پرش به محتوا

زکات: تفاوت میان نسخه‌ها

زکات (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۵ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۱۹

۱۵۳٬۱۰۰ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۵ آوریل ۲۰۲۳
←‏منابع
دیداریویکی‌متن
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
خط ۱۱۱: خط ۱۱۱:
#موضعی که در آن است؛
#موضعی که در آن است؛
#عدد و تعداد آن<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۷ - ۳۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 177 - 179.</ref>
#عدد و تعداد آن<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۷ - ۳۸.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 177 - 179.</ref>
== موارد [[وجوب]] [[زکات]] ==
برابر قول مشهور [[فقهای شیعه]] [[زکات]] در نُه چیز [[واجب]] می‌شود که این نُه مورد از [[سخنان علی]]{{ع}} در رساله [[محکم و متشابه]] استفاده می‌شود. همچنین به [[زکات فطره]] و مواردی از زکات مستحبی که در سخنان حضرت دیده می‌شود و مواردی که در [[کلام]] حضرت، زکات از آنها [[نفی]] شده اشاره خواهد شد.
منابع زکات را می‌‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
=== زکات طلا و [[نقره]] ===
فقهای شیعه برای زکات طلا و نقره سه شرط ذکر کرده‌اند:
#[[مال]] یک سال مانده باشد؛
#به مقدار نصاب رسیده باشد؛
#[[پول]] رائج و مسکوک باشد.
دو شرط اول از این شرایط در سخنان [[امیر المؤمنین]]{{ع}} آمده است.
'''شرط اول:''' از حضرت نقل شده است مال مورد استفاده زکات ندارد تا سال بر آن بگذرد <ref>{{متن حدیث|لَيْسَ فِي مَالٍ مُسْتَفَادٍ زَكَاةٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۱؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۴۴.</ref>؛
حضرت می‌فرمایند: «هر کس از [[مالی]] بهره برد در آن زکات نیست تا سال بر آن بگذرد»<ref>{{متن حدیث|مَنِ اسْتَفَادَ مَالاً فَلَا زَكَاةَ فِیهِ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}؛ ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۲۷۶.</ref>.
[[ابو عبید]] نیز از عبدالرحمان از [[ابی اسحاق]] از [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل نموده که فرمود: {{متن حدیث|لَيْسَ فِي الْمَالِ الْمُسْتَفَادِ زَكَاةٌ حَتَّى يَحُولَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ}}<ref>الاموال، ص۵۰۳.</ref>؛ بنابراین، گذشت یک سال بر مال، از این [[حدیث]] استفاده می‌شود.
'''شرط دوم:''' در کتاب‌های [[فقهی]] [[شیعه]] برای هر یک از طلا و نقره، دو نصاب بیان شده است: نصاب اول نقره، دویست درهم است که پنج درهم واجب می‌شود و نصاب دوم آن ۴۰ درهم است که در صورت اضافه شدن هر ۴۰ درهم به ۲۰۰ درهم یک درهم افزایش مییابد؛ یعنی زکات ۲۴۰ درهم، ۶ درهم است.
طلا نیز دو نصاب دارد: نصاب اول، بیست دینار است که زکات آن نصف دینار می‌باشد و نصاب دوم چهار دینار است که دو قیراط زکات آن است؛ یعنی زکات ۲۴ دینار، ۱۲ قیراط می‌باشد و به همین حساب افزوده می‌شود<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷ - ۵۸؛ خلاف، مثقال بوده است.
در کتاب [[دعائم الاسلام]] از علی{{ع}} نقل شده است: «در کمتر از دویست درهم، زکاتی [[زکات]] آن است»<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۴۹؛ بحار الأنوار، ج۹۳، ص۴۲.</ref>.
این [[حدیث]] در الاموال [[ابن زنجویه]]<ref>ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۹۳۲، ح۱۶۶۳.</ref> درباره زکات [[نقره]] نقل شده است؛ اما در نقل [[ابن حزم]]، نصاب دوم زکات نقره چهل درهم بیان شده است: «در افزون بر ۲۰۰ درهم در هر چهل درهم، یک درهم است»<ref>{{متن حدیث|فَمَا زَادَ فَفِي كُلِّ أَرْبَعِينَ دِرْهَماً دِرْهَمٌ}}؛ المحلی، ج۶، ص۶۱.</ref>؛
نصاب اول طلا نیز از [[حضرت علی]]{{ع}} در دعائم الاسلام و محلی و الاموال ابن زنجویه<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۴۹؛ المحلی، ج۶، ص۳۹، ۶۱ و ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۹۳۲.</ref> نقل شده است.
