حق در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

== معناشناسی ==

== حق و سیاست ==

[[امام علی]] {{ع}} تقدس و [[پاکی]] [[امت]] را در گرو [[دفاع از حق]] دانسته و فرموده است: "هرگز امتی را [[پاک]] [از [[گناه]]] نخوانند که در آن [[امت]] ـ بی آنکه ترسند ـ و در گفتار در مانند، [[حق]] [[ناتوان]] را از توانا نستانند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳، ص۳۳۶.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص:۲۳۶-۲۳۷؛ [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص ۸۱.</ref>

== حقوق متقابل حاکم و مردم ==

پیشینۀ جدّی رابطه متقابل [[دولت]] و [[ملت]] در مکاتب بشری به بعد از رنسانس باز می‌گردد، [[رسول خدا]] {{صل}} و [[امام علی]] {{ع}} در این زمینه پیشتاز بودند و چهارده قرن پیش، از «حقوق [[مردم]] در برابر حکومت» و «وظایف [[حکومت]] در قبال مردم» سخن گفته‌اند. اهمیت مضاعف این مسأله از آن‌روست که آنان هنگامی که در مسند [[قدرت]] قرار گرفتند، از [[حقوق]] دو سویه دولت و ملت سخن گفتند، نه در زمانی که در [[انزوا]] به سر می‌بردند و این امر [[نشانه]] [[حسن نیت]] آنان در برخورداری مردم از حقوق همسان با [[زمامداران]] [[جامعه]] است. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} به هنگام اعزام "علاء بن حضرمی" به ولایت [[بحرین]]، خطاب به مردم فرمود: "علاء بن حضرمی" را به سوی شما اعزام کردم و به او امر کردم که از [[خدای یکتا]] [[پروا]] کند و... ؛ شما را نیز به [[پیروی]] از او فراخواندم. اگر او این‌گونه [[رفتار]] کرد، به [[عدالت]] [[حکم]] راند و به عدالت تقسیم کرد و در برابر [[طلب رحمت]] دیگران رحم نمود، شما نیز به سخنانش گوش فرا داده و پیروی‌اش کنید و به [[نیکی]] یاری‌اش دهید<ref>احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۶۱۹.</ref>.  

[[پیامبر خدا]] گوش سپاری و پیروی از [[کارگزار]] خویش از سوی مردم را منوط به انجام وظایفی شمرده که بر عهده او نهاده است. چنان‌که امام علی {{ع}} نیز پس از رسیدن به [[خلافت]] در یک [[سخنرانی]] رسمی، از حقوق همسان مردم با خویش، به‌عنوان [[زمامدار]] جامعه، سخن گفت. نکته حائز اهمیت در بیان ایشان، ترسیم [[روابط]] دوطرفه در روابط انسان‌هاست. اینکه رابطۀ یک سویه، تنها میان [[خالق]] و مخلوق معنای صحیحی می‌یابد، هرچند [[خدای متعال]] به خاطر تفضّل بر بندگانش، در صورت [[اطاعت]] از او، برای [[بندگان]] خویش [[حقوقی]] را به رسمیت شناخته است<ref>{{متن حدیث|فَالْحَقُّ أَوْسَعُ الْأَشْيَاءِ فِي‏ التَّوَاصُفِ وَ أَضْيَقُهَا فِي‏ التَّنَاصُفِ‏ لَا يَجْرِي‏ لِأَحَدٍ إِلَّا جَرَى عَلَيْهِ وَ لَا يَجْرِي عَلَيْهِ إِلَّا جَرَى لَهُ وَ لَوْ كَانَ لِأَحَدٍ أَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَ لَا يَجْرِيَ عَلَيْهِ لَكَانَ ذَلِكَ خَالِصاً لِلَّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ لِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ وَ تَوَسُّعاً بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ أَهْلُه‏}} (نهج‌البلاغه، خ ۲۰۷).</ref>. [[امام]] ضمن بیان این مطالب در فرازی از سخنان خویش، به تبیین رابطۀ خود به‌عنوان [[زمامدار]] [[جامعه]] و [[مردم]] پرداخته است: [[خداوند]] به خاطر [[ولایتی]] که بر شما دارم، حقی برای من بر عهده شما نهاده و شما نیز حقی همانند [[حق]] من بر عهده من دارید.... بزرگ‌ترین حقی را که [[خدای سبحان]] [[واجب]] کرد، [[حق حاکم]] بر مردم و [[حق مردم]] بر [[حاکم]] است<ref>{{متن حدیث|فَقَدْ جَعَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً بِوِلَايَةِ أَمْرِكُمْ وَ لَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ... وَ أَعْظَمُ مَا افْتَرَضَ سُبْحَانَهُ مِنْ‏ تِلْكَ‏ الْحُقُوقِ‏ حَقُّ الْوَالِي‏ عَلَى الرَّعِيَّةِ وَ حَقُّ الرَّعِيَّةِ عَلَى الْوَالِي}}؛ نهج‌البلاغه، خ ۲۰۷.</ref>.

