بحث:تفسیر قمی (کتاب)

دربارهٔ کتاب

نام تفسیری روایی منسوب به ابوالحسن علی ابن ابراهیم قمی شیعه دوازده امامی، از بزرگان قرن سوم هجری است که به سال ۳۲۹ ق چشم از جهان فرو بسته و تاریخ تولد او معلوم نیست.

تفسیر قمی قدیمی‌ترین تفسیر روایی شیعه محسوب می‌شود که به صورت مختصر از سوره حمد تا ناس علاوه بر ذکر روایات تفسیری مطالبی تفسیرگونه نیز در آن بیان شده است.

علی بن ابراهیم از مشایخ بزرگ حدیث است که «نجاشی» او را به عنوان ثقه، ضابط، مورد اعتماد و راست عقیده وصف کرده است. مجموعه روایات او در «کتب اربعه» به ۷۱۴۰ حدیث می‌رسد که ۶۲۱۴ مورد آن از طریق پدرش می‌باشد.

گفته‌اند که علی بن ابراهیم کتابی در تفسیر داشته است. ولی تفسیر موجود بنا به گفته حاج آقا بزرگ تهرانی «صاحب الذریعه» یکی از شاگردان علی بن ابراهیم به نام ابوالفضل عباس بن محمد - که نامش در مقدمه تفسیر هم آمده - روایاتی از «تفسیر ابوجارود» و روایت‌های متفرقه دیگر را با اصل تفسیر علی بن ابراهیم درهم آمیخته و مجموعه‌ای به نام «تفسیر قمی» کنونی را به وجود آورده است. در مواردی از این تفسیر عبارت رجوع کن به روایتی از «علی بن ابراهیم» یا رجوع کن به «تفسیر علی بن ابراهیم» دیده می‌شود که حاکی از خروج نویسنده از تفسیری به تفسیر دیگر است. مخصوصاً در تفسیر آیه ﴿إِذْ تُصْعِدُونَ وَلَا تَلْوُونَ عَلَى أَحَدٍ وَالرَّسُولُ يَدْعُوكُمْ فِي أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِكَيْلَا تَحْزَنُوا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا مَا أَصَابَكُمْ وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ بعد از نقل روایتی از ابوجارود می‌نویسد: «رجوع شود به تفسیر علی بن ابراهیم».

علی بن ابراهیم حدود ۲۵ سال در زمان امام علی النقی (هادی)(ع) و تمام دوران امام حسن عسکری(ع) و بیش از نیمی از دوران غیبت صغری را درک کرده است.

بهترین دلیل بر عظمت مقام او گزارش روایت‌های او در کتاب الکافی کلینی است. کلینی از جمله شاگردان اوست. کلینی با این که روایات فراوانی از علی بن ابراهیم در الکافی نقل کرده اما حتّی یک روایت هم از «تفسیر قمی» در این کتاب بزرگ حدیثی به چشم نمی‌خورد و شیخ طوسی هم در «تفسیر تبیان» هیچ روایتی از این تفسیر نقل نکرده است و همین امر تا حدودی به تضعیف این اثر انجامیده است. عمده منابع این تفسیر، روایاتی است که مؤلّف آن، از کتاب‌های حدیثی دستنویس خود اخذ نموده و با توضیحاتی تفسیری در این مجموعه سامان داده است.

تفسیر قمی از جمله تفاسیر روایی است که همه سوره‌ها را شامل می‌شود؛ هر چند که تفسیر آن شامل همه آیات نشده بلکه تفسیر آیات به صورت گزینشی انجام گرفته است. نویسنده ابتدا بخشی از یک آیه را نقل می‌کند و سپس به تفسیر آن بر اساس روایات می‌پردازد. در این اثر روایاتی که بیانگر فضیلت سوره‌ها و قرائت آنها است نقل گردیده است. تفسیر سوره حمد و بقره آن، با روایاتی تفسیر شده که از علی بن ابراهیم نقل گردیده است ولی از سوره آل عمران تا پایان قرآن، بیشتر روایات ابوجارود و دیگران آورده شده است.

در سراسر این تفسیر روایی علاوه بر نقل روایات، تأویلات فراوانی دیده می‌شود، تأویل اموری همچون غصب حق آل محمد و وعده خداوند بر یاری آنها و اخبار مربوط به رجعت. مثلاً در آغاز سوره بقره بر حسب روایتی که از امام صادق(ع) نقل نموده آیه ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ﴾ به حضرت علی(ع) تأویل شده است. این‌گونه تأویلات در این کتاب که بخش قابل توجهی را تشکیل می‌دهد به تفاسیر متأخران مانند: «تفسیر الصافی»، «تفسیر کنز الدقائق»، «تفسیر نور الثقلین» و «البرهان»، نیز سرایت کرده است.

در مقدمه این تفسیر مباحث ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، خاص و عام، مقدم و موخر، آنچه لفظش جمع ولی مصداقش مفرد و بالعکس و آنچه ماضی است ولی مراد از آن مستقبل است و بالعکس دیده می‌شود. در این تفسیر کوتاه در واقع نقل و شرح با هم درآمیخته و گاهی مرز مشخصی میان آنها دیده نمی‌شود. با این که ذوق تفسیری مفسر و دقت‌های ادبی و واژه‌شناسی دقیق او را نباید نادیده انگاشت ولی روایات سست و نامعقول و حتّی روایات دالّ بر تحریف هم؛ در این تفسیر جای گرفته است. از دیگر ویژگی‌های تفسیر روایی فوق، این است که شماری از روایات آن به صورت مستند و بقیه به‌گونه غیر مستند در آن نقل شده است. روایات اسرائیلیات هم به وفور در آن دیده می‌شود. ولی در مجموع هم روایات قابل قبول و هم توجیهات پذیرفته تفسیری در این اثر، کم نیست و به عنوان میراث مورد توجه شیعی باید بخش بخش آنها به صورت تحقیقی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.