سیاست در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

نگاه [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} به [[سیاست]]، نگاهی [[توحیدی]] و [[الهی]] است؛ نگاهی که با نگاه دنیامدارانه و قدرت‌محورانه به سیاست، تفاوت جوهری و ماهوی دارد. پیش از این اشاره شد که منشأ [[اختلاف]] در تعریف سیاست، تفاوت جهان‌بینی‌ها و تلقی‌های متفاوت متفکران و [[فلاسفه]] سیاست است. اکنون بر این نکته تأکید می‌ورزیم که بین دو عرصه [[حکمت نظری]] و [[حکمت عملی]]، در [[حقیقت]] و نفس الامر [[بینش]] و کنش [[آدمی]]، پیوند محکمی برقرار است. این حقیقت از چشم پایه‌گذاران [[حکمت]] و [[فلسفه]] در [[تاریخ]] [[اندیشه]] بشری، پنهان نمانده است و تقسیم حکمت به نظری و عملی، در فلسفه یونان باستان، و تلقی «سیاست مدن» در جای سومین بخش حکمت عملی، نشان دهنده باوری عمیق به پیوند شاخه‌های گوناگون حکمت است<ref>ر. ک: عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی اندیشه سیاسی اسلام، ص۷۲-۷۳.</ref>. این امر نشان می‌دهد که حکیمان به [[نظام]] اندیشه‌ای و عملی واحد و به هم پیوسته‌ای [[معتقد]] بوده‌اند و [[رفتار فردی]]، [[خانوادگی]] و جمعی [[انسان]] را جدای از اندیشه و بینش او درباره عالم و [[آدم]] نمی‌دانسته‌اند.

[[امام علی بن ابی طالب]] {{ع}} [[جهان]] را [[آفریده]] [[حضرت حق]]، و [[خدا]] را مالک و [[حاکم]] مطلق هستی می‌داند. بنابراین، انسان را مخلوق الهی و [[سرنوشت]] [[حقیقی]] و [[تکوینی]] او را در دست [[خداوند حکیم]] و [[رحیم]] و [[قادر]] می‌بیند؛ خداوندی که [[خلق]] را به حال خود رها نساخته است، بلکه برای فراهم ساختن زمینه [[هدایت]] و راهیابی‌اش به [[کمال حقیقی]] و تعالی وجودی، [[پیامبران]] را [[مبعوث]] کرده و [[آیات هدایت]] را فرو فرستاده است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱.</ref>. پیامبران، عهده‌دار [[ابلاغ وحی]] الهی و [[نجات]] انسان از [[سرگشتگی]] و [[گمراهی]] بوده‌اند؛ عهده‌دار رسالتی جامع و همه جانبه که همه ابعاد وجودی انسان را در بر می‌گیرد. از این دیدگاه، [[اطاعت خدا]] و پذیرش [[هدایت]] او، حقی است که از [[خالقیت]]، [[قدرت]] و [[عدالت الهی]] سرچشمه می‌گیرد: {{متن حدیث|وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ وَ جَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلًا مِنْهُ...}}<ref>لکن خداوند حق خود را بر بندگان، اطاعت خویش قرار داده و پاداش آن را دو چندان کرده است، از روی بخشندگی... (نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶).</ref>.

[[هدایت حقیقی]] [[انسان]] و شرف‌یابی او به [[عبودیت]] و [[خلافت الهی]] ایجاب می‌کند که لوازم و شرایط ضروری آن فراهم باشد. از بزرگ‌ترین لوازم تحقق این [[هدف]] در سطحی گسترده، وجود محیط و شرایط مساعد [[اجتماعی]] برای [[رشد]] و تعالی است؛ محیطی که شکل‌گیری آن بدون [[ولایت]] و حاکمیتی صلاحیت‌داران، فراهم نخواهد شد: {{متن حدیث|وَ الْإِمَامَةَ نِظَاماً لِلْأُمَّةِ وَ الطَّاعَةَ تَعْظِيماً لِلْإِمَامَةِ}}<ref>(خداوند) امامت را برای سامان یافتن امور امت، و فرمانبرداری از امام را برای بزرگداشت مقام رهبری، واجب کرد. این عبارت طبق نقل فیض الاسلام، آورده شد، ولی در نقل صبحی صالح، {{عربی|تعظیما للامانه}} آمده است، البته در معنای روایت، در صورتی که امامت را بزرگ‌ترین امانت الهی بدانیم، خللی وارد نمی‌شود. (ر. ک: نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲).</ref>

