ، عَنْ إِسْحَاقَ الْأَزْرَقِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ آبَائِهِ، أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ لَمَّا زَوْجُ فَاطِمَةَ، دَخَلَ النِّسَاءِ عَلَيْهَا، فَقُلْنَ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ، خَطْبُكَ فُلَانُ وَفُلَانُ، فَرَدَّهُمْ عَنْكَ، وَزَوْجُكَ فَقِيراً لَا مَالَ لَهُ، فَلَمَّا دَخَلَ عَلَيْهَا أَبُوهَا صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ رَأَى ذَلِكَ فِي وَجْهِهَا، فَسَأَلَهَا فَذَكَرْتُ لَهُ ذَلِكَ، فَقَالَ يَا فَاطِمَةَ، إِنَّ اللَّهَ أَمَرَنِي فأنكحتك أُقَدِّمُهُمْ سِلْماً، وَأَكْثَرُهُمْ عِلْماً، وَأَعْظَمُهُمْ حِلْماً، وَمَا زَوْجَتَكَ إِلَّا بِأَمْرٍ مِنَ السَّمَاءِ، أَمَا عَلِمْتَ أَنَّهُ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ؟!»[۲۴].[۲۵]
جایگاه حدیثی راوی
رجالیان اهل سنت به وثاقت اسحاق الأزرق تصریح، و او را از راویان مورد وثوق و اعتماد معرفی کردند:
"قال أحمد (أحمد بن حنبل): ... قيل: إسحاق الأزرق ثقة؟ قال: إي والله ثقة. وقال عثمان بن سعيد الدارمي، عن يحيى بن معين: ثقة. وكذلك قال العجلي... وقال أبوحاتم: صحيح الحديث، صدوق، لا بأس به... قال أحمد بن علي: ورد بغداد، وحدث بها، وكان من الثقات المأمونين، وأحد عبادالله الصالحين... وقال محمد بن سعد: وكان ثقة وربما غلط"[۲۶] و[۲۷].[۲۸]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۹۱، ش۱۵۰. ب. منابع سنی: الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۱۹؛ الطبقات الکبری، ج۷، ص۳۱۵؛ التاریخ الکبیر، ج۱، ص۴۰۶، ش۱۳۰۰؛ معرفة الثقات، ج۱، ص۴۵۳، ش۷۲۷؛ الجرح و التعدیل، ج۲، ص۲۳۸، ش۸۴۱؛ الثقات، ج۶، ص۵۲؛ مشاهیر علماء الأمصار، ص۲۸۱، ش۱۴۰۵؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۱۶، ش۳۳۶۵؛ التعدیل و التجریح، ج۱، ص۳۶۳، ش۹۳؛ تهذیب الکمال، ج۲، ص۴۹۶، ش۳۹۵؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۳۲۰، ش۲۹۹؛ سیر أعلام النبلاء، ج۹، ص۱۷۱، ش۵۱؛ تاریخ الإسلام، ج۱۳، ص۹۷؛ العبر فی خبر من غبر، ج۱، ص۳۱۸؛ الوافی بالوفیات، ج۸، ص۲۷۹؛ إکمال تهذیب الکمال، ج۲، ص۱۲۲، ش۴۳۷؛ تقریب التهذیب، ج۱، ص۸۷، ش۳۹۶؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۲۲۵، ش۴۸۶.
- ↑ این روایت را شیخ حسن بن سلیمان الحلی (زنده در ۸۰۲ق) شاگرد شهید اول در المحتضر (ص۱۸۰) به نقل از الأربعین سعد الإربلی نقل کرده است و وی غیر از اسعد بن ابراهیم بن الحسن بن علی است که کتابی با عنوان الأربعین فی الفضائل و المناقب تألیف کرده است. آقا بزرگ تهرانی معتقد است که اولی از عالمان سنی است؛ ولی دومی از عالمان امامی است. (الذریعة، ج۱، ص۴۱۱ و ۴۱۶) نویسنده ریاض العلماء نیز با توجه به محتوای کتاب، تشیع اسعد بن ابراهیم را قطعی دانسته و نوشته است: و فیها من الفضائل العظیمة و بملاحظة ذلک لا ینبغی شک فی تشیعه. (أعیان الشیعه، ج۳، ص۲۹۴ به نقل از ریاض العلماء).
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۳، ص۴۰ به نقل از تأویل الآیات الظاهرة، ص۱۱۰..
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۰-۳۹۱.
- ↑ سفیدی است که روی سیاهی چشم را میگیرد و سبب نابینایی می‌گردد: الزرقة البیاض حیثما کان، والزرقة: خضرة فی سواد العین، و قیل: هو أن یتغشی سوادها بیاض، زرق زرقاً فهو أزرق و أزرقی. (لسان العرب، ج۱۰، ص۱۳۸) بدان جهت در بعضی کتب به اعمی وصف شده است.
- ↑ ورد إسحاق بغداد و حدث بها؛ (تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۱۶، ش۳۳۶۵).
- ↑ و یقال: إن إسحاق الأزرق أخذ عنه تسعة آلاف حدیث؛ (سیر أعلام النبلاء، ج۸، ص۲۰۱، ش۳۷).
- ↑ سیر أعلام النبلاء، ج۹، ص۱۷۱، ش۵۱؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۳۲۰، ش۲۹۹.
- ↑ معجم المؤلفین، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۱-۳۹۲.
- ↑ «وَ الْأَوَّلُ أَصَحُّ»؛ (تهذیب الکمال، ج۲، ص۵۰۰).
- ↑ العثمانیه، ص۲۸۹؛ شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج۱۳، ص۲۲۷.
- ↑ التاسعة: الطبقة الصغری من أتباع التابعین؛ (تقریب التهذیب، ج۱، ص۲۶).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۲.
- ↑ معرفة الثقات، ج۱، ص۴۵۳.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۲، ص۲۳۸، ش۸۴۱.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۷، ص۷۴، ش۴۱۹.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۲، ص۲۳۸، ش۸۴۱.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۲، ص۴۹۶ - ۴۹۷، ش۳۹۵.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۳.
- ↑ و در خانه‌هایتان آرام گیرید و چون خویش‌آرایی دوره جاهلیت نخستین خویش‌آرایی مکنید و نماز بپا دارید و زکات بپردازید و از خداوند و فرستاده او فرمانبرداری کنید؛ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۲، ص۱۳۰، ح۷۶۱.
- ↑ البدایة و النهایه، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ العثمانیه، ص۲۸۹؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، ج۱۳، ص۲۲۷.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۳-۳۹۵.
- ↑ تعبیر ربما غلط اشاره به روایاتی است که اسحاق الأرزق درباره فضائل اهل بیت(ع) نقل کرده است. حشره الله مع من أحب!.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۲، ص۴۹۸-۵۰۰.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۳۹۵.