حسن بن حسین لؤلؤی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از الحسن اللؤلوئی)

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

به گزارش از بصائر الدرجات الحسن بن الحسین اللّؤلؤی[۱] در یکی از اسناد تفسیر کنز الدقائق ذکر شده است:

«مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اَلْجَبَّارِ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ اَلْحَسَنِ اَللُّؤْلُؤِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ اَلْحَسَنِ اَلْمِيثَمِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ اَلْمِيثَمِيِّ عَنْ مُلَيْحٍ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ عَصَافِيرُ عَلَى اَلْحَائِطِ يَصِحْنَ، فَقَالَ: يَا بَا حَمْزَةَ أَ تَدْرِي مَا يَقُلْنَ؟ قَالَ: يَتَحَدَّثْنَ أَنَّهُنَّ فِي وَقْتٍ يَشْكُونَ قُوتَهُنَّ»[۲].[۳]

شرح حال راوی

حسن بن حسین لؤلؤی از راویان کوفی امامی است که در رجال النجاشی و رجال الطوسی عنوان شده است و دارای کتابی با عنوان «مجموع نوادر»[۴] بوده و روایات فراوانی با عنوان الحسن بن الحسین اللولوئی[۵]، اللؤلوئی[۶]، الحسن اللؤلوئی[۷]، حسن بن حسین اللؤلوئی[۸] و الحسن بن الحسین[۹] و در موضوعات مختلفی مانند احکام، عقائد، اخلاق و فضائل امام علی(ع) گزارش کرده است.[۱۰]

اتحاد و تعدد راوی

درباره اشتراک حسن بن حسین لؤلوئی میان دو راوی یا اینکه حکایت از یک راوی دارد، رجالیان اختلاف دارند: بعضی به اتحاد معتقد شدند و برخی تعدد آن را استظهار کردند.

خاستگاه اختلاف عبارت نجاشی و شیخ طوسی در ترجمه أحمد بن الحسن بن الحسین اللؤلؤی است.

نجاشی نوشته است: أحمد بن الحسن بن الحسين اللؤلؤي له كتاب يعرف باللؤلؤة، -و ليس هو الحسن بن الحسين اللؤلؤي- أخبرنا الحسين بن عبيدالله قال: حدثنا أحمد بن جعفر قال: حدثنا أحمد بن إدريس قال: حدثنا أحمد بن أبي زاهر قال: حدثنا الحسن بن الحسين اللؤلؤي، عن أحمد بن الحسن به[۱۱].

شیخ طوسی نوشته است: أحمد بن الحسن بن الحسين اللؤلؤي، ثقة -و ليس بابن المعروف بالحسن بن الحسين اللؤلؤي- كوفي. و له كتاب اللؤلؤة. أخبرنا به الحسين بن عبيدالله، عن أحمد بن جعفر، عن أحمد بن إدريس، عن أحمد بن أبي زاهر، عن الحسن بن الحسين اللؤلؤي، عن أحمد بن الحسن[۱۲].

گروهی از بزرگان از عبارت نجاشی و شیخ طوسی استظهار کردند که حسن بن حسین لؤلوئی مشترک میان دو نفر است و هرکدام راوی جداگانه است؛ از جمله:

مجلسی اول: و يظهر من النجاشي أن اللؤلؤي اثنان، و يمكن التميز من الرجال و الطبقات فإن المذكور هنا الثقة يروي عنه الصفار و أمثاله، و المجهول في مرتبة بعده بمرتبتين فإن الثقة يروي، عن أحمد بن الحسن بن الحسين اللؤلؤي عن أبيه فهو في طبقة صفوان و حماد مع قلة روايته بل لا يظهر كونه راويا و إن توهمه جماعة[۱۳].

تفرشی: الذی یظهر من جش[۱۴] و ست[۱۵] فی أحمد بن الحسن بن الحسین اللؤلؤی أن الحسن بن الحسین اللؤلؤی رجلان، فالتمییز بینهما مشکل، إلا أنه یمکن أن یفهم من کلامهما أن الراوی واحد، و هو المذکور فی کتب الرجال[۱۶]. بحرانی ماحوزی: و ما ذکره من أنه لیس بابن المعروف بالحسن بن الحسین اللؤلؤی أمر قطعی، و ینبه علیه أن الحسن بن الحسین اللؤلؤی المشهور یروی عنه کما تری[۱۷].

