هویت فردی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث هویت است. هویت فردی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: هویت فردی در قرآن - هویت فردی در حدیث - هویت فردی در نهج البلاغه - هویت فردی در معارف دعا و زیارات - هویت فردی در معارف مهدویت - هویت فردی در اخلاق اسلامی - هویت فردی در روان‌شناسی اسلامی - پرسش‌های مرتبط

هویت فردی یعنی برخورداری انسان از هویت مستقل و ممتاز در سطح فردی. از نگاه تعالیم دینی، برای انسان دو نوع هویت الهی و شیطانی، قابل تصور است و مهمترین عنصر سازنده در هویت فردی حرکت بر اساس ارزش‌های فطری و الهی است.

چیستی هویت فردی

هویّت در لغت فارسی یعنی آنچه موجب شناسایی شخص باشد، هویت حقیقت شیء یا شخص است که مشتمل بر صفات اصلی اوست و هویت در لغت عربی به معنای شخصیت، ذات، هستی و وجود است و هویت فردی یعنی برخورداری انسان از هویت مستقل و ممتاز در سطح فردی که به عنوان یک اصل اساسی در زندگی انسان، محسوب می‌‌شود. در هویت فردی، تلاش بر آن است تا به پرسش‌هایی نظیر من کیستم؟ نیازهای من چیست؟ نسبت به دیگران چه وظایفی دارم؟ دیگران، نسبت به من چه وظایفی دارند؟ چه نسبتی میان من و جهان بیرون وجود دارد؟، میان تن و روان من چه رابطه ای است؟ پاسخ داده شود. به طور کلی، باورهای اساسی و بنیادی فرد دربارۀ خود، اهداف، ارزش‌ها، باورها، ترجیحات و انتخاب، اجزای اصلی تشکیل دهندۀ هویت فردی، هستند. برخی معتقدند، هویت فردی انسان، به عنوان موجودی متمایز از موجودات دیگر، در قابلیت‌ها، آگاهی‌ها و کمالات انسان نهفته است. یعنی، با توجه به عقل، اختیار، علم و در نهایت، تلاش انسان برای وصول به حق تعالی می‌‌توان برای انسان هویت مطلوب فردی تعریف کرد که در آن دین و ایمان دینی دارای جایگاهی اساسی است. از این رو از منظر منابع دینی انسان، موجودی است الهی که از طرف خداوند و برای رسیدن به برخی اهداف، پای در جهان هستی گذاشته است. این انسان دارای فطرتی است که استعدادهای الهی به صورت بالقوه در درون او از طرف خداوند به ودیعه گذاشته شده است. استعدادهای درونی در اثر عوامل مختلف رشد نموده و به فعلیت می‌رسد. بنابراین می‌توان گفت نحوۀ شکل‌گیری هویت انسان همان نحوۀ رشد، نمو، ظهور و بروز استعدادهای درونی اوست.

دو نوع هویت فردی

با توجه به وجود دو نوع استعداد در درون انسان؛ یعنی استعداد الهی و استعداد شیطانی، دو نوع هویت فردی قابل تصور است:

1. هویت الهی و اصیل: که معطوف به سعادت انسان و رسیدن به کمال اوست.
2. هویت شیطانی: که معطوف به شقاوت و بدبختی اوست و به همین جهت انحرافی و غیر واقعی است.

این دو نوع هویت در درون انسان، دائماً در حال منازعه هستند و هر یک سعی دارند بر انسان مسلط گردند. این مسئله در مباحث اسلامی تحت عناوین مختلف، از جمله جنود عقل و جهل یاد شده است. انسان، باید برای به فعلیت رساندن هویت الهی خود، استعدادهای موجود در درون خویش را به ظهور رساند که در این راستا، باید از گرایش‌های شیطانی درون خود، پرهیز نماید. در نتیجه، شرط رسیدن به هویت الهی، تربیت انسان براساس ارزش‌ها و تعالیم اسلامی است.

بنابراین، مهمترین عنصر سازنده در هویت فردی یک انسان، حرکت بر اساس ارزش‌های فطری و الهی است؛ زیرا انسان موجودی است که از خدا و به دنبال اوست و کمال انسان در رسیدن به خدا و خدایی شدن اوست و این امری است فطری که در درون هر انسانی وجود دارد. از سوی دیگر در فرآیند شکل‌گیری هویت، بر نقش مهم تربیت تأکید شده است؛ چراکه لازمۀ رسیدن به هویت فردی سالم، پرورش انسان مبتنی بر ارزش‌های اسلامی است.