از نگاه [[حضرت علی]] {{ع}} [[سیاست]] و [[ساختار حکومت]]، نه صرفاً به دلیل نقش آن در [[مدیریت]] [[امور اقتصادی]] و اجتماعی، و [[تأمین امنیت]] و [[آبادانی]] و [[رفاه مردم]]، بلکه مهم‌تر از این به دلیل نقش اساسی سیاست در شکل‌گیری [[رفتار]] و [[اخلاق]] [[جامعه]]، و [[سرشت]] و [[سرنوشت]] [[معنوی]] [[مردم]]، جایگاه برجسته و مهمی پیدا می‌کند؛ چرا که: {{متن حدیث|النَّاسُ بِأُمَرَائِهِمْ أَشْبَهُ مِنْهُمْ بِآبَائِهِمْ‌}}<ref>شباهت مردم به زمامدارانشان از پدرانشان بیش‌تر است. (حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ص۱۴۴).</ref>.

از دیدگاه حضرت علی {{ع}} نفس [[حکومت]] و [[نظام سیاسی]] برای جامعه، یک [[ضرورت]] [[قطعی]] است؛ تا جایی که [[حاکمیت]] غیرعادلانه و [[زمامداری]] غیر [[حق]]، از [[هرج و مرج]] و فقدان حکومت، [[برتر]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۴۰.</ref>. با این حال نوع حاکمیت آن قدر مهم و اساسی است که {{متن حدیث|إِذَا تَغَيَّرَ السُّلْطَانُ تَغَيَّرَ الزَّمَانُ‌}}<ref>دگرگونی زمامدار حکومت، موجب تغییر اوضاع کلی زمان می‌شود، (نهج البلاغه، نامه ۳۱).</ref>.

جایگاه [[سیاست]] از نظر [[امام علی]] {{ع}} بسیار فراتر و [[برتر]] از یک [[قرارداد اجتماعی]] بین [[مردم]] و [[حکومت]] است. مبنای اساسی [[نظام سیاسی]] از دیدگاه آن بزرگوار، تلاش و [[مجاهدت]] مشترک [[امام]] و [[امت]] برای اعتلای کلمه [[حق]] و اعتلای همه جانبه امت است؛ مجاهدتی که برخاسته از [[بینش الهی]] و [[نظام ارزشی]] واحدی است و امام و امت آن را با [[جان]] و [[دل]] پذیرفته‌اند و [[ضرورت]] آن را [[باور]] دارند.<ref>[[علی ذوعلم|ذوعلم، علی]]، [[امام علی و سیاست (مقاله)| مقاله «امام علی و سیاست»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۱۶.</ref>

== راهبردهای [[سیاسی]] ==

نخست، [[هدایت]] [[جامعه]] به سوی [[حق]] و [[میراندن]] [[باطل]]: به تصریح [[امام علی]] {{ع}} یکی از مهم‌ترین [[دلایل]] وی برای به عهده گرفتن زمام [[حکومت]]، [[اقامه حق]] و [[عدل]] بوده است<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۱۸۵.</ref>، و بالاترین [[بندگان]] نزد [[خداوند]]، پیشوای صالحی است که در راه اقامه [[موازین]] حق و [[نابودی باطل]] بکوشد و جامعه را هدایت کند<ref>{{متن حدیث|أَنَّ أَفْضَلَ عِبَادِ اللَّهِ عِنْدَ اللَّهِ إِمَامٌ عَادِلٌ هُدِيَ وَ هَدَى فَأَقَامَ سُنَّةً مَعْلُومَةً وَ أَمَاتَ بِدْعَةً مَجْهُولَةً}}؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۲۶۱.</ref>.

دوم، رعایت موازین [[عدالت]] و در نتیجه، ایجاد [[مودت]] و [[دوستی]] میان [[مردم]]: از نظر امام علی {{ع}} بیش‌ترین [[فضایل]] [[حاکمان]]، در توسعه عدالت و [[نفی تبعیض]] است و چنین روشی، موجب [[همدلی]] مردم با یکدیگر می‌شود<ref>{{متن حدیث|وَ لْيَكُنْ أَحَبَّ الْأُمُورِ إِلَيْكَ أَوْسَطُهَا فِي الْحَقِّ وَ أَعَمُّهَا فِي الْعَدْلِ وَ أَجْمَعُهَا لِرِضَى الرَّعِيَّةِ... إِنَّ أَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ الْوُلَاةِ اسْتِقَامَةُ الْعَدْلِ فِي الْبِلَادِ وَ ظُهُورُ مَوَدَّةِ الرَّعِيَّةِ}}؛ موسوعة الامام علی {{ع}}، ج۴، ص۲۲۵.</ref>. [[سیره امام]] نیز نشان می‌دهد که وی بر رعایت موازین عدل در امور حکومت تأکید فراوان داشت و به اندازه‌ای در این زمینه سخت می‌گرفت که همواره [[قدرتمندان]] و ثروت‌اندوزان از وی می‌هراسیدند.

