تفسیر هدایتی و تربیتی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل  = | مداخل مرتبط = [[تفسیر هدایتی تربیتی در علوم قرآنی]]| پرسش مرتبط  = }}

برخی از کتب [[آیات الاحکام]] و [[فقه]] القرآن نیز عمدتاً به آموزه‌های [[هدایتی]] و [[تربیتی]] [[قرآن کریم]] در [[ارتباط]] با [[احکام]] فرعی [[شرعی]] ([[عبادات]] و [[معاملات]]) پرداخته‌اند. <ref>برای نمونه، نک: روائع البیان. </ref> توجه به بُعد هدایتی و تربیتی قرآن کریم در آغاز سده چهاردهم [[هجری]] شکلی متفاوت به خود گرفت. با شکل‌گیری و [[پویایی]] [[نهضت]] [[بیداری]] [[مسلمانان]] و با مقایسه وضع نامطلوب [[جوامع اسلامی]] با گذشته درخشان و افتخارآمیز مسلمانان از یک سو و مطالعه تطبیقی [[تاریخ]] [[فرهنگ]] و [[تمدن اسلامی]] و دیگر [[تمدن‌های بشری]] از سوی دیگر، [[مصلحان]] [[جهان اسلام]] [[راز]] [[سستی]] و [[انحطاط]] مسلمانان را دور شدن [[گفتارها]] و نوشتارهای [[تفسیری]] از اهداف و مقاصد [[نزول قرآن]] ارزیابی کردند، از این رو با نگرشی آسیب شناسانه به [[تفاسیر]] سنتی و نگاهی مسئولانه به نیازهای اساسی جوامع اسلامی گرایشی جدید را در [[تفسیر قرآن کریم]] بنیان نهادند که بر [[هدایتگری]] قرآن کریم تأکیدی ویژه داشت. <ref>برای نمونه، نک: تفسیر المنار، ج ۱، ص۴ - ۳۱؛ الکاشف، ج ۱، ص۷ - ۱۶.</ref> پیشگام این [[گرایش]] تفسیری در دوره جدید، [[سید جمال الدین اسد آبادی]] بود. هرچند وی به سبب اشتغالات [[سیاسی]]، تفسیری مدون ندارد؛<ref>سید جمال جمال حوزه‌ها، ص۸۸.</ref> اما مقالات وی در نشریه العروة الوثقی نخستین تلاش برای استناد به [[نصوص]] [[قرآنی]] در تبیین اندیشه‌های سیاسی و [[اجتماعی]] است. <ref>مذاهب التفسیر، ص۳۴۷ - ۳۴۸، ۳۵۲.</ref> نوع نگاه او به [[قرآن]]، [[الهام]] بخش [[شاگرد]] وی [[محمد عبده]] در پایه‌ریزی نخستین [[تفسیر]] با گرایش هدایتی و تربیتی گردید. <ref>ر. ک: تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۰ ـ ۱۵؛ شرح حال سید جمال الدین، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> [[عبده]] غرض اصلی و مقصود نهایی [[تفسیر قرآن]] را [[هدایت مردم]] به سوی [[سعادت]] [[زندگی دنیا]] و آخرتشان می‌‌دانست و تأکید می‌‌کرد که همه مقاصد دیگر باید در [[خدمت]] این مقصد و غرض قرار گیرند وگرنه از تفسیر [[بیگانه]] خواهند بود. <ref>نک: تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۷ - ۱۹.</ref> پس از او مفسرانی دیگر همچون [[محمد رشید رضا]]، [[مراغی]] و [[سید قطب]] در [[تفسیر المنار]]، [[تفسیر مراغی]] و [[فی ظلال القرآن (کتاب)|فی ظلال القرآن]] راه آنان را ادامه دادند. در میان [[مفسّران]] [[شیعی]] در عصر حاضر نیز، [[علامه طباطبایی]]، [[سید محمد حسین فضل‌الله]]، [[سید محمد تقی مدرسی]]، [[محمد جواد مغنیه]]، [[سید محمود طالقانی]]، [[ناصر مکارم شیرازی]] و همکاران ایشان به ترتیب در [[تفسیر المیزان (کتاب)|المیزان]]، [[تفسیر من وحی القرآن (كتاب)|تفسیر من وحی القرآن]]، [[من هدی القرآن (کتاب)|من هدی القرآن]]، [[تفسیر الکاشف (کتاب)|تفسیر الکاشف]]، [[پرتوی از قرآن (کتاب)|پرتوی از قرآن]] و [[تفسیر نمونه (کتاب)|تفسیر نمونه]] پیگیر این [[گرایش]] در [[تفسیر قرآن]] بوده‌اند.