اما نصاب دومی که در الاموال از حضرت نقل شده این است که در چهل دینار، یک دینار [[زکات]] [[واجب]] می‌شود. [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل می‌کند که: «در هر بیست دینار، نصف دینار و در هر چهل دینار، یک دینار زکات [واجب] است»<ref>ابن زنجویه الاموال، ج۳، ص۹۳۲: {{متن حدیث|فِي كُلِّ عِشْرِينَ دِينَاراً نِصْفُ دِينَارٍ وَ فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ دِينَاراً دِينَارٌ}}.</ref>.
تفاوت این قول که از طریق [[اهل سنت]] نقل شده در این است که به حسب ظاهر، نصاب طلا به یک نصاب بر می‌گردد و آنچه میان بیست تا چهل دینار است زکات ندارد.
[[علامه حلی]] در مختلف از [[علی بن بابویه]] نقل می‌کند که ایشان [[معتقد]]. بوده است که دینار تا به چهل نرسد زکاتی ندارد<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷.</ref>. این در حالی است که [[صدوق]] از قول پدرش نقل می‌کند در زکات، کمتر از نصف دینار نباید پرداخت<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲، ح۱۷.</ref> که نشان می‌دهد وی قائل به نصف دینار در ۲۰ دینار می‌باشد، مگر این که بگوییم منظور از نصف دینار، پنج درهم است که زکات ۲۰۰ درهم می‌باشد.
[[شیخ صدوق]] در [[مقنع]] نقل می‌کند که در روایتی آمده در کمتر از ۴۰ دینار زکاتی نیست<ref>المقنع، ص۸۳.</ref>.
و این [[روایت]] را [[علامه حلی]] در مختلف این گونه توجیه کرده که در کمتر از چهل مثقال، یک دینار [[واجب]] نیست<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۵۷.</ref>.
در هر حال یادآوری دو نکته لازم است:
#شرط مسکوک و [[پول]] رایج بودن در سخن علی{{ع}} بیان نشده است و آنچه در بیشتر [[روایات]] آمده این است که حُلی و [[زیور]] آلات [[زکات]] ندارد. برخی گفته‌اند: اگر برای فرار از زکات حُلی و زیور بخرد زکات دارد؛ بنابراین اگر کسی برای فرار از زکات طلای خود را تبدیل به شمش کند مشمول [[آیه کنز]] می‌شود.
#از بیشتر روایات استفاده می‌شود که [[مال]] در روایات دربرگیرنده پول رایج که طلا و [[نقره]] بوده می‌شده. چنانچه از این مصداق‌ها کسی الغای ویژگی کند و [[معتقد]] شود که در هر زمانی مال به پول رایج [[زمان]] گفته می‌شود.[[پرداخت زکات]] اختصاص به نقدین؛ یعنی طلا و نقره نخواهد داشت و احادیثی؛ مانند [[حدیث]] ذیل، عام خواهد بود.
[[امام صادق]]{{ع}} فرمود: «هر مردی که برای او [[مالی]] باشد و سال بر آن بگذرد باید زکات آن را بدهد»<ref>{{متن حدیث|أَيُّمَا رَجُلٍ كَانَ لَهُ مَالٌ وَ حَالَ عَلَيْهِ الْحَوْلُ فَإِنَّهُ يُزَكِّيهِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۷، ص۹۶.</ref>؛
البته بحث در این موضوع نیاز به تحقیق و بررسی بیشتر دارد که اینجا جای آن نیست. توجه به این نکته لازم است که [[اهل سنت]] برای زکات طلا و نقره دو شرط قائل‌اند:
#به حد نصاب برسند؛
#یک سال بر نصاب آن نزد مالک بگذرد.
[[مذاهب چهارگانه]] اتفاق دارند که زکات شمش؛ مانند پول [[نقد]] واجب است و در [[زینت]] [[اختلاف]] دارند: شماری واجب و برخی از آنان واجب ندانسته‌اند.
