حدیث در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[حدیث]] در اصطلاح، سخنی است که قول، فعل یا [[تقریر معصوم]]{{ع}} را گزارش کند<ref>میرزای قمی، القوانین المحکمة فی الاصول، ۲/۳۳۸؛ مامقانی، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، ۱/۵۷.</ref>؛ پس کاربرد این واژه برای آنچه از غیر [[معصوم]] رسیده، مَجاز است<ref>بهایی، الوجیزه، ۴؛ بهایی، مشرق الشمسین، ۲۲.</ref>؛ [[ولی]] در اصطلاح [[محدثان]] حدیث کاربرد گسترده‌تری دارد و به هر چیزی که از معصوم یا دربارهٔ معصوم از دیگری [[نقل]] شود، حدیث گفته می‌شود؛ به عنوان نمونه [[تاریخ]] [[تولد]] و [[شهادت]]، بیان [[سجایای اخلاقی]] و خصوصیات جسمی و [[فضایل]] معصومان{{ع}} نیز حدیث شمرده می‌شود.<ref>رحمان‌ستایش، مبانی رجالی و حدیث‌شناسی امام خمینی، ۲.</ref>

== پیشینه ==

در میان [[اهل سنت]] نیز پس از [[رفع ممنوعیت]] [[نوشتن حدیث]]، اقداماتی صورت گرفت. [[محمد بن شهاب زهری]] در [[قرن دوم هجری]] [[احادیث]] [[مدینه]] را گردآوری و برای [[عمر بن عبدالعزیز]] فرستاد و او آنها را به صورت دفترهایی به [[شهرها]] فرستاد.<ref>عمری، بحوث فی تاریخ السنة المشرفه، ۲۳۵.</ref> از قرن دوم هجری شخصیت‌های بسیاری به نگارش [[حدیث]] روی آوردند<ref>عمری، بحوث فی تاریخ السنة المشرفه، ۲۳۲–۲۳۳.</ref>؛ ازجمله [[مالک بن انس الموطأ]] را تألیف کرد. این [[زمان]] [[زمینه‌ساز]] دوران [[شکوفایی]] تدوین حدیث در [[قرن سوم]] و چهارم شد. [[صحاح شش‌گانه]] اهل سنت، [[صحیح بخاری]]، [[صحیح مسلم]]، [[سنن ابن‌ماجه]]، [[سنن ابی‌داوود]]، [[سنن ترمذی]] و [[سنن نسایی]] به ترتیب در این [[عصر]] تألیف شده‌اند.<ref>مهریزی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ۱۳۱–۱۳۵.</ref> به جز صحاح شش‌گانه [[کتاب‌های حدیثی]] دیگری نیز در همین [[مقطع]] تألیف شدند.<ref>مهریزی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ۱۳۵.</ref> از [[قرن پنجم]] به بعد [[کار]] تدوین [[جوامع حدیثی]]، نگارش مستدرکات و نگارش شرح بر کتاب‌های حدیثی در میان اهل سنت پیگیری شد.<ref>مهریزی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ۱۳۶–۱۳۸.</ref>