مهم‌ترین ویژگی تفاسیر هدایتی و [[تربیتی]] در دو سده اخیر توجّه به ابعاد گوناگون هدایتگری قرآن کریم در عرصه‌های گوناگون [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] است، به گونه ای که با اهداف و مقاصد [[نزول قرآن]] به ویژه [[تربیت]] [[انسان]] و [[اصلاح امور جامعه]] بشری سازگار باشد. <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۰؛ فی ظلال القرآن، ج ۱، ص۲۶۱.</ref> از دیدگاه برخی [[حکمت]] اینکه [[قرآن کریم]] همچون کتب بشری در قالب فصول و ابواب تدوین نیافته است <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۲۰۰، ۴۴۳؛ الوحی المحمدی، ص۱۰۷ - ۱۰۹؛ نیز ر. ک: التعبیر الفنی، ص۲۱۷ - ۲۳۷.</ref> و نیز علت ترتیب توقیفی و کنونی [[قرآن]] که مغایر با [[ترتیب نزول]] آن است، در این راستا ارزیابی می‌‌شود. ترتیب نزول قرآن کریم دربردارنده [[هدایتی]] مناسب برای [[دعوت به اسلام]] و از بین بردن [[الحاد]] و [[بت پرستی]] بوده است و ترتیب توقیفی قرآن مشتمل بر هدایتی متناسب با [[روش زندگی]] [[مؤمنان]] و بنای [[تمدن اسلامی]] است. <ref>اسرار ترتیب القرآن، ص۵ - ۷؛ اتجاهات التجدید، ص۳۱۳ - ۳۲۰.</ref>

تفاسیر هدایتی و تربیتی، مباحث ادبی و بلاغی را به اختصار می‌‌آورند و از طرح شقوق گوناگون مباحث [[کلامی]] و [[فروع]] متنوّع مسائل [[فقهی]] [[پرهیز]] دارند و بیشتر به ابعاد تربیتی، [[فلسفه احکام]] و راهبردهای هدایتی مباحث کلامی در پرتو [[قرآن کریم]] می‌‌پردازند. <ref>نک: تفسیر مراغی، ج ۲، ص۶۹ - ۷۱؛ تفسیر المنار، ج ۱، ص۲۵۱ - ۲۵۷؛ المنیر، ج ۱، ص۹؛ فی ظلال القرآن، ج ۱، ص۲۶۲ - ۲۶۳؛ نمونه، ج ۱، ص۴۱۵، ۵۸۴ - ۵۸۸.</ref> در این نوع تفاسیر، حضور [[اسرائیلیات]] به ویژه در حوزه [[قصص]] [[قرآن]] رنگ می‌‌بازد و در پذیرش [[روایات]] [[اسباب نزول]] و همچنین [[روایات تفسیری]] معیارهای سختگیرانه‌تر و اصولی‌تر همچون [[هماهنگی]] روایات با اهداف و مقاصد [[نزول قرآن]] و [[سیاق]] [[قریب]] و بعید [[آیات]] مربوط، اتّخاذ می‌‌گردد. <ref>التفسیر الحدیث، ج ۱، ص۲۰۵ -۲۳۲؛ تفسیر المنار، ج ۲، ص۱۱، ۴۵۵، ج ۵، ص۳۲۱.</ref>