== حقوق شهروندان در حکومت ==

=== [[حق]] تعیین سرنوشت ===

==== نظریه یکم ====

[[مردم]] ذاتاً دارای «حق تعیین سرنوشت» ‌اند، به این معنا که این حق را از جای دیگری دریافت نکرده‌اند. [[حکومت]] امری [[دنیوی]] و زمینی بوده و از آنِ مردم است، نه امری [[دینی]] و آسمانی که از قلمرو [[اختیار]] آنان خارج باشد<ref>ر. ک: ابوالحمد، عبدالحمید، مبانی سیاست، ص۸۰ - ۸۳.</ref>.

==== نظریه دوم ====

تفاوت این نظریه با دیدگاه قبلی آن است که دیدگاه پیشین اصولاً برای خداوند و [[دین]] او شأنی در این عرصه قائل نیست، مکتب‌شان بر محور انسان است، نه [[خدا]]؛ ولی این نظریه این حق را ذاتاً از آنِ خدا می‌داند که به [[مردم]] [[تفویض]] کرده است. شاید بتوان این نظریه را از یک جنبه، نظریه رایج در میان [[اهل‌سنت]] دانست. از نظر آنان اگر [[پیامبر]] را استثنا کنیم، پس از [[رحلت]] آن بزرگوار، [[حاکمیت]] و [[تعیین سرنوشت]] مردم به خودشان واگذار شده است و آنان نیز [[حق]] خود را به «اهل حل و عقد» می‌سپارند تا فردی را [[انتخاب]] کنند و [[جامعه]] را براساس [[کتاب و سنت]] پیامبر اداره کند<ref>ر. ک: ابن‌خلدون، مقدمه ابن‌خلدون، ج۱، فصول ۲۶ و ۲۷؛ عنایت، تفکر نوین سیاسی اسلامی، بخش دوم؛ نائینی، تنبیه الأمة و تنزیه الملة، ص۷۲.</ref>.

==== نظریه سوم ====

به‌طور کلی حق تعیین سرنوشت مردم به دست خداست و او در عصر [[حضور معصوم]] آن را به [[امام]] [[معصوم]] و در [[عصر غیبت]] به [[فقیه عادل]] سپرده و مردم هیچ حقی در این زمینه ندارد و تنها [[شأن]] آنان [[اطاعت]] از کسی است که [[خدا]] [[تعیین]] کرده است<ref>ر. ک: مؤمن قمی، الولایة الالهیة الاسلامیه، ج۱، ص۲۲۵ - ۲۲۹.</ref>. در این نظریه، مردم حق تعیین سرنوشت خود را ندارند، آنان در این زمینه محجورند و [[نیازمند]] [[قیّم]]. امام و فقیه عادل اگر بتوانند با حمایتِ گروهی اندک [[حکومت]] را به‌دست گیرند، حق و [[تکلیف]] دارند تا حکومت کنند، اصولاً [[خداوند]] برای مردم حقی در جهت تعیین سرنوشت خودشان قائل نیست.