محقق شوشتری: أقول: التحقيق أن من وثقه النجاشي غير من ضعفه ابن الوليد و ابن بابويه و ابن نوح و قررهم النجاشي مثل الفهرست، فإن الحسن بن الحسين اللؤلؤي اثنان، كما يدل عليه قول الفهرست في باب أحمد: أحمد بن الحسن بن الحسين اللؤلؤي ثقة و ليس بابن المعروف بالحسن بن الحسين اللؤلؤي ثم أنهي طريقه إليه بالحسن بن الحسين اللؤلؤي، و مثله النجاشي، فإن كلامهما دال علي أن الحسن بن الحسين اللؤلؤي اثنان: أحدهما والد أحمد ذاك و الثاني راويه و هو المعروف الذي استثني[۱۸].

در مقابل، بعضی دیگر تعدد را رد کردند و معتقدند که حسن بن حسین لولوئی یک راوی بیشتر نیست.

آیة الله خویی نوشته است: أقول: ذكر جماعة أن المسمي بالحسن بن الحسين اللؤلؤي رجلان، أحدهما والد أحمد، و ثانيهما الراوي عنه، و هو المعروف، و استندوا في ذلك إلي قول النجاشي و الشيخ... و لكن الصحيح، أنه اسم لرجل واحد، و هو الراوي عن أحمد، و أما والد أحمد فهو لم يوصف باللؤلؤي، فإن اللؤلؤي وصف لأحمد نفسه، باعتبار أنه صنف كتاب اللؤلؤة، لا أنه وصف والده، و يظهر ما ذكرناه من عبارة النجاشي و الشيخ، بأدني تأمل[۱۹].[۲۰]

بررسی

اگر لولوئی در عبارت نجاشی و شیخ طوسی وصف «احمد» باشد، استظهار آیة الله خویی درست است و در این صورت، «حسن بن حسین لؤلوئی» یکی بیشتر نیست و چنانچه وصف «حسن بن حسین» باشد، استظهار دیگران درست است، پس «حسن بن حسین لؤلوئی» دو راوی مستقل‌اند و از جهت طبقه هم با هم اختلاف خواهند داشت؛ زیرا یکی پدر «احمد» است، و دیگری راوی کتاب «احمد» و اتصاف راوی (احمد بن الحسن بن الحسین) به وصف «لؤلوئی»، چنانکه محتمل است به جهت تألیف کتابی با عنوان اللؤلوء بوده باشد؛ نیز احتمال دارد که به جهت اتصاف پدر (حسن بن حسین) به وصف لؤلوئی بوده باشد که به فرزند (احمد) نسبت داده است و این احتمال از احتمال قبلی قوی‌تر است، چنان که از ظاهر عبارت شیخ طوسی و نجاشی، "و ليس هو الحسن بن الحسين اللؤلؤي" استفاده می‌شود. براین اساس، احتمال تعدد، قوی‌تر از احتمال اتحاد است؛ لکن بر این بحث، ثمره عملی بار نمی‌شود، چون آنکه صاحب کتاب معرفی شده و در اسناد روایات قرار گرفته، حسن بن حسین لؤلوئی معروف است و از آن دیگری یعنی پدر احمد هیچ روایتی نقل نشده است، چنانکه ملاحظه اسناد و کثرت روایت محمد بن احمد بن یحیی از ایشان (گاه بی‌واسطه و گاه باواسطه) آن را تأیید مینماید؛ مانند این اسناد:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۱].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۲].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۳].

«مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى وَ... عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۴].

«مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۵].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۶].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيُّ»[۲۷].

«أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۸].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۲۹].

«عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۳۰].

«مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۳۱].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى وَ أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ»[۳۲].

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ»[۳۳].

«مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ»[۳۴].[۳۵]

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست و در همه روایات، باواسطه از معصوم(ع) گزارش کرده است، از این رو شیخ طوسی در رجال خودش از وی در باب "من لم یرو عنهم(ع)" ذکر نموده است.