برخی دیگر از ویژگی‌های [[تفاسیر]] [[هدایتی]] ـ [[تربیتی]] عبارت‌اند از تفهیم مخاطبان با زبانی ساده و روان و به دور از اصطلاحات پیچیده [[علمی]] و فنّی، [[ترغیب]] مخاطبان به [[تدبّر]] هرچه بیشتر در [[آیات قرآنی]] و حتّی ارائه شیوه‌هایی ساده و آسان برای تحقیق سوره‌ای و موضوعی در قرآن و طرح مباحث نظری و عملی مربوط به آن در جهت همگانی‌سازی و عمومیّت بخشیدن به [[فهم قرآن]]. <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۶ -۱۰؛ تفسیر مراغی، ج ۱، ص۱۱ - ۱۹؛ من هدی القرآن، ج ۱، ص۳۱ - ۴۲، ۶۰ - ۸۴؛ الکاشف، ج ۱، ص۱۳.</ref> در این نوع تفاسیر، شیوه‌های [[تفسیر قرآن به قرآن]] و [[تفسیر موضوعی]] با محوریّت [[تلاوت آیات]]، تدبّر در آیات، بررسی [[سیاق آیات]] و توجه به تناسب آیات و سُوَر و [[روح]] [[حاکم]] بر آیات، کاربرد بیشتری دارد،<ref>التفسیر الحدیث، ج ۱، ص۱۹۸ - ۲۰۲؛ المیزان، ص۱۲ - ۱۴؛ المنیر، ج ۱، ص۱۰ - ۱۳.</ref> زیرا با تخصصی شدن [[علوم]] مختلف، روی کار آمدن نگرش‌های ساختارشناسانه به [[جامعه]]، [[رشد]] روزافزون مکاتب گوناگون [[فکری]]، [[سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] و روشن شدن جایگاه مهمّ مدیریّت در [[رشد]] و توسعه [[جوامع بشری]]، [[ضرورت]] دستیابی به رهنمودها و راهبردهای [[قرآن کریم]] در موضوعات مختلف، به عنوان اصلی‌ترین منبع [[شناخت اسلام]]، شناخته و شناسانده شد و تفاسیر فراوان تربیتی، موضوعی، [[سوره]] ای و حتّی [[آیه]] ای با [[گرایش]] هدایتی و تربیتی، در سده اخیر به کتابخانه بزرگ [[تفسیر]] راه یافتند.<ref>[[محمد علی لسانی فشارکی|لسانی فشارکی، محمد علی]]، [[تفسیر هدایتی تربیتی (مقاله)|مقاله «تفسیر هدایتی تربیتی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