==== نظریه چهارم ====

این حق ذاتاً از آن خداست و حاکمیت را به مردم سپرده است، ولی در چارچوبی معین و مشخص. به این معنا که برای [[اداره جامعه]] ضوابط و قوانینی وضع کرده و برای [[حاکم]] هم شرایطی، مانند [[اعلمیت]] در [[دین]] و [[عصمت]] (یا [[عدالت]])، تعیین کرده است. مردم نمی‌توانند خارج از این چارچوب [[قانون]] وضع کنند و هر که را خواستند برای اداره جامعه تعیین کنند. حقِ تعیین سرنوشت را به مردم و حقِ [[ولایت]] بر جامعه را به امام معصوم (و بنابر [[نظریه ولایت فقیه]] [[عادل]]) و در [[غیبت]] او به فقیه عادل سپرده است. بنابراین نظریه، لازم است میان این دو [[حق]] به‌گونه‌ای توافق ایجاد شود تا تعارضی پیش نیاید. چگونه ممکن است [[حق حاکمیت]] یا حق [[تعیین سرنوشت]] به دو [[مقام]] سپرده شود: یکی [[مردم]] و دیگری دین‌شناس ([[امام]] و [[فقیه عادل]])؟ برای حل این [[تعارض]] دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است<ref>ر. ک: منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه، ج۱، ص۴۰۵-۴۰۶.</ref>. یکی از راه‌های جمع میان این دو حقِ [[تفویض]] شده، آن است که گفته شود: امام [[معصوم]] (و فقیه عادل در [[عصر غیبت]]) [[ولایت]] دارد، اما «تولّی امور جامعه» به [[رأی مردم]] بستگی دارد، به این معنا که اگر مردم با امام معصوم (و فقیه عادل) [[بیعت]] نکردند و به او [[رأی]] ندادند، زمینه برای [[اعمال]] حق او فراهم نمی‌شود. ارادۀ [[حق تعالی]] هم بر این نیست که [[ولیّ]] منصوبِ خود را بر مردم [[تحمیل]] کند. مردم باید با [[رضایت]] کامل بخواهند تا امام معصوم یا فقیه عادل [[تصدی]] [[امور جامعه]] را به‌دست گیرد تا مردم نخواهند آنان تکلیفی در این زمینه ندارند.

[[گواه]] بر این مطلب آن است که [[حضرت علی]] {{ع}} وقتی دید عده‌ای حق او را [[غصب]] کردند و مردم هم ـ قصوراً یا تقصیراً ـ حاضر نشدند که برای سپردن حق به ذی‌حق به میدان بیایند و [[فداکاری]] کنند و برای برخورداری از [[حکومت علوی]] هزینه بپردازند، کناره گرفت و قدمی برای اعمال ولایت برنداشت تا هنگامی که مردم به میدان آمدند و [[آمادگی]] خود را برای [[پذیرش ولایت]] آن حضرت اعلام کردند. [[فقیه]] هم در عصر غیبت همین شأن را دارد تا مردم به او رأی ندهند، او حق و وظیفه‌ای برای اعمال ولایت و [[حاکمیت سیاسی]] ندارد. چون حاکمیت سیاسی مطلوب، بدون رأی و [[همراهی]] مردم امکان‌پذیر نیست، مگر [[حکومتی]] بخواهد با [[استبداد]] و [[دیکتاتوری]] خود را بر مردم تحمیل کند و چنین حاکمیتی [[مشروعیت]] و دوام ندارد.