آنان نصاب طلا را بیست مثقال و نصاب نقره را دویست درهم می‌دانند. مقدار زکات آن یک چهلم است؛ یعنی «دو و نیم درصد»؛ از هر بیست مثقال طلا نصف مثقال و از دویست درهم هر چهل درهم آن یک درهم. در نتیجه، برای هر یک از طلا و [[نقره]] بیش از یک نصاب قائل نیستند<ref>فقه تطبیقی مذاهب پنجگانه، ص۱۵۹؛ أحکام السلطانیه، ص۱۱۹.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 179 - 183.</ref>
===[[زکات]] [[غلات]] [[کشاورزی]]===
برابر [[روایات]] و فتوای [[فقهای شیعه]]، [[زکات]] در گندم، جو، خرما و کشمش [[واجب]] است. از علی{{ع}} در اینباره روایتی در منابع غیر [[شیعی]] وارد شده است که فرمود: «زکات از چهار چیز است: از گندم، اگر نباشد از خرما، اگر نباشد از کشمش، اگر نباشد کشمش از جو» <ref>{{متن حدیث|الزکاة من أربع: من البر، فان لم یکن فتمر، فان لم یکن فزبیب، فان لم یکن زبیب فشعیر}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۱ به نقل از المصنف ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>؛
در [[روایت]] دیگری که از [[حضرت علی]]{{ع}} نقل شده آمده است: «زکات نیست مگر در [[نخل]] خرما، انگور یا هسته و حبوب»<ref>{{متن حدیث|لا صدقة إلا في نخل أو عنب أو حب}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص، ۳۰۲؛ ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۲۲۲.</ref>؛
حبوب را [[ابن حزم]] به گندم و جو [[تفسیر]] کرده است<ref>المحلی، ج۵، ۲۲۳.</ref> و در نتیجه زکات را در چهار چیز واجب دانسته است. شاید تعبیر به نخل و انگور و حبوب اشاره به [[زمان]] [[وجوب]] زکات در اینها داشته باشد که با زمان پرداخت آن متفاوت است. مؤلف موسوعه فقه علی{{ع}} بر این [[باور]] است که [[حدیث]] اولی که از حضرت نقل شد دلالت بر انحصار ندارد، بلکه با ضمیمه روایت دوم نشان می‌دهد که منظور علی{{ع}} تعیین زکات در مواردی است که قابل خشک شدن باشد و افزون بر آن، روایتی را از [[مسند]] زید نقل کرده است که علی{{ع}} زکات را در ذرت نیز واجب می‌داند<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۲.</ref>؛ اما برابر [[فقه شیعه]] زکات در چهار مورد است و دلیلی بر زکات در ذرت نداریم و ممکن است همان‌گونه که یاد کردیم تعبیر نخل، انگور و هسته، اشاره به زمان وجوب زکات باشد. در نتیجه، [[تفسیری]] که وی از [[کلام]] حضرت نموده درست نخواهد بود.
از نظر علی{{ع}} [[زکات]] در سبزیجات و گیاهان نیست؛ زیرا فرمود: «در سبزیجات و گیاهان زکاتی نیست»<ref>{{متن حدیث|ليس في الخضر و البقول صدقة}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۳۰؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳.</ref>؛ و نیز فرمود: «در سیب و مانند آن زکاتی نیست» <ref>{{متن حدیث|ليس في التفاح و ما أشبهه صدقة}}؛ ابوعبید، الاموال، ص۶۰۲، ح۱۵۰۸؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳.</ref>؛ و آن حضرت فرمود: «در عسل زکاتی نیست» <ref>{{متن حدیث|ليس في العسل زكاة}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۸؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 183 - 184.</ref>
====مقدار نصاب [[غلات]]====
نصاب [[زکات]] غلات چهارگانه را «پنج وسق» دانسته‌اند که هر وسقی شصت صاع است و هر صاعی یک مَن به وزن تبریز است که آن را دویست و هشتاد من و چهل و پنج مثقال کَم، به مَن تبریز دانسته‌اند که هر من آن سه هزار گرم است.
در کتاب [[مسند]] [[زید بن علی بن الحسین]] روایتی از علی{{ع}} در این باره نقل شده است که فرمود: «در آنچه از [[زمین]] می‌روید چیزی نیست، تا این که هر صنف مورد زکات به پنج وسق برسد و هر وسق و کیل ۶۰ من است. پس اگر به این مقدار برسد زکات بر آن [[واجب]] است»<ref>{{متن حدیث|ليس فيما أخرجت الأرض العشر حتى يبلغ الصنف من ذلك خمسة أوسق و الوسق ستون صاعا، فاذا بلغ ذلك جرت فيه الزكاة}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۳ به نقل از مسند زید بن علی، ج۲، ص۶۲۴.</ref>؛ به نظر می‌رسد که این [[حدیث]] نقل به معنا شده است؛ اما با آنچه از [[امامان شیعه]] نقل گردید مطابقت دارد. از این حدیث استفاده می‌شود که نصاب هر صنفی جداگانه [[محاسبه]] می‌شود و به دیگری ضمیمه نمی‌گردد. از تعبیر وسق که نوعی کیل بوده این نکته استفاده می‌شود که زکات در اموری است که کیل و وزن می‌شود و موزون بدون کیل و معدود را شامل نمی‌شود.