سوم، [[ترغیب]] و [[تشویق]] مردم به مشارکت در ساماندهی امور عمومی جامعه: امام علی {{ع}} همواره مردم را به حضور در عرصه‌های سیاسی ترغیب می‌کرد و با بلیغ‌ترین سخنان مردم را به عرصه‌های [[اجتماعی]] می‌کشاند. وی دائماً به مردم گوشزد می‌کرد که از [[مجاهدت]] در [[راه خدا]] باز نایستند و بدانند که اگر طریق [[الهی]] را در پیش گیرند و [[استقامت]] ورزند، همواره [[پیروز]] و سربلند خواهند بود و خداوند آنان را [[یاری]] خواهد کرد<ref>{{متن قرآن|وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَاللَّهُ مَعَكُمْ وَلَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمَالَكُمْ}} «در حالی که شما برترید و خداوند با شماست و هرگز از (پاداش) کردارهایتان نمی‌کاهد» سوره محمد، آیه ۳۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۱۶۸.</ref>. خود نیز مادامی که [[مردم]] او را [[یاری]] می‌کردند، با [[ظلم]] و [[فساد]] و [[تبعیض]] مقابله کرد و با [[اصحاب صفین]] و [[جمل]] جنگید. هنگامی هم که مردم از گرد او پراکنده شدند، همچنان راه [[حق]] را ادامه داد و تنها به [[شکوه]] از [[رفتار]] مردم اکتفا کرد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۲۹.</ref>.

چهارم، رعایت [[موازین اخلاق]] و [[پرهیز]] از تبانی و [[توطئه]] در عرصه [[سیاست]] و [[حکومت]]: [[امام علی]] {{ع}} در واقعه [[قتل عثمان]]، در [[عزل]] [[معاویه]] از [[فرمانداری]] [[شام]]، در مقابله با سهم‌خواهی [[طلحه]] و [[زبیر]] از حکومت و به راه انداختن [[جنگ جمل]]، هر گونه تبانی با دیگر [[سیاست‌مداران]] را مطلقاً [[نفی]] می‌کرد و تأکید می‌ورزید که [[حاکمان]] باید با [[هوای نفس]] [[مبارزه]] کنند، تا بتوانند [[مسیر حق]] و [[عدالت]] را در [[جامعه]] بگشایند و همواره توجه داشته باشند که در [[زمامداری]] خویش، با [[خدا]] [[معامله]] کرده‌اند. نیز به [[روز جزا]] بیندیشند؛ زیرا از جمله [[حقوقی]] که بر گردن [[زمامداران]] است، «[[حفظ]] [[پاکی]] خویش»<ref>{{متن حدیث|وَ مِنَ الْحَقِّ عَلَيْكَ حِفْظُ نَفْسِكَ‌}}؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۷، ص۱۴۵، و نیز ر. ک: موسوعة الامام علی {{ع}}، ج۴، ص۱۲۷.</ref> است.<ref>[[سید عباس نبوی|نبوی، سید عباس]]، [[جامعه آرمانی (مقاله)| مقاله «جامعه آرمانی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۶ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۶]]، ص ۱۸۴.</ref>

== [[سلوک سیاسی امام علی]] {{ع}} پیش از [[خلافت]] ==

مقصود ما از دوران پیش از خلافت، همان بیست و پنج سالی است که [[امام]] از [[حق]] خود، [[محروم]] گشته و [[خانه‌نشین]] شده، بود. در این دوران، [[امام علی]] {{ع}} غیر از فعالیت‌های مختلفی که در زمینه‌های [[علمی]]، [[تربیتی]]، [[عبادی]] و... داشت؛ کردارهای [[سیاسی]] نمونه‌ای هم از خود نشان داد. نخست این که در همان آغاز شروع [[فتنه]] به بیان‌های گوناگون [[برتری]] و [[شایستگی]] خود را برای خلافت، اظهار داشت و فرمود:

«ای گروه [[مهاجر]]! [[حکومتی]] را که [[حضرت محمد]]، اساس آن را پی‌ریزی کرد، از [[دودمان]] او خارج نسازید و وارد خانه‌های خود نکنید. به [[خدا]] [[سوگند]]، [[خاندان پیامبر]] به این کار سزاوارترند؛ زیرا در میان آنان کسی است که به مفاهیم [[قرآن]] و [[فروع]] و [[اصول دین]]، احاطه کامل دارد و به سنت‌های [[پیامبر گرامی]] آشناست و می‌تواند [[جامعه اسلامی]] را به خوبی اداره کند و جلو [[مفاسد]] را بگیرد و [[غنائم]] را عادلانه میان آنان قسمت کند، با وجود چنین فردی نوبت به دیگران نمی‌رسد، زنهار، از [[هوا و هوس]] [[پیروی]] کنید که از [[راه خدا]] [[گمراه]] شوید و از [[حقیقت]] دوری می‌گزینید»<ref>ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۱۱، به نقل از: جعفر سبحانی، پژوهشی پیرامون زندگانی امام علی {{ع}}، ص۲۰۶.</ref>.

و دیگر این که: [[امیر مؤمنان علی]] {{ع}} در باز ستاندن [[حق]] خویش تنها به [[پند]] و [[اندرز]] و [[تذکر]] و یادآوری اکتفا نکرد، بلکه بنا به نوشته بسیاری از [[تاریخ]] نویسان در برخی از شب‌ها همراه دخت گرامی [[پیامبر]] و نوردیدگان خود [[حسنین]] با سران [[انصار]] تماس برقرار کرد تا [[خلافت]] را به مسیر [[واقعی]] خود بازگرداند، ولی متأسفانه پاسخ مساعدی از آنان دریافت نکرد و آنان عذر آوردند که اگر علی پیش از دیگران به [[فکر]] خلافت افتاده بود و از ما تقاضای [[بیعت]] می‌کرد ما هرگز او را رها نکرده و با دیگری بیعت نمی‌کردیم! اما چه کنیم که کار از کار گذشته و ما با دیگری دست بیعت داده‌ایم.

وقت دیگر هم، هنگامی که [[فاطمه زهرا]] {{س}} او را به [[قیام]] علیه [[حکومت ابوبکر]] [[دعوت]] کرد همین که صدای {{متن حدیث|أَشْهَدُ أَنَ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ‌}} از [[مؤذن]] شنیده شد، فرمود: «یا [[فاطمه]]، آیا می‌خواهی این صدا خاموش شود؟، فاطمه گفت: خیر، بلکه می‌خواهم این نام بماند. فرمود: پس صبر کن، همان که گفتم؛ یعنی اگر قیام کنم این صدا هم از بین می‌رود»<ref>شرح ابن ابی الحدید، ج۱۰، ص۱۱۳.</ref>.

علی {{ع}} کسی نبود که برای رسیدن به حکومت از راه کج وارد شود و [[کجی]] را [[عقل]] و [[درایت]] و [[کیاست]] بداند، اگر تمام [[دنیا]] را به کام علی می‌ریختند تا لختی به [[انحراف]] برود ممکن نبود، و این روند را ادامه داد تا در [[زمان]] خلافتش در ذیل خطبه‌ای که داستان «[[عقیل]] و آهن تفتیده» را بازگو می‌کند به این [[حقیقت]] اشاره دارد آنجا که می‌فرماید:

«همانا این دنیای شما از برگ جویده‌ای که در دهان ملخی باشد نزد من خوارتر و بی‌ارزش‌تر است. علی را با نعمت‌های فناپذیر و لذت‌های نابودشدنی دنیا چه کار! از [[خواب]] رفتن عقل و لغزش‌های [[قبیح]] به خدا [[پناه]] می‌برم و از او [[یاری]] می‌جویم»<ref>ر. ک: شرح ابن ابی الحدید، ج۱۰، ص۲۴۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>.

== [[سلوک سیاسی امام علی]] {{ع}} در [[زمان]] [[خلافت]] ==

زمانی که [[امام علی]] {{ع}} اداره [[کشور اسلامی]] را به عهده گرفت [[سیاست‌مداری]] او بر اساس [[موازین اسلام]] و [[قرآن]] متبلور شد و هیچ‌گاه از موازین اسلام [[منحرف]] نگردید و ذره‌ای از [[احکام اسلامی]] تخطی نکرد.