آیة الله بروجردی با ملاحظه اسناد روایات، از طبقه ایشان با تردید (هفتم یا ششم) یاد کرده است[۳۶].

سعد بن عبدالله اشعری قمی که در سال ۲۹۹ یا ۳۰۱ هجری قمری وفات نموده[۳۷]، از حسن بن حسین لؤلوئی روایت کرده[۳۸] و ایشان از حسن بن محبوب که در سال ۲۲۴ هجری قمری وفات کرده[۳۹]حدیث نموده‌اند[۴۰]، بنابراین ذکر نام وی در رجال الطوسی در باب "من لم یرو عنهم(ع)" به معنای عدم معاصرت با معصوم(ع) نیست، بلکه به معنای عدم اللقا است.[۴۱]

استادان و شاگردان راوی

حسن بن حسین لؤلؤیی از افراد فراوانی روایت کرده است؛ از جمله محمد بن سنان، محمد بن الهیثم، اسماعیل بن أبی فروة، احمد بن حسن میثمی، صفوان بن یحیی، محمد بن فضیل، یحیی بن عمرو، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسن بن علی بن یوسف، معاذ بن مسلم، علی بن النعمان، محمد بن سعید بن غزوان، علی بن حفص عبسی، ابن ابی عمیر، اسحاق الضحاک، عبدالله بن محمد الحجال، حسن بن علی بن فضال، جعفر بن بشیر، ابی داوود منشد و حسن بن محبوب[۴۲]

گروهی نیز از ایشان روایت کرده‌اند، همچون احمد بن محمد بن خالد برقی، محمد بن عبدالجبار، علی بن محمد حجال، هیثم النهدی، علی بن عبدالرحمن، محمد بن احمد بن یحیی، موسی بن الحسن، ابراهیم بن هاشم، محمد بن عمران القرشی، ابو عبدالله الرازی، سهل بن زیاد، موسی بن جعفر بن وهب، محمد بن علی بن محبوب، سعد بن عبدالله و موسی بن القاسم[۴۳].[۴۴]

مذهب راوی

حسن بن حسین لؤلوئی از راویان امامی شمرده می‌شود، اولاً به قرینه یادکرد نام وی در رجال النجاشی که به معرفی راویان صاحب اثر امامی اختصاص دارد و ثانیاً به قرینه مضامین روایاتش[۴۵]؛ از جمله:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي فَرْوَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي الْأَصْبَغِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) جَالِساً إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ الْحَسَنُ بْنُ السَّرِيِّ الْكَرْخِيُّ فَسَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ شَيْءٍ فَأَجَابَهُ فَقَالَ لَهُ لَيْسَ كَذَلِكَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) هُوَ كَذَلِكَ وَ رَدَّهَا عَلَيْهِ مِرَاراً كُلُّ ذَلِكَ يَقُولُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) هُوَ كَذَلِكَ وَ يَقُولُ هُوَ لَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَ تَرَى مَنْ جَعَلَهُ اللَّهُ حُجَّةً عَلَى خَلْقِهِ يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ مِنْ أُمُورِهِمْ»[۴۶].

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْمِيثَمِيِّ عَنْ فَيْضِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) أُفِيضَتْ إِلَيْهِ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى فَائْتَمَنَ عَلَيْهَا رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلِيّاً وَ ائْتَمَنَ عَلَيْهَا الْحَسَنَ وَ ائْتَمَنَ عَلَيْهَا الْحُسَيْنَ حَتَّى انْتُهِيَتْ إِلَيْنَا»[۴۷].

«حَدَّثَنَا الْحَجَّالُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ عُيَيْنَةَ بَيَّاعِ الْقَصَبِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ ﴿وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ[۴۸] قَالَ نَحْنُ أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ فَمَنْ عَرَفْنَاهُ كَانَ مِنَّا وَ مَنْ كَانَ مِنَّا كَانَ فِي الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَنْكَرْنَاهُ فِي النَّارِ»[۴۹].[۵۰]