=== [[حق آزادی]] ===

=== آزادی تفکر ===

=== آزادی بیان و قلم ===

=== آزادی عقیده ===

=== حق خیرخواهی ===

=== حق بهره‌مندی مساوی از [[اموال عمومی]] ===

=== حق آموزش و پرورش ===

== حق و عدالت ==

[[حق]] را نمی‌توان حدگذاری کرد و مانند مفاهیم [[حقیقی]]، تحدید ماهوی کرد؛ زیرا حق همانند بسیاری از دیگر مفاهیم [[سیاسی]]- [[اجتماعی]] از مفاهیم اعتباری است<ref>ر. ک: عبدالله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ص۷۴-۷۵.</ref>. با این همه، برای روشن شدن برخی زوایای آن، بر این نکته تأکید می‌شود جداسازی انواع حق از یکدیگر نقشی مهم در [[شناخت]] از آن دارد، «حق»، در لغت به معنی چیزی است که [[انکار]] آن جایز نیست<ref>در زبان انگلیسی نیز که به حق right گفته می‌شود، باز معنای «امتیاز ویژه» (prerogative)، (privilege) یا عدل، درستی و حقانیت (justness)، بیان شده است.</ref>. حق که جمع آن «حقوق» است، همانند امتیاز و قدرتی است که از طرف [[قانون]] به شخصی داده شده باشد<ref>محمدجعفر جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، ص۲۱۶.</ref>؛ همچنین این واژه به معنای امتیاز، نفع، [[اختیار]]، [[سلطنت]]، نوعی ملکیت، [[مصلحت]]، [[قدرت]] متکی بر قانون و [[استحقاق]] به کار رفته است. در [[ادبیات]] فربه حق و [[حقوق]] در دنیای جدید، تلاش شده است میان معانی حق در [[ساحت]] «حق بودن»<ref>o be right..</ref> و «حق داشتن»<ref>To have right..</ref> مرزگذاری شود که معنای اول مربوط به [[حقیقت]]، [[درستی]]، [[واقعیت]] و ارزش‌گذاری خوب و بد و در برابر [[باطل]] است<ref>در انگلیسی از این واژه به ««truth تعبیر می‌شود.</ref>. در بحث [[عدالت]] و [[علوم اجتماعی]]، معنای دوم و داشتن حق، مورد توجه است. زمانی که حق به معنای [[فلسفی]] و [[کلامی]] آن نیز در این نوشتار مورد نظر نیست و معنای [[حقوقی]] ـ سیاسی آن در نظر است. حق در اصطلاح حقوقی، [[امتیاز]] قانونی است که برای فرد یا [[جامعه]] [[ثابت]] می‌شود و نسبت طرفینی با {{عربی|من له الحق}} و {{عربی|من عليه الحق}} دارد. «برای تنظیم [[روابط]] [[مردم]] و [[حفظ نظم]] و [[اجتماع]]، حقوق، برای هر کس، امتیازهایی در برابر دیگران به رسمیت می‌شناسد و توان خاصی به او می‌بخشد. این امتیاز و [[توانایی]] را حق می‌نامند؛ [[حق حیات]]، حق [[مالکیت]]، حق [[آزادی شغل]] و زوجیت به اعتبار همین معنی است<ref>ناصر کاتوزیان، مقدمه علم حقوق، ص۲.</ref>. به بیان دیگر، [[حق]]؛ [[اقتدار]]، [[سلطه]] و امتیازی است که برای اشخاص، اعتبار شده و دیگران [[مکلف]] به رعایت آن هستند<ref>جلال‌الدین مدنی، مبانی و کلیات علم حقوق، ص۲۴.</ref>. افرادی که در [[جامعه]]، [[زندگی]] می‌کنند، برای تأمین نیازمندی‌های خود، عمل می‌کنند، با یکدیگر [[ارتباط]] برقرار می‌نمایند، حرکت و عمل و رابطه آنها به مرزبندی نیاز دارد؛ زیرا با نبود حدومرز، [[تعدی]] و [[تجاوز]] افراد به [[جان]] و دسترنج یکدیگر، فراگیر می‌شود. [[جوامع بشری]] برای جلوگیری از [[هرج‌و‌مرج]] و تعدی و برای حرکت و عمل فرد در جامعه، حدودی [[تعیین]] می‌کنند که در چهارچوب آن حدود، فرد [[رفتار]] کند. این حدود همان است که به آن [[حقوق]] می‌گویند و مفرد آن «حق» است<ref>محمد عالی‌خانی، حقوق اساسی، ص۱۰-۱۱.</ref>. «حق داشتن» در این مورد به معنای آن است که [[شهروندان]] به دلیل [[انسان]] بودن، حق دارند کاری را انجام دهند یا انجام ندهند یا حقی را در خواست کنند یا آن را مطالبه نکنند.

در نگرشی کلی، «حق» به معنای «حق بودن»؛ «امر [[ثابت]] و حقیقت» و «مطابق با واقع» و «ضد باطل» به کار رفته است، در [[قرآن کریم]] نیز حق به معانی مختلفی مانند «قرآن»<ref>{{متن قرآن|بَلْ مَتَّعْتُ هَؤُلَاءِ وَآبَاءَهُمْ حَتَّى جَاءَهُمُ الْحَقُّ وَرَسُولٌ مُبِينٌ}} «بلکه آنان و پدرانشان را بهره‌مند ساختم تا آنکه حقیقت و پیامبری روشنگر نزدشان آمد» سوره زخرف، آیه ۲۹؛ شیخ طوسی پس از نقل کلمه «حق» در آیه می‌نویسد: {{عربی|يعني القرآن؛ و «رسول مبين» أي مظهر للحق، يعني محمد {{صل}}}} (محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۹، ص۱۹۴).</ref> و «عدالت»<ref>{{متن قرآن|عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَأَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِحِينَ}} «ما بر خداوند توکّل داریم، خداوندا! میان ما و قوم ما به حق داوری فرما و تو بهترین داورانی» سوره اعراف، آیه ۸۹.</ref> به کار رفته است؛ گاهی به مانند امر [[شایسته]] و بایسته است؛ مانند آنکه [[خداوند]] می‌فرماید: {{متن قرآن|مَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ}}<ref>«و ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست جز راستین نیافریدیم» سوره حجر، آیه ۸۵.</ref>، یا در این [[آیه]] که می‌خوانیم: {{متن قرآن|جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا}}<ref>«و بگو حقّ آمد و باطل از میان رفت؛ بی‌گمان باطل از میان رفتنی است» سوره اسراء، آیه ۸۱.</ref>.