هنگامی که [[مالی]] به حدّ نصاب رسید، مقدار زکات آن یکسان نیست. آنچه با آب [[باران]] و [[نهر]] آبیاری شده باشد [[زکات]] آن، یک‌دهم است. و آنچه به وسیله دَلْو، شتر و مانند آن آبیاری میشده زکات آن است. [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «در آنچه از آب [[باران]] و جاری استفاده کرده است یک دهم و آنچه با [[مشک]] یا چهار پا آبیاری شده یک بیستم است»<ref>{{متن حدیث|مَا سَقَتِ السَّمَاءُ وَ سُقِيَ سَيْحاً فَفِيهِ الْعُشْرُ وَ مَا سُقِيَ بِالْغَرْبِ أَوِ الدَّالِيَةِ فَفِيهِ نِصْفُ الْعُشْرِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۵؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۴؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۳۱.</ref>؛
در روایتی دلو و در روایتی دیگر نواضح و یا سوانی<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۴.</ref> آمده است که این دو به معنای شتر آبکش است<ref>لسان العرب، ج۶، ص۴۰۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 184 - 185.</ref>
===زکات دام‌ها===
از موارد [[وجوب]]، [[زکات]] دام است که برابر [[فقه شیعه]] در برگیرنده گاو، گوسفند و شتر می‌شود. افزون بر شرایط اولیه [[تکلیف]] و تعیین نصاب که یاد خواهد شد دو شرط دیگر برای وجوب زکات حیوانات ذکر کرده‌اند که شرط اول، چهارپایان سه گانه را در بر می‌گیرد و شرط دوم درباره شتر و گاو است.
شرط اول: زکات به [[حیوانی]] تعلق می‌گیرد که سائمه باشد؛ یعنی از علف بیابان خورده باشد نه از علف چیده شده.
شرط دوم: از گاو و شتر برای حمل و نقل و کار [[کشاورزی]] استفاده نکرده باشند.
شکی نیست که مراعات این دو شرط و شرط نصاب و گذشت یک سال لازم است تا [[حیوان]] متعلَّق زکات گردد که در مجموع چهار شرط می‌شود<ref>ر.ک: غایة المراد فی شرح الإرشاد، ج۲، ص۲۳۸، «متن».</ref>. درباره این دو شرطی که برای حیوان یاد شد روایاتی از علی{{ع}} نقل شده است:
#[[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل می‌کند که: «بر گاوهایی که کار می‌کنند زکاتی نیست»<ref>{{متن حدیث|ليس على عوامل البقر صدقة}}؛ المحلی، ج۶، ص۴۵.</ref>؛ روایتی مشابه از [[امام صادق]]{{ع}} درباره زکات شتر نقل شده است که در پایان آن می‌فرماید: «[[زکات]] تنها بر شترهای بیابان چر [[واجب]] است»<ref>{{متن حدیث|إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَى السَّائِمَةِ الرَّاعِيَةِ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۰، باب هفتم از ابواب زکاة الأنعام، ح۱.</ref>؛
#در کتاب [[دعائم الاسلام]] از [[امامان]] نقل می‌کند که فرموده‌اند: «در شترها و گاوهایی که کار می‌کنند زکات واجب نیست و همچنین در گوسفندانی که در [[منزل]] [[تربیت]] می‌شوند»<ref>{{متن حدیث|وَ لَا فِي الْعَوَامِلِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ لَا فِي الدَّوَاجِنِ وَ هِيَ الَّتِي تُرَبَّى فِي الْبُيُوتِ مِنَ الْغَنَمِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۵.</ref>؛
[[زراره]] در روایتی از یکی از [[صادقین]] ([[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}}) نقل می‌کند: «در حیوانات زکاتی نیست جز در شتر گاو و گوسفند و هر یک از اینها باید از دواجن و عوامل نباشند»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۱، باب هفتم از ابواب زکاة الأنعام، ح۶.</ref>.