جایگاه حدیثی راوی

درباره جایگاه حدیثی راوی، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد: بعضی توثیق کردند و برخی تضعیف و شماری هم متوقف شدند و منشأ آن، مشاهده تناقض در عبارت نجاشی است؛ زیرا از سویی حسن بن حسین را توثیق کرده و نوشته است: "كوفي ثقة كثير الرواية له كتاب مجموع نوادر"[۵۱] و از سوی دیگر، او را از مستثنیات ابن ولید برشمرده و در ترجمه محمد بن احمد بن یحیی چنین نوشته است: ...كان محمد بن الحسن بن الوليد يستثني من رواية محمد بن أحمد بن يحيي ما رواه عن جماعة، منهم الحسن بن الحسين اللؤلؤي قال أبو العباس بن نوح: و قد أصاب شيخنا أبو جعفر محمد بن الحسن بن الوليد في ذلك كله و تبعه أبو جعفر بن بابويه علي ذلك[۵۲].

شیخ طوسی هم در عنوان الحسن بن الحسین اللؤلؤی نوشته است: روی عنه محمد بن أحمد بن یحیی، ضعفه ابن بابویه[۵۳] و همین مطلب سبب شده تا دیدگاه‌های متفاوت درباره حسن بن حسین لؤلوئی وجود داشته باشد.

أ. توثیق‌کنندگان: شماری از رجالیان، وثاقت حسن بن حسین لؤلوئی را پذیرفتند و او را راوی ثقه معرفی کردند؛ از جمله علامه حلی: حسن بن حسین لولوئی را در بخش یکم از خلاصة الأقوال یاد کرده، و توثیق او را ترجیح داده است[۵۴].

علامه مامقانی: مقتضي القاعدة قبول توثيق النجاشي إياه، بعد الإلتفات إلي أن منشأ تضعيف ابن بابويه إياه هو استثناء أستاذه محمد بن الحسن بن الوليد الرجل من روايات محمد بن يحيي، و فيه ما نذكره في محله -إن‌شاءالله تعالي- مضافا إلي إمكان كون استثناء ما تفرد به؛ لأن له كتاب نوادر، و النوادر ما ليس لها باب يجمعها، و ما ليس له باب يجمعه يكثر في نوعه المخالفة للأصول، فلا يكون كلام ابن الوليد طعنا في الرجل. و علي كل حال؛ فيبقي توثيق النجاشي بلا معارض[۵۵].

ب. تضعیف‌کنندگان: گروهی تضعیف حسن بن حسین لؤلوئی را ترجیح دادند و او را راوی ضعیف معرفی کردند؛ از جمله ابن داود: از راوی در قسم یکم و دوم کتاب الرجال یاد کرده است؛ ولی تضعیف وی را ترجیح داده و او را از راویان ضعیف به شمار آورده است[۵۶].

محقق بحرانی: و یرد علیه[۵۷] أن الجرح مقدم علي التعديل عنده إذا أمكن الجمع بين كلامي الجارح و المعدل، و هذا يقتضي تقديم جرح ابن بابويه و شيخه ابن الوليد علي تعديل النجاشي، و يوجب إدراجه في القسم الثاني. و الذي يظهر لي إدخال حديثه في قسم الضعيف[۵۸].

علامه شوشتری: و إن أبيت إلا إتحادهما فتقديم توثيق النجاشي علي تضعيف أولئك -كما فعل في الخلاصة- غير معلوم، و لو لم يكن فيه إلا تضعيف ابن الوليد النقاد للآثار الذي يقول فيه مثل ابن بابويه: كل ما لم يصححه من الأخبار عندي غير صحيح[۵۹] لکفی[۶۰].

آیة الله خویی: ثم إنه علي تقدير تسليم التعدد، فلا شك في انصراف الحسن بن الحسين اللؤلؤي إلي من هو المعروف بهذا الوصف عند التوثيق أو التضعيف، و عليه كان توثيق النجاشي، و تضعيف ابن الوليد، و الصدوق، و أبي العباس، مع تقرير النجاشي له واردين علي مورد واحد، فلا يمكننا الحكم بوثاقة الرجل[۶۱].