از دیگر نکته‌هایی که در این مسئله باید به آن توجه داشت، تفاوت معنایی در کاربردهای مختلف [[حق]]، است، کاربرد حق در یک گروه، ناظر به امور [[تکوینی]] و [[حقیقی]] هستند؛ مانند [[آیه]] ۵۶ [[سوره کهف]]: {{متن قرآن|وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَيُجَادِلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ}}<ref>«و ما فرستادگان را جز نویدبخش و بیم‌دهنده نمی‌فرستیم و کافران به وسیله باطل چالش می‌ورزند تا حق را با آن از میان بردارند» سوره کهف، آیه ۵۶.</ref> و در دسته دیگر، ناظر به امور اعتباری است؛ مانند: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ}}<ref>«و آنان که در دارایی‌هایشان حقی معین است * و در دارایی‌هایشان بخشی برای (مستمند) خواهنده و بی‌بهره بود» سوره معارج، آیه ۲۴-۲۵.</ref>؛ در این آیه بحث از مفاهیم [[اخلاقی]] و البته [[دستوری]] [[شرعی]] است که ناظر به [[حقوق]] [[محرومان]] [[جامعه]] است. معنای حق در [[عدالت اجتماعی]] از قسم دوم یعنی مفاهیم اخلاقی و ارزشی است. (...)

«عدالت، مرحله اجرایی حق است، حق، طبیعی و [[ثابت]] است، ولی [[عدالت]] و [[اجرا]]، ارادی و اختیاری است»<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد مطهری، ج۶، ص۲۱۵.</ref>. حق ثابت است و قابل [[تغییر]] و تبدیل نیست مثل دَین که چه مدیون بدهد و چه ندهد، ثابت است؛ از این‌رو [[مولی]] [[علی]] {{ع}} فرمود: {{متن حدیث|فَإِنَّ الْحَقَّ الْقَدِيمَ لاَ يُبْطِلُهُ شَيْ‏ءٌ}}<ref>نهج البلاغه، خ۱۵؛ ر. ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۹.</ref>؛ اما [[عدل]]، اعطا و رساندن حق است به ذی‌حق، نظیر کاری که [[خون]] می‌کند و به همه [[بدن]]، [[غذا]] می‌رساند، به شکل عادلانه، پس عدالت، مرحله اجرایی حق است<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد، ج۶، ص۲۱۵.</ref>، به تعبیری دیگر، عدل، مبنایی دارد و آثاری، مبنای عدل، حق است و آن‌گاه باید دید مبنای حق چیست؟ حق، مبنای طبیعی دارد، بر اساس علت غایی که در صفحات قبل به آن اشاره کردیم<ref>مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد، ج۶، ص۲۳۱.</ref>.

هر امر عادلانه‌ای، حق است و هر حق، امر [[ثابت]] در [[سرشت]] [[عدل]]، [[حقوق]]، هنگامی رعایت می‌گردد که در [[جامعه]]، عدالت، [[حاکم]] باشد. شالوده عدالت، [[احقاق حقوق]] است. مطابق نظر [[عدلیه]]، در واقع و نفس‌الامر، حقی هست و ذی‌حقی و ذی‌حق بودن و نبودن، واقعیتی انکارناپذیر است، قبل از [[اسلام]] یکی به حق [[واقعی]] خود می‌رسید و یکی [[محروم]] می‌ماند، اما اسلام آمد و دستورهای خود را طوری تنظیم کرد که هر ذی‌حقی به حق خود برسد. اسلام دستورهای خود را [[مطابق حق]] و عدالت تنظیم کرد. عدالت یعنی {{متن حدیث|إِعْطَاءِ كُلِّ‏ ذِي‏ حَقٍّ حَقَّهُ‏}}، حق و عدالت امری است که اگر اسلام هم [[دستور]] نمی‌داد باز حقیقتی همیشگی بود<ref>ر. ک: مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص۳۰.</ref>.<ref>[[سید کاظم سیدباقری|سیدباقری، سید کاظم]]، [[عدالت سیاسی در قرآن کریم (کتاب)|عدالت سیاسی در قرآن کریم]]، ص ۶۱ و ۷۱.</ref>

== پرسش مستقیم ==