از روایتی که یاد شد استفاده می‌شود که «دواجن» به گوسفندانی گفته می‌شود که در منزل [[رشد]] می‌کنند؛ از این رو [[تأمل]] در معنای آن لازم است.
در [[لسان العرب]] می‌گوید: « دواجن جمع داجن است و آن گوسفندی است که [[مردم]] در منزل‌های خود به آن علف دهند»<ref>لسان العرب، ج۴، ص۲۵۹.</ref>.
تعبیر سائمه درباره گاو و شتر آمده و در [[روایات]] [[شیعی]] این تعبیر درباره گوسفند وارد نشده و آنچه در برخی کتاب‌های اصولی یا [[فقهی]] با عبارت {{متن حدیث|الْغَنَمِ السَّائِمَةِ}} آمده از کتب [[اهل سنت]] گرفته شده<ref>ر.ک: منتهی المطلب (چاپ سنگی)، ج۱، ص۴۸۹.</ref>. البته روایتی در دعائم الاسلام از امام باقر{{ع}} درباره سائمه بودن هر سه [[حیوان]] زکوی نقل شده است<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.</ref> که به [[تنهایی]] نمی‌توان از آن، یک [[حکم فقهی]] [[استنباط]] کرد بنابراین برابر بیشتر [[روایات شیعه]]، گوسفند نباید بیشتر اوقات از علف چیده شده استفاده کند و عنوان «پرواری» را پیدا نماید مگر این که [[اجماعی]] باشد که ثابت نماید که گوسفند لازم است بیابان چر باشد که در کتاب موسوعه [[فقه]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} چنین اجماعی مطرح شده است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 186 - 188.</ref>
====نصاب گوسفند====
برای گوسفند، پنج نصاب ذکر کرده‌اند و این پنج نصاب از علی{{ع}} نیز نقل شده است. ایشان فرموده‌اند: در کمتر از چهل گوسفند چیزی نیست<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰ به نقل از مسند زید، ج۲، ص۵۸۲؛ المصنف ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>. و در چهل تا ۱۲۰ گوسفند یک گوسفند است. پس اگر گوسفندی اضافه شد (۱۲۱) دو گوسفند است تا ۲۰۰ تا. پس اگر افزوده شد، ۳ گوسفند است تا ۳۰۰ تا در (۳۰۱ رأس، چهار گوسفند است) و اگر بیشتر شد هر صد گوسفند یک گوسفند اضافه می‌شود (در ۴۰۰ گوسفند ۵ گوسفند است)<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۵۶، ح۱۶۹۲۷.</ref>.
مشابه این [[روایت]] در [[دعائم الاسلام]] نقل شده است که ظاهراً از علی{{ع}} است گرچه تعبیر {{متن حدیث|وَ عَنْهُمْ}} دارد<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۵.</ref>. نصاب‌های یاد شده برابر [[فقه شیعه]] است و در روایتی ویژه وارد نشده است<ref>ر.ک: غایة المراد، ج۱، ص۲۴۰.</ref>؛ از این رو می‌‌توان گفت که [[شیعه]] برابر این روایت، نصاب [[زکات]] گوسفند را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} گرفته است. نصاب گوسفند در [[فقه اهل سنت]] با آنچه گذشت متفاوت است و فتواهای آنها گوناگون<ref>ابن قدامه، المعنی، ج۲، ص۲۴۲، مسئله ۱۷۱۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 188.</ref>
====نصاب گاو====
برای گاو دو نصاب یاد کرده‌اند: نصاب اول سی گاو است که زکات آن یک گوساله یک ساله ([[تبیع]]) است؛ نصاب دوم، چهل گاو است که زکات آن گوساله‌ای دو ساله (مسنّه) است که وارد سال سوم شده باشد.