== جایگاه و اهمیت حدیث ==

دربارهٔ جایگاه و اهمیت [[احادیث]]، روایات بسیاری در [[فضیلت]] فراگیری، [[حفظ]] و [[مذاکره]] [[حدیث]]<ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۳ و ۴۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۱۴۶ و ۱۵۳.</ref> و به‌ویژه [[فهم حدیث]] آمده است، تا جایی که به‌دست آوردن یک [[حدیث]] دربارهٔ حلال و حرام از همه [[امور مادی]]، [[برتر]] از [[دنیا]] معرفی شده<ref> مجلسی، بحار الانوار، ۲/۱۴۶.</ref> و [[منزلت]] [[شیعیان]] به اندازه نقل و [[فهم]] آنان از روایات دانسته شده است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۲/۱۵۲.</ref> و گفته شده فهم یک [[روایت]] بهتر از نقل ده روایت<ref>نعمانی، الغیبه، ۱۴۱.</ref> یا هزار روایت<ref>صدوق، معانی الاخبار، ۲.</ref> است و هیچ فردی به مرتبه [[فقاهت]] نمی‌رسد، مگر آنکه [[توان]] [[درک]] مقصود اصلی از احادیث و [[کلام]] [[امامان]]{{ع}} را داشته باشد.<ref>صدوق، معانی الاخبار، ۲؛ نعمانی، الغیبه، ۱۴۱.</ref> به همین جهت [[مسلمانان]] نیز اهتمامی ویژه به حدیث داشته‌اند <ref>آقابزرگ، الذریعه، ۲/۱۲۸.</ref>؛ تا جایی که برخی از [[راویان]] ازجمله [[محمد بن مسلم]] نزدیک به سی هزار حدیث حفظ بودند<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۷.</ref>؛ چنان‌که سفرهای فراوان علمای شیعه<ref> غفاری، مقدمه من لایحضر، ۱.</ref> و علمای [[اهل سنت]]<ref>خطیب بغدادی، الرحله، ۱۷۶–۱۸۳؛ عجاج خطیب، السنة قبل التدوین، ۱۷۶–۱۸۳.</ref> برای دریافت [[حدیث]] که در کتاب‌های [[تاریخی]] به موارد آن اشاره شده، نشانگر این اهتمام و توجه است. با [[تشویق]] [[پیشوایان دین]] و اهتمام [[مسلمانان]]، [[حدیث]] شکل گرفت و تدوین شد و به جز دوره کوتاه منع حدیث پس از [[پیامبر]]{{صل}} آن هم در میان طوایفی از مسلمانان، نزد همه [[مذاهب اسلامی]] [[روایت حدیث]] به دو شکل مکتوب و شفاهی رواج یافت و چندین [[علم]] با موضوع حدیث به‌ویژه علم [[روایت]] و [[درایت]] که هر یک دارای شاخه‌های بسیار است، تأسیس شد.<ref>صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، ۱۰۶–۱۱۴.</ref> [[ابن‌خلدون]] اقسام [[علوم]] حدیث را بسیار و متنوع دانسته‌است.<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۵۵۶.</ref> در کنار روایت حدیث، علومی مانند [[درایة الحدیث]]، [[علم الحدیث]]، [[غریب الحدیث]]، [[مختلف الحدیث]] و [[علم رجال]] شکل گرفته‌است.

== [[اقسام حدیث]] و اعتبار آن ==

حدیث از ابعاد دیگر نیز تقسیماتی دارد؛ از جهت [[صفات راویان]] به خبر صحیح، حَسن، [[موثق]] و [[ضعیف]] تقسیم شده است.

[[حدیث ضعیف]] آن است که [[راوی]] آن امامیِ عادل یا [[ممدوح]] یا مخالفی که [[وثاقت]] او [[تأیید]] شده، نباشد.<ref>شهید ثانی، الرعایة لحال البدایة فی علم الدرایه، ۸۶.</ref>

در [[حجیت]] [[سخنان پیامبر]]{{صل}} تردیدی نیست. [[آیات قرآنی]] از جمله {{متن قرآن|مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا}}<ref>«آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید» سوره حشر، آیه 7.</ref> و [[آیات]] دیگر {{متن قرآن|بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن  را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref>،  {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«بی‌گمان فرستاده خداوند برای شما نمونه‌ای  نیکوست، برای آن کس (از شما) که به خداوند و به روز بازپسین امید دارد و خداوند را بسیار یاد می‌کند» سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>،  {{متن قرآن|وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى}}<ref>«و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید» سوره نجم، آیه ۳.</ref>، {{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى}}<ref>«آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود» سوره نجم، آیه ۴.</ref> بر این مطلب [[دلالت]] دارند.<ref> طوسی، التبیان، ۹/۴۲۱ و ۵۶۴؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۹/۵۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۹/۲۷ و ۲۰۴.</ref> از نگاه [[علمای شیعه]] [[سخن]] [[امامان معصوم]]{{ع}} در [[حکم]] [[سخن]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} است.<ref> حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، ۱۴۱–۱۵۳، ۱۵۸ و ۱۸۱.</ref>

امام خمینی نیز ضمن پذیرش حجیت خبر واحد و ارائه [[دلیل]] برای آن، به بررسی [[دلایل]] [[مخالفان]] پرداخته است.<ref>امام خمینی، انوار الهدایه، ۱/۳۱۲–۳۱۳.</ref> ایشان ضمن بحث از دلیل‌های حجیت خبر واحد، مهم‌ترین دلیل آن را بنای عُقلا و [[تأیید]] آن از سوی [[شارع]] می‌داند<ref>امام خمینی، انوار الهدایه، ۱/۳۱۳؛ امام خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۱۹۱.</ref> .