ج. توقف‌کنندگان: عده‌ای هم توقف کردند؛ نه توثیق راوی را قبول کردند؛ نه تضعیف او را، برای نمونه:

عبدالنبی کاظمی: اعلم أنه قد تعارض فيه توثيق النجاشي و جرح ابن بابويه و الظاهر أن منشأه استثناه ابن الوليد، و توقف في المدارك حيث قال: و في الحسن بن الحسين اللؤلؤي توقف، و إن وثقه النجاشي، لقول الشيخ: إن ابن بابويه ضعفه، و هو الظاهر من الذخيرة قال: في الحسن بن الحسين اللؤلؤي كلام، و إن وثقه النجاشي، لأن الشيخ نقل عن ابن بابويه تضعيفه. و هو في محله لعدم الترجيح...[۶۲].

ابوالقاسم بن محمد نراقی: قال النجاشي: إنه (ثقة كثير الرواية)، و قال أيضا: (كان محمد بن الحسن بن الوليد يستثني من رواية محمد بن أحمد بن يحيي ما رواه عن جماعة، منهم الحسن بن الحسين اللؤلؤي) و قال الشيخ: (إن ابن بابويه ضعفه) فالأولي التوقف فيما يرويه، لتعارض التوثيق و التضعيف من هذين الجليلين، و لم أعثر علي شاهد لأحدهما[۶۳].[۶۴]

بررسی

برای رجحان توثیق راوی که نجاشی بدان تصریح کرده است، می‌‌توان به قرائنی استدلال کرد:

  1. ضبط و اتقان نجاشی و تقدم قول ایشان بر دیگر رجالیان[۶۵].
  2. قرار گرفتن نام راوی در اسناد روایات کتاب کامل الزیارات[۶۶].
  3. روایت راوی از جعفر بن بشیر[۶۷] که درباره‌اش گفته شده است: روی عن الثقات و رووا عنه[۶۸].
  4. روایت راویان جلیل القدر و عظیم المنزله از راوی؛ مانند روایت محمد بن حسن صفار[۶۹]، سعد بن عبدالله[۷۰]، احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی[۷۱]، محمد بن علی بن محبوب[۷۲]، ابراهیم بن هاشم قمی[۷۳]، احمد بن محمد بن خالد البرقی[۷۴]، موسی بن القاسم[۷۵].

آری! استثنای ابن ولید، با توثیق نجاشی منافاتی ندارد، چون این استثنا به جهت حسن بن حسین لؤلوئی نیست، بلکه به دلیل روایاتش بوده است[۷۶]، چنان که بعضی از بزرگان یادآوری کرده‌اند[۷۷].

صاحب حاوی الأقوال که از سختگیران به شمار می‌آید و ابن غضائری زمان شهرت دارد، می‌نویسد: لعل مجرد الإستثناء لا يدل علي القدح فيه بعد شهادته أولا بتوثيقه، و الظاهر أن تضعيف ابن بابويه المحكي مرجعه إلي ذلك، كما يدل عليه كلام النجاشي فهو أعم من القدح، كما لا يخفي، و الله أعلم[۷۸].[۷۹]