[[ابن ابی الحدید معتزلی]] [[سنی]] می‌گوید: «همانا [[دشمنان علی]] {{ع}} هم گفته‌اند که او [[مقید]] به [[شرع]] انور بود و در اداره کشور اسلامی بر خلاف آن عمل نمی‌کرد. به آنچه [[اسلام]] [[نهی]] کرده بود نزدیک نمی‌شد و خود می‌فرمود:

به طور قطع امام علی {{ع}} از شیوه‌ها و ابزارهایی که [[حکومت]] او را تداوم بخشد و او از تمام نیرنگ‌هایی که پایه‌های حکومتش را [[استوار]] نماید، باخبر بود، اما آنچه او را باز می‌داشت دین و [[تقوا]] بود. علی [[موفقیت]] و [[پیروزی]] را در [[خشنودی]] و [[رضای خدا]] و [[اجرای حق]] و [[عدالت]] می‌دید، نه در حکومت چند [[روزه]] بر مردم؛ زیرا نه [[دنیا]] را می‌خواست و نه [[ریاست]] بر آن را، و به تعبیر خودش، تمام دنیا و حکومت بر آن در نزدش، چون بال مگسی و پر کاهی و استخوان پوسیده و کمتر از [[کفش]] وصله‌دار بود، بلکه [[هدف]] و منت‌های آرزوی علی {{ع}} این بود که حقی را [[احیا]] و باطلی را بمیراند و عدالتی را بگستراند.

امیرالمؤمنین علی {{ع}} در تمام مدت حکومتش، [[کتاب خدا]] و [[سنت]] رسولش را مد نظر داشت و در هیچ کاری سلیقه‌های شخصی را که مخالف آن دو بود به کار نمی‌گرفت؛ زیرا پیروزی‌های زودگذر را [[موفقیت]] نمی‌دانست. در [[حقیقت]] هیچ سیاستی را از [[راستی]] و [[صداقت]] در چارچوب [[موازین شرع]] بهتر نمی‌دانست و آنانی را که [[معاویه]] نیرنگ باز و مکار را سیاست‌مدار می‌دانستند [[نکوهش]] می‌کرد و می‌فرمود:

در این سخن، [[امام علی]] {{ع}} توجه خود را به حیله‌های [[دشمن]] بیان می‌کند و [[برتری]] [[اندیشه]] خود را بازگو می‌نماید، او نه تنها در مرحله سخن، بلکه در عمل هم [[فکر]] بلند و [[هشیاری]] خود را نشان داده است، او در میدان‌های گوناگون [[جنگ]] از فکر صائب و بلند خود بهره برده و هر غول پیکری را به [[خاک]] انداخته است، مگر نه آن است که یکی از عوامل مهم [[پیروزی در جنگ]]، [[هشیاری]] و [[شناخت]] نسبت به موضع‌گیری‌های [[دشمن]] است، پس چرا کوته‌فکران، علی را در [[سیاست]] [[ناتوان]] می‌پندارند و [[معاویه]] را [[زیرک]] و تیزبین؟ هیهات! هیهات! علی هرگز برای چند [[روز]] [[حکومت]]، از روش [[آلوده]] دامن‌ها و [[سیاستمداران]] زورمدار و [[دنیاپرست]] استفاده نمی‌کند و آنچه را دنبال می‌کند [[شریعت مقدس اسلام]] و [[قوانین]] حیات‌بخش آن است؛ لذا [[سیاست‌ها]] و تدابیری که با [[قانون]] [[خدا]] و [[سنت رسول اکرم]] مخالف است به دور می‌ریزد. اگر چه او را متهم به [[ضعف]] در سیاست کنند. از [[امام صادق]] {{ع}} سؤال شد:

«... که [[عقل]] چیست؟ [[امام]] {{ع}} فرمود: عقل چیزی است که با آن خدا [[ستایش]] شود و [[بهشت]]، به دست آید. [[راوی]] پرسید در معاویه چه؟ فرمود: آنچه در معاویه بود عقل نبود، بلکه [[زشتی]] و [[شیطنت]] بود، [[مردم]] او را عقل پنداشتند، ولی شبیه عقل بود نه عقل»<ref>اصول کافی، ج۱، ص۱۱.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]] ص ۱۳۹.</ref>