== [[شناخت]] و [[فهم حدیث]] ==

# عرضه [[حدیث]] به [[سنت]] [[قطعی]]: به تأکید [[امام صادق]]{{ع}} تنها [[احادیث]] مطابق با [[قرآن]] و سنت قطعیِ [[پیامبر]]{{صل}} پذیرفته می‌شوند.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۶۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۲۴۳–۲۴۴.</ref> امام خمینی نیز آن را از ملاک‌های اعتبار [[روایات]] شمرده<ref>امام خمینی، البیع، ۵/۲۳۹–۲۴۲.</ref>؛ چنان‌که روایاتی که حیله‌های ربوی را [[تأیید]] می‌کنند، به جهت [[مخالفت]] آنها با کتاب و روایاتِ [[مستفیض]] [[نقد]] و رد کرده‌است.<ref>امام خمینی، البیع، ۲/۵۵۲–۵۵۳.</ref>

# توجه به عنصر [[زمان]] و مکان: توجه به تحولات زمانی و مکانی از دیگر نکته‌ها در فهم درست روایات است.<ref>شهید اول، القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، ۱/۱۵۱–۱۵۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۹/۲۸۹، ۳۴۳؛ ۲۲/۱۷۲، ۴۲۸–۴۲۹ و ۴۱/۲۱۶.</ref> به عنوان نمونه، گروهی از [[فقها]] بر اساس برخی از روایات<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۷/۱۰۱–۱۰۳.</ref> و [[دلایل]] دیگر<ref>اردبیلی، مجمع الفائدة، ۸/۴۲.</ref> فروش [[سلاح]] به [[کافران]] را در زمان [[جنگ حرام]] دانسته‌اند<ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۲/۲۱۶؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۸/۲۰۸؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۸.</ref>؛ [[ولی]] امام خمینی [[معتقد]] است که [[حرمت]] فروش سلاح به کافران حکمی [[قطعی]] که در همه زمان‌ها و مکان‌ها یکسان باشد، نیست، بلکه در هر زمان و مکان ممکن است حکمی داشته باشد؛ زیرا حرمت فروش در صورتی است که [[غیر مسلمان]] از سلاح علیه [[مسلمانان]] استفاده کند؛ از این‌رو اگر فروش سلاح به تقویت [[کفار]] بینجامد، [[ممنوع]] است و اگر چنین نباشد ممنوع نیست؛ چنان‌که [[مشرک]] و کافر بودن خریدار نیز ملاک نیست. باید در هر زمان، [[حاکم اسلامی]] بر اساس شرایط و [[مصالح]] [[تصمیم‌گیری]] کند<ref>امام خمینی، مکاسب، ۱/۲۲۷–۲۲۹؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۲.</ref>؛ همچنین استفاده از چیزهای [[نجس]] همانند [[خون]] و مردار در گذشته [[حرام]] بوده‌است،<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۴/۳۹ و ۹۹.</ref> اما امروزه که مصرف‌های دیگر عقلایی دارند، [[حرام]] نیستند.<ref>امام خمینی، مکاسب، ۱/۵۴–۵۶.</ref>  

# [[شناخت راه]] جمع میان [[اخبار]] [[متعارض]]: از موضوعات مهم [[حدیث‌شناسی]] [[تعارض]] دو یا چند [[حدیث]] است. امام خمینی ضمن برشمردن انواع تعارض و چگونگی جمع میان [[احادیث]] متعارض بر این [[باور]] است که دو [[خبر]] متعارض را باید در [[محیط]] [[تشریع]] و [[قانون‌گذاری]] دید؛ زیرا [[قانون‌گذار]]، نخست اصول و کلیات را [[القا]] می‌کند و آن‌گاه به بیان تبصره‌ها و قیدهای آن می‌پردازد<ref>امام خمینی، التعادل و الترجیح، ۳۱–۳۳.</ref>؛ بر این اساس [[ادله]] [[احکام واقعی]] و [[احکام]] [[شک]] و [[حاکم]] و محکوم، عام و خاصّ متعارض نیستند و مشمول [[اخبار علاجیه]] قرار نمی‌گیرند. ایشان این موارد را از مصادیق جمع [[عرفی]] دانسته‌است<ref>امام خمینی، التعادل و الترجیح، ۳۳–۳۴.</ref>.