منابع

پانویس

  1. ر.ک: رجال النجاشی، ص۴۰، ش۸۳؛ رجال الطوسی، ص۴۲۴، ش۶۱۱۰؛ الرجال (ابن داود)، ص۱۰۵، (ش ۳۹۹)، ۴۳۸، (ش ۱۱۳) و ۵۴۳؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۴۰، ش۱۱؛ منهج المقال، ج۴، ص۳۲، ش۱۳۶۸؛ نقد الرجال، ج۲، ص۱۴، ش۱۲۵۶؛ زبدة الأقوال، ص۱۰۹، ش۵۱۶؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۱۰۴؛ جامع الرواه، ج۱، ص۱۹۳، ش۱۵۸۷؛ الرجال (حر عاملی)، ص۸۸، ش۳۵۷؛ الوجیزة فی الرجال، ص۵۴، ش۴۷۶؛ معراج أهل الکمال، ج۱، ص۱۰۵، ش۴۲؛ فائق المقال، ص۹۹، ش۲۵۳؛ منتهی المقال، ج۲، ص۳۷۱، ش۷۱۷؛ حاوی الأقوال، ص۲۶۰، (ش ۱۴۸) و ۳۷۰، (ش ۲۰۰۸)؛ تکملة الرجال، ج۱، ص۳۸۰؛ الرسائل الرجالیه (کلباسی)، ج۲، ص۱۷۵؛ شعب المقال، ص۱۷۳، ش۳۹؛ بهجة الآمال، ج۳، ص۸۹؛ إکلیل المنهج، ص۱۸۲، ش۲۶۱؛ أعیان الشیعه، ج۵، ص۵۶، ش۱۵۶؛ تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۱۶، ش۵۱۰۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۹۷، ش۲۷۹۳؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۳۷۵، ش۳۴۷۳؛ قاموس الرجال، ج۳، ص۲۲۱، ش۱۸۷۳؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۴۲، ش۸۲؛، الذریعه، ج۲۴، ص۳۲۶، ش۱۷۰۴.
  2. تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۵۴۵ به گزارش از بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۴۳، ح۹.
  3. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 446-447.
  4. رجال النجاشی، ص۴۰، ش۸۳: کثیر الروایة، له کتاب مجموع نوادر.
  5. الکافی، ج۳، ص۱، ح۲.
  6. تهذیب الأحکام، ج۵، ص۱۲۴، ح۴۰۷.
  7. تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۱۵، ح۷۲۳.
  8. تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۶۳، ح۸۹۴.
  9. تهذیب الأحکام، ج۲، ص۴۴، ح۱۳۹.
  10. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 447.
  11. رجال النجاشی، ص۷۸، ش۱۸۵.
  12. الفهرست (طوسی)، ص۵۶-۵۷، ش۶۹.
  13. روضة المتقین، ج۱۴، ص۲۰۷.
  14. رجال النجاشی، ص۷۸، ش۱۸۵.
  15. الفهرست (طوسی)، ص۵۶، ش۶۹.
  16. نقد الرجال، ج۲، ص۱۵، ش۱۲۵۶.
  17. معراج أهل الکمال، ج۱، ص۱۰۵، ش۴۲.
  18. قاموس الرجال، ج۳، ص۲۲۱، ش۱۸۷۳.
  19. معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۹۸، ش۲۷۹۳.
  20. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 447-450.
  21. علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۵، ح۲.
  22. الأمالی (صدوق)، ص۱۴۱، ح۶.
  23. الخصال، ج۱، ص۳۲۶، ح۱۷.
  24. الکافی، ج۳، ص۱، ح۲.
  25. الکافی، ج۷، ص۴۵۷، ح۱۴.
  26. ثواب الأعمال، ص۱۰۴.
  27. الخصال، ج۲، ص۳۸۴، ح۶۴.
  28. الخصال، ج۲، ص۴۴۹، ح۵۱.
  29. علل الشرائع، ج۲، ص۳۹۶، ح۱.
  30. رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۲۵۰، ح۴۶۶.
  31. رجال الکشی (إختیار معرفة الرجال)، ص۴۱۰، ح۷۷۱.
  32. الکافی، ج۱، ص۳۰۹، ح۹.
  33. الخصال، ج۱، ص۱۰۱، ح۵۵.
  34. تهذیب الأحکام، ج۲، ص۴۴، ح۱۳۹.
  35. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 450-453.
  36. الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۱۰۱، ج۵، ص۲۰۹؛ ج۷، ص۲۳۱.
  37. رجال النجاشی، ص۱۷۸، ش۴۶۷: توفی سعد سنة إحدی و ثلاثمائة، و قیل: سنة تسع و تسعین و مائتین.
  38. تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۲۷، ح۵۷۵.
  39. خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۳۷، ش۱.