زنده، پاینده و پویا بودن، فرازمانی، فرامکانی، و فرازبانی و فرافرهنگی بودن قرآن کریم در تفاسیر [[هدایتی]] و [[تربیتی]] به مراتب بیش از پیش مورد توجّه قرار گرفته‌اند،<ref>من هدی القرآن، ج ۱، ص۴۸، ۵۳ - ۵۴؛ فی ظلال القرآن، ج ۲، ص۸۴۲؛ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۰.</ref> زیرا [[مفسر]] در این گونه [[تفاسیر]] می‌‌کوشد تا از هر [[آیه]] و هر بخش [[قرآن]] برای مخاطبان معاصر پیامی هدایتی و آموزه ای تربیتی برگیرد، هرچند آن آیه یا آن بخش [[قرآنی]] به ظاهر در [[مقام]] صدور حکمی [[شرعی]] یا بیان رویدادی [[تاریخی]]، یا ترسیم و تصویر تمثیلی [[هنری]] و ادبی باشد،<ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۲۵۵ - ۲۵۷؛ الکاشف، ج ۱، ص۸۱ - ۸۲، ۸۵؛ تفسیر مراغی، ج ۲، ص۲۲۶ - ۲۲۷؛ المنیر، ج ۱، ص۹، ۶۵ - ۶۶.</ref> به همین جهت، این گروه از [[مفسّران]] به ابعاد هدایتی و تربیتی [[قصص]] قرآن توجّه ویژه ای دارند،<ref>قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۴۳ - ۴۸.</ref> به گونه‌ای که اصولاً [[هدف]] قرآن از قصّه پردازی را تصحیح [[افکار]] [[مسلمانان]] در [[ارتباط]] با واقعیّت‌های گذشته و پیراستن آنها از [[افسانه‌ها]] و [[اسرائیلیات]] می‌‌دانند <ref>تفسیر المنار، ج ۱، ص۲۵۸، ۲۷۹؛ تفسیر مراغی، ج ۳، ص۱۵۲.</ref> و معتقدند که در اسلوب داستانسرایی قرآن موضوعات و قهرمان‌های داستان‌ها مصادیق و نمادهایی هستند که همواره [[انسان‌ها]] و [[جوامع بشری]] با آنها درگیر و روبه رو بوده و هستند و چه بسا در بسیاری از موارد در جایگاه یک عنصر یا مجموعه ای از عناصر داستان قرار می‌‌گیرند؛<ref>من هدی القرآن، ج ۱، ص۶۸، ۱۶۳؛ تفسیر المنار، ج ۱، ص۳۵۹؛ فی ظلال القرآن؛ ج ۱، ص۲۶۱؛ قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۱۲.</ref> همچنین بر این باورند که قرآن با بیان این قصّه‌ها درصدد ارائه تجربه‌های بشری برای [[جامعه اسلامی]] در جهت تأسیس [[جامعه]] ای نمادین بر محور [[اسلام]] و [[رشد]] و ارتقای [[انسانی]] و [[اخلاقی]] فرد [[مسلمان]] و جامعه اسلامی است. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۱، ص۲۶۱.</ref> طرّاحان و نگارندگان تفاسیر هدایتی و تربیتی، [[بهترین]] راه [[تزکیه]] و [[تربیت]] [[انسان]] در پرتو [[قرآن]] و [[فهم قرآن]] را عرضه خویشتن انسان بر قرآن می‌‌دانند،<ref>من هدی القرآن، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر المنار، ج ۱، ص۱۳۲.</ref> به گونه‌ای که با [[تفکر]] در هر [[آیه]]، مفاد آن را با حال خود منطبق کند، نقصان خود را با آن مرتفع سازد و امراض خود را بدان [[شفا]] دهد. <ref>قرآن از دیدگاه امام خمینی، ص۱۰۲، ۱۰۴، ۱۱۲، ۱۱۵.</ref> بعضی از این [[مفسّران]] بر این باورند که برای [[فهم]] [[کتاب خدا]] باید رخدادهای روزانه را بر آن عرضه کنیم تا از راه تطبیق [[آیات]] با واقعیّت‌های خارجی، [[حقایق]] نهفته آنها بر ما مکشوف گردد. <ref>من هدی القرآن، ج ۱، ص۶۷ - ۶۸.</ref> بعضی دیگر معتقدند که انسان‌های [[سست]] عنصر و بی‌تحرّک حتی با مطالعه و بررسی فراوان نمی‌توانند [[درک عمیق]] و [[درستی]] از [[دین]] داشته باشند. حقایق [[دینی]] بر کسی آشکار می‌‌شود که در صحنه [[جهاد]] و عمل پویا و تلاشگر باشد. آیات بدان [[هدف]] نازل شده‌اند که با حالات فردی و [[اجتماعی]] و حوادث جاری [[جامعه]] که دارای وجودی [[واقعی]] هستند روبه رو شوند و به [[انسان‌ها]] با توجّه به واقعیت‌ها و حوادث جاری [[زندگی]] به طور زنده و فعّال جهت دهند. <ref>فی ظلال القرآن، ج ۳، ص۱۷۳۵ - ۱۷۳۶؛ ج ۴، ص۲۰۳۸.</ref>

#«خَلْقی» که با [[رشد]] اجسام تا رسیدن به مرحله رشد قُوای نفسانی و [[عقلانی]] شکل می‌‌گیرد؛

#«خُلْقی» یعنی تهذیبی که با [[وحی]] انجام می‌‌گیرد، تا [[عقول]] آنان تکمیل و [[نفوس]] آنان [[تصفیه]] گردد. عقوبت‌های [[خداوند]] در [[دنیا]] و [[عذاب]] دردناک او در [[آخرت]]، در ظاهر جلوه‌های [[خشم]] و [[قهر الهی]]؛ امّا در [[حقیقت]] مظاهر [[رحمت]] الهی‌اند؛ زیرا [[هدف]] از آنها تربیت و [[تأدیب]] [[انسان‌ها]] و [[نجات]] آنها از [[شقاوت]] [[ابدی]] است. [[هدایت]] انسان از سوی خداوند متعالی چند گونه است:  

# [[هدایت عقلی]] که از درون، انسان را [[راهنمایی]] می‌‌کند؛

# [[هدایت دینی]] و [[شرعی]] که [[ادیان]] و [[شرایع]] و [[کتب آسمانی]] عهده دار آن‌اند؛

{{تفسیر}}