# ارجاع [[حدیث متشابه]] به محکم: همان‌گونه که [[قرآن]] دارای [[آیات]] [[محکم و متشابه]] است،<ref>آل عمران، ۷.</ref> احادیث [[معصومان]]{{ع}} نیز این‌گونه‌اند.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۷/۱۱۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۱۸۵.</ref> حدیث متشابه [[حدیثی]] است که معنایی غیر از معنای ظاهری در آن احتمال می‌رود؛ بنابراین شامل مؤوّل و مجمل نیز می‌شود.<ref>غفاری، تلخیص مقباس، ۲۵۳.</ref> امام خمینی به وجود [[روایات متشابه]] اشاره کرده<ref>امام خمینی، تنقیح الاصول، ۴/۶۲۲.</ref> و توجه نکردن به روایات متشابه را سبب کج‌فهی در [[فهم روایات]] دانسته است.<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۳۲۱–۳۲۲.</ref> ایشان با [[نقل]] حدیثی از [[امام رضا]]{{ع}}،<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۷/۱۱۵.</ref> دربارهٔ وجود روایات متشابه یادآور شده است ارجاع [[احادیث متشابه]] به [[محکمات]]، [[کار]] [[فقیه]] است<ref>امام خمینی، تنقیح الاصول، ۴/۶۲۲؛ الاجتهاد و التقلید، ۷۲–۷۳.</ref> و نمونه‌هایی را برای ارجاع [[متشابه]] به محکم آورده‌است.<ref> عصارپور آرانی، روشهای فقه الحدیثی امام خمینی، ۲۰۲–۲۰۶.</ref>

# بررسی محتوایی [[حدیث]]: بررسی محتوایی حدیث، یکی از راه‌های [[شناخت]] [[صحت و سلامت]] [[حدیث]] است. امام خمینی در آثار خود برای [[نقد]] حدیث از این روش استفاده کرده‌است. به [[باور]] ایشان [[اعتماد]] به [[روایات]] از باب [[تعبد]] محض نیست، بلکه به استناد [[سیره عقلا]] و ردنکردنِ [[شارع]] است؛ بنابراین [[اضطراب]] متن، [[آشفتگی]] معنا، وهن تعبیر، [[مخالفت]] با [[اجماع]] و [[شهرت]]، از [[اعتبار حدیث]] می‌کاهد.<ref>امام خمینی، الطهاره، ۱/۹۵.</ref> به نظر ایشان، [[سخنان معصومان]] [[منزه]] از آن است که در آن وهن در تعبیر و آشفتگی معنا یا تناقض راه یابد؛ از این‌رو ایشان روایت‌هایی از این دست را به‌صراحت رد می‌کرد<ref>امام خمینی، مکاسب، ۱/۲۱۹.</ref>؛ برای مثال، ایشان صدور روایتی را که مشعر به جواز [[دروغ]] بوده‌است، به [[دلیل]] منافات داشتن آن با [[جایگاه معصوم]] رد کرده است<ref>امام خمینی، مکاسب، ۲/۱۰۳.</ref> یا دربارهٔ [[روایت]]{{متن حدیث|كلُّ شيءٍ هو لَك حَلالٌ حتّى تَعلمَ أنّه حَرامٌ}}،<ref>کلینی، الکافی، ۵/۳۱۳؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۷/۸۹.</ref> احتمال اعم از [[شبهه]] [[بدوی]] و [[علم اجمالی]] را به دلیل مناسب نبودن تجویز [[ارتکاب حرام]] از [[معصوم]]{{ع}} نمی‌پذیرد <ref>امام خمینی، تنقیح الاصول، ۳/۳۸۰–۳۸۱.</ref> و از سوی دیگر، روایت {{متن حدیث|مَجَارِيَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِي الْعُلَمَاء}}<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۳۸.</ref> را گرچه از نظر [[سند ضعیف]] می‌داند، به دلیل [[صداقت]] مضمون، صادر از معصوم می‌شمرد.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۳–۱۲۴.</ref>

== جایگاه [[منابع حدیثی]] ==

چهار کتاب حدیثی شیعه<ref>الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار.</ref> نزد [[عالمان شیعه]] از اعتبار خاصی برخوردارند و مهم‌ترین [[منابع حدیثی شیعه]] به‌شمار می‌آیند تا جایی که به «اصول اربعه» [[شهرت]] یافته‌اند. [[قدمت]] زمانی و نزدیکی آنها به [[زمان]] [[حضور]] [[معصومان]]، تنظیم و باب‌بندی [[زیبا]] و حجم زیاد و گستردگی مباحث از عوامل این شهرت است.<ref>مهریزی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ۸۴–۸۵.</ref>  