  40. تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۱۵، (ح ۷۲۳)، ۲۶۳، (ح ۸۹۴)، و....
  41. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 453-454.
  42. المحاسن، ج۲، ص۳۵۷، ح۶۵؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۲۸، (ح ۹)، ۱۲۳، (ح ۲)، ۱۳۷، (ح ۱۰)، ۳۱۵، (ح ۲) و ۴۶۸، (ح ۲)؛ الکافی، ج۱، ص۳۱۲، ح۵؛ قصص الأنبیاء (راوندی)، ص۵۲، ح۲۸؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۷۶ (مشیخه)؛ ثواب الأعمال، ص۱۳۹ و ۱۶۳؛ الخصال، ج۱، ص۱۸-۱۹، (ح ۶۵)، ۲۱، (ح ۷۲)، ۲۲، (ح ۷۹) و ۳۲۶، (ح ۱۷)؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۱۵، ح۲؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۴۱، (ح ۳۹۹)، ۲۰۴، (ح ۵۹۳) و ۲۱۵، (ح ۶۲۰)؛ ج۵، ص۲۱۵، ح۷۲۳.
  43. المحاسن، ج۲، ص۳۵۷، ح۶۵؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۲۸، (ح ۹)، ۲۶۱، (ح ۴)، ۳۱۵، (ح ۲) و ۴۶۸، (ح ۱)؛ الکافی، ج۳، ص۱، (ح ۲) و ۲۷۶ (ذیل ح۴)؛ ج۵، ص۳۰۹، ح۲۵؛ قصص الأنبیاء (راوندی)، ص۵۲، ح۲۸؛ التوحید (صدوق)، ص۳۶۳، ح۱۱؛ الخصال، ج۱، ص۱۸، ح۶۴؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۴۱، (ح ۳۹۹) و ۲۰۴، (ح ۵۹۳)؛ ج۳، ص۲۲۷، ح۸۴؛ ج۵، ص۲۱۵، ح۷۲۳.
  44. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 454.
  45. ر.ک: بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۶۸، (ح ۲۳)، ۲۷۷، (ح ۱۰)، ۳۳۶، (ح ۱۱) و ۴۶۸، (ح ۱)؛ الخصال، ج۱، ص۲۲، ح۷۹؛ الأمالی (صدوق)، ص۱۴۱، ح۶؛ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۲۸، ح۱۴۸۶.
  46. بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۲۳، ح۲.
  47. بصائر الدرجات، ج۱، ص۱۳۷، ح۱۰.
  48. و میان آن دو پرده‌ای است و بر آن پشته‌ها کسانی هستند که هر گروه (از آنان) را از چهره‌شان باز می‌شناسند و به بهشتیان که هنوز به آن (بهشت) در نیامده‌اند ولی (آن را) امید می‌برند ندا می‌دهند که: درود بر شما! سوره اعراف، آیه ۴۶.
  49. بصائر الدرجات، ج۱، ص۴۹۹، ح۱۳.
  50. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 455-456.
  51. رجال النجاشی، ص۴۰، ش۸۳.
  52. رجال النجاشی، ص۳۴۸، ش۹۳۹.
  53. رجال الطوسی، ص۴۲۴، ش۶۱۱۰.
  54. خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۴۰، ش۱۱.
  55. تنقیح المقال، ج۱۹، ص۱۱۹، ش۵۱۰۶.
  56. الرجال (ابن داود)، ص۱۰۵، ش۳۹۹: الحسن بن الحسین اللؤلؤی، لم [جخ] روی عنه محمد بن أحمد بن یحیی و ضعفه ابن بابویه [جش] ما یدل علی نزاهته، و قد ذکرته فی الضعفاء؛ الرجال (ابن داود)، ص۴۳۸، ش۱۱۳: الحسن بن الحسین اللؤلؤی لم [جخ] ضعفه [یو] و حکی [جش] کان محمد بن الحسن بن الولید یستثنی من روایة محمد بن أحمد بن یحیی ما رواه عن جماعة، و عد من جملتهم ما تفرد به الحسن بن الحسین اللؤلؤی؛ الرجال (ابن داود)، ص۵۴۳: فی ذکر جماعة أطلق علیهم الضعف... الحسن بن الحسین اللؤلؤی.
  57. رد دیدگاه علامه حلی که از راوی در بخش یکم از کتاب رجال خود یاد کرده است.
  58. معراج أهل الکمال، ج۱، ص۱۰۶، ش۴۲.
  59. من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۹۰، ذیل ح۱۸۱۷.
  60. قاموس الرجال، ج۳، ص۲۲۲، ش۱۸۷۳.
  61. معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۹۸، ش۲۷۹۳.
  62. تکملة الرجال، ج۱، ص۳۸۰.
  63. شعب المقال، ص۱۷۳، ش۳۹.
  64. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 456-459.