# [[کتاب‌های چهارگانه]]:

##[[تهذیب الاحکام]] تألیف [[محمد بن حسن]]، معروف به [[شیخ طوسی]] است. [[علمای شیعه]] [[طوسی]] را از بزرگ‌ترین علمای شیعه شمرده‌اند.<ref> آقابزرگ، مقدمه، ۱/۲–۴۲.</ref> امام خمینی او را یکی از استوانه‌های [[فقه شیعه]] شمرده که باید به سخنان، طریقه او در [[فقه]] و [[روش استنباط]] او توجه کامل کرد.<ref>امام خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۴–۱۶.</ref> در [[زمان]] [[نگارش]] این کتاب [[تعارض]] و [[اختلاف روایات]] از ایرادهای عمده [[اهل سنت]] بر [[شیعه]] به‌شمار می‌رفته‌است. طوسی اسباب این تعارض و [[وجه]] جمع معقول میان آنها را مطرح کرده‌است.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۱/۲–۳؛ طوسی، الاستبصار، ۱/۳.</ref>

##[[الاستبصار]] این کتاب نیز از آثار شیخ طوسی است. [[هدف]] وی در این کتاب جمع [[عرفی]] میان [[اخبار]] [[متعارض]] است.<ref>طوسی، الاستبصار، ۱/۳.</ref> امام خمینی در آثار خود به این ویژگی اشاره کرده‌است.<ref>امام خمینی، الخلل، ۲۵۵؛ امام خمینی، الطهاره، ۴/۲۹۸.</ref> ایشان پس از آنکه یازده نوع از جمع عرفی را بیان می‌کند، یادآور می‌شود طوسی در کتاب [[استبصار]] بسیاری از آنها را آورده‌است.<ref>امام خمینی، التعادل و الترجیح، ۱۵–۱۷.</ref> امام خمینی در مجموع بر این [[باور]] است که این [[کتاب‌های چهارگانه]] از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به گونه‌ای که اگر مؤلفان کتاب‌های یادشده از اصل یا [[کتابی]] [[نقل]] نکنند یا کم نقل کنند، سبب بی‌اعتباری آن اصل می‌شود و این امر بر [[توثیق]] [[اهل رجال]] نیز مقدم است.<ref>امام خمینی، الطهاره، ۳/۳۵۶–۳۵۷.</ref> ایشان [[رجوع]] به [[کتاب‌های حدیثی]] را امری عقلایی و مورد امضای [[شارع]] می‌داند؛ [[ولی]] [[معتقد]] است [[سند]] و [[دلالت]] آنها باید بررسی شود و این گفته که [[کتاب‌های چهارگانه]] قطعی‌اند یا نویسندگان آنها [[شهادت]] به [[صحت]] آنها داده‌اند، درست نیست.<ref>امام خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۱۲.</ref>

# [[تحف العقول فی اخبار آل الرسول]]: مؤلف این کتاب [[ابن‌شعبه حرانی]] از معاصران [[صدوق]] است<ref>غفاری، مقدمه تحف العقول، ۹.</ref> و [[روایات]] آن مرسل است. وی خود یادآور شده، بیشتر این [[احادیث]] را به سماع دریافت کرده و به جهت [[آسانی]] [[نقل]] و اخلاقی بودن [[روایات]]، [[اسناد]] آن را حذف کرده است.<ref>غفاری، مقدمه تحف العقول، ۳.</ref> شیخ [[مرتضی انصاری]] در آغاز کتاب المکاسب به [[روایت]] مفصلی از این کتاب استناد کرده است.<ref>انصاری، المکاسب، ۱/۵.</ref> امام خمینی پس از [[نقل روایت]] {{متن حدیث|مَجَارِيَ الْأُمُورِ وَ الْأَحْكَامِ عَلَى أَيْدِي الْعُلَمَاء}}<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۳۸.</ref> یادآور شده هرچند این [[روایت مرسل]] است، اما صاحب وسائل بر این کتاب [[اعتماد]] کرده و روایت نیز موافق اعتبار و [[عقل]] است.<ref>امام خمینی، البیع، ۲/۶۵۱.</ref>

# [[فقه الرضا]]{{ع}}: در انتساب این کتاب به [[امام رضا]]{{ع}} [[اختلاف]] است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱/۱۱؛ داوری، اصول علم الرجال بین النظریة و التطبیق، ۳۶۵–۳۶۶.</ref> امام خمینی این کتاب را از امام رضا{{ع}} ندانسته و معتبر نمی‌شمارد، بلکه آن را تألیف برخی از [[علما]] می‌داند.<ref>امام خمینی، الطهاره، ۱/۵۲۸؛ ۳/۲۵۵ و ۴/۱۳۸.</ref>

#[[مستدرک الوسائل]]: این کتاب تألیف [[میرزا حسین نوری]] است. امام خمینی به‌مناسبت بحث از [[حجیت ظواهر کتاب]]، محتوای آن را چون کتاب دیگر وی ([[فصل الخطاب]])، [[روایات ضعیف]] و بدون [[سند]] می‌داند؛ چنان‌که به روش وی در جمع‌آوری [[روایات ضعیف]] به‌ویژه آنچه در کتاب دوم آورده، به‌شدت [[حمله]] کرده‌است.<ref>امام خمینی، انوار الهدایه، ۱/۲۴۴–۲۴۵.</ref>

# [[تفسیر عیاشی]]: تألیف [[ابوعمرو محمد بن مسعود عیاشی]] است. این کتاب، [[تفسیری]] [[روایی]] بر همه [[قرآن]] است و همه [[روایات]] آن نیز مستند و [[رجال]] [[اسناد]] آن از ماوراءالنهر بوده‌اند؛ [[ولی]] امروزه تنها دو جلد از این [[تفسیر]] تا [[سوره مائده]] با حذف رجال [[سند]] و مرسل در دست است<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۴/۲۹۵؛ امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعه، ۶/۳۰۷.</ref>؛ البته این مجموعه مورد [[اعتماد]] [[محمد بن حسن حر عاملی]] بوده و یکی از مصادر [[وسائل الشیعه]] است.<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱/۲۷۳.</ref> به نظر امام خمینی هرچند خود عیاشی [[ثقه]] است، اما طریقی درست برای [[شناخت]] تفسیر او وجود ندارد. صاحب وسائل نیز طریق خود را به عیاشی [[نقل]] نکرده است؛ مگر اینکه [[اطمینان]] پیدا شود آنچه در این مجموعه آمده، از خود عیاشی است.<ref>امام خمینی، مکاسب، ۲/۱۵۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق مزینانی |مزینانی، محمد صادق]]، [[حدیث (مقاله)|مقاله «حدیث»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۴، ص ۳۲۶.</ref>

== [[احادیث]] [[فقهی]] در کتاب‌های غیر [[حدیثی]] ==

== [[کتاب‌های حدیثی]] امام خمینی ==

#[[التعلیقة علی الفوائد الرضویه]]: الفوائد الرضویه نام شرحی است که قاضی [[سعید قمی]] بر [[حدیث]] [[رأس الجالوت]] نگاشته‌است و امام خمینی که به دیدگاه‌های وی اهتمام داشته<ref>امام خمینی، تقریرات، ۲/۴۱ و ۱۳۲.</ref>، دیدگاه‌های خود دربارهٔ محتوای کتاب را به صورت تعلیقه مطرح ساخته‌است  

#[[ شرح دعاء السحر]]: دعای [[سحر]] نقل شده از [[امام باقر]]{{ع}} است که امام خمینی در ۲۷ سالگی شرحی به [[زبان عربی]] بر آن نگاشته‌است. ایشان در این کتاب، اشاره‌های متعددی به دیدگاه‌های استاد خود [[محمد علی شاه‌آبادی]] کرده و از [[اسرار الصلاة]] میرزا [[جواد ملکی تبریزی]]، [[شرح الاسماء الحسنی]] [[ملا هادی سبزواری]]، [[القبسات]] [[میرداماد]]، [[الاسفار الاربعه]] [[صدرالمتألهین]] و کتاب‌های [[فیض کاشانی]]، [[الفتوحات المکیه]] [[ابن‌عربی]] و [[شرح فصوص الحکم]] [[قیصری]]، مطالبی [[نقل]] کرده و به [[نقد]] و توضیح آنها پرداخته است  

== منابع ==