  65. إستقصاء الإعتبار، ج۲، ص۱۰۹-۱۱۱: و فی نظری القاصر أن توثیق النجاشی لا معارض له... و النجاشی أثبت من غیره کما یعلم من رجاله؛ زبدة الأقوال، ص۱۱۰، ش۵۱۶: و الإعتماد علی توثیق النجاشی؛ لأنه أعلم بحال الرجال، مع أن الجرح إذا لم یفسر و لم یبین السبب فیه، فلا عبرة فیه.
  66. کامل الزیارات، ص۱۳۷، ح۳: ... حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْحَرْثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى جَعَلَ مَلَائِكَةً مُوَكَّلِينَ بِقَبْرِ الْحُسَيْنِ(ع) فَإِذَا هَمَّ الرَّجُلُ بِزِيَارَتِهِ وَ اغْتَسَلَ نَادَى مُحَمَّدٌ(ص) يَا وَفْدَ اللَّهِ أَبْشِرُوا بِمُرَافَقَتِي فِي الْجَنَّةِ.
  67. تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۰۴، ح۵۹۳: ...محمد بن علی بن محبوب، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی، عن جعفر بن بشیر....
  68. رجال النجاشی، ص۱۱۹، ش۳۰۴.
  69. تهذیب الأحکام، ج۱۰، ص۴، ح۱۱: محمد بن الحسن الصفار، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی؛ نجاشی درباره صفار نوشته است: کان وجها فی أصحابنا القمیین، ثقة عظیم القدر راجحا قلیل السقط فی الروایة. (رجال النجاشی، ص۳۵۴، ش۹۴۸).
  70. تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۲۷، ح۵۷۵: سعد، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی؛ به قرینه اسناد پیشین (تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۲۵، ح۵۶۹-۵۷۰: سعد بن عبدالله، عن محمد بن الحسین؛ سعد عن محمد بن الحسین مقصود از سعد، سعد بن عبدالله الأشعری القمی است.
  71. تهذیب الأحکام، ج۳، ص۱۶۴، ح۳۵۶: عنه، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی، عن الحسن بن علی بن فضال به قرینه سند پیشین (سعد بن عبدالله، عن أبی جعفر، عن أحمد بن محمد بن أبی نصر) مرجع ضمیر عنه به أبی جعفر برمی‌گردد و مراد از آن احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است. ابن داوود نوشته است: کل روایة یروی فیها سعد بن عبدالله، عن أبی جعفر فالمراد بأبی جعفر هذا أحمد بن محمد بن عیسی. (الرجال (ابن داود)، ص۵۵۷) بنابراین سعد بن عبدالله گاه باواسطه از راوی روایت می‌کند و گاه بی‌واسطه؛ زیرا از جهت طبقه محذوری نیست. نجاشی درباره احمد بن محمد بن عیسی نوشته است: شیخ القمیین، و وجههم، و فقیههم، غیر مدافع. (رجال النجاشی، ص۸۲، ش۱۹۸).
  72. تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۰۴، ح۵۹۳: محمد بن علی بن محبوب، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی، عن جعفر بن بشیر.
  73. الکافی، ج۵، ص۳۰۹، ح۲۵: علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی، عن صفوان بن یحیی.
  74. الکافی، ج۴، ص۲۸۷، ح۷: عدة من أصحابنا، عن أحمد بن أبی عبدالله، عن الحسن بن الحسین اللؤلؤی.
  75. تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۱۵، ح۷۲۳: موسی بن القاسم، عن الحسن اللؤلؤی قال: حدثنا الحسن بن محبوب. نجاشی درباره موسی بن القاسم نوشته است: ثقة ثقة، جلیل، واضح الحدیث، حسن الطریقة. (رجال النجاشی، ص۴۰۵، ش۱۰۷۳).
  76. مانند نقل روایت شاذّ یا غلوآمیز و امثال آن.
  77. ر.ک: منهج المقال، ج۴، ص۳۳-۳۴؛ مستدرک الوسائل، الخاتمه ج۵، ص۱۵۸؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۴۲-۴۳.
  78. حاوی الأقوال، ص۲۶۰، ش۱۴۸.
  79. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 460-462.