در کتاب [[کنز العمال]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۵۶، ح۱۶۹۲۷.</ref> و المحلی<ref>المحلی، ج۶، ص۱۵.</ref>این دو نصاب از علی{{ع}} نقل شده. المحلی نصاب دیگری نیز از حضرت ذکر کرده<ref>المحلی، ج۶، ص۵؛ موسوعة علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰.</ref> که از نقل آن خودداری می‌کنیم گرچه [[ابن حزم]] آن را صحیح پنداشته؛ اما به نظر می‌رسد این اظهار نظر ابن حزم درست نیست؛ زیرا در روایتی آن حضرت می‌فرماید: «در چهل گاو یک گوساله دو ساله است که وارد سال سوم شده باشد - و در سی گاو یک گوساله یک ساله است و در میان دو نصاب چیزی نیست»<ref>{{متن حدیث|في أربعين مسنة، و في ثلاثين تبيع، و ليس في الأوقاص شيء}}؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۰ به نقل از المصنف، ابن ابی شیبه، ج۱، ص۱۳۳.</ref>؛
در [[لسان العرب]] می‌نویسد: {{متن حدیث|وَقَص}} به آنچه میان دو [[فریضه]] و نصاب شتر و گاو است گفته می‌شود که جمع آن أوقاص است. برخی تنها آن را در مورد شتر به کار برده‌اند<ref>لسان العرب، ج۱۵، ص۳۶۸.</ref>.
برابر این سخن، برای گاو دو نصاب بیشتر نیست و آنچه [[ابن حزم]] نقل کرده درست به نظر نمی‌رسد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 188 - 189.</ref>
====نصاب شتر====
شتر یکی از دام‌های رایج در منطقه [[حجاز]] و بیشترین دام آنان بود؛ از این رو از علی{{ع}} سخنان زیادی در این باره نقل شده است. [[ابن ابی عمیر]] گوید: «علی{{ع}} از شترهای کوچک [[زکات]] نمی‌گرفت تا این که یک ساله شوند. از حیوانات نری که کار می‌کردند زکات نمی‌گرفت و گویا [[واجب]] نیست که از حیوانات نر چیزی گرفته شود؛ چون برای بارکشی هستند»<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۱؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۸۰ و ۸۳.</ref>.
[[کلینی]]، بخش اول این [[روایت]] را از ابن ابی عمیر از [[عمر بن اذینه]] از [[زراره]] از [[امام باقر]]{{ع}} از علی{{ع}} نقل کرده است<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۳.</ref>.
[[اهل سنت]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} روایت مفصلی درباره نصاب شتر یاد کرده‌اند که حضرت برای شتر، [[دوازده]] نصاب تعیین نموده‌اند؛ چون آنان، یازده نصاب برای شتر قائل‌اند. ابن حزم دو روایت از حضرت نقل نموده که مجموع آن دوازده نصاب شتر را برابر [[فقه شیعه]] [[ثابت]] می‌کند. ما هر دو نقل را پی در پی گزارش می‌کنیم:
[[ابن حزم]] از [[وکیع]] از [[سفیان ثوری]] از [[ابواسحاق سبیعی]] از [[عاصم بن ضمره]] از [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} نقل می‌کند که فرمود: یکم: در پنج شتر یک گوسفند؛ دوم: در ده شتر، دو گوسفند؛ سوم: در ۱۵ شتر، سه گوسفند؛ چهارم: در ۲۰ شتر، چهار گوسفند؛ پنجم: در ۲۵ شتر، پنج گوسفند؛ ششم: پس اگر یکی اضافه شود (۲۶ عدد)، یک شتر ماده داخل در سال دوم (ابنة مخاض) و اگر نبود یک شتر نر سه ساله (ابن لبون) داده می‌شود<ref>المحلی، ج۶، ص۲۱.</ref>؛ هفتم: در ۳۶ شتر، یک شتر ماده سه ساله (بنت لبون) تا ۴۵ عدد؛ هشتم: در ۴۶ شتر، یک شتر ماده چهار ساله آماده بارداری (حقة طروقة الفحل) یا فرمود یک شتر نر در همین سن تا ۶۰ عدد؛ نهم: در ۶۱ شتر، یک شتر ماده پنج ساله (جذعه) تا به ۷۵ شتر رسد؛ دهم: در ۷۶ شتر، دو شتر ماده دو ساله (دو بنت لبون) تا ۹۰ عدد؛ یازدهم: در ۹۱ شتر، دو شتر ماده چهار ساله (حقه) تا ۱۲۰ عدد؛ دوازدهم: از ۱۲۱ شتر به بالا از هر ۵۰ شتر، یک شتر چهار ساله (حقه) و از هر ۴۰ شتر، یک شتر ماده سه ساله (بنت لبون) گرفته می‌شود<ref>المحلی، ج۶، ص۳۸. شماره‌گذاری از ما است.</ref>.
[[روایت]] اول را [[ابن حزم]] تا نصاب ششم آورده و می‌نویسد و همین گونه از طریق [[ابن ابی شیبه]] از [[ابی احوص]] از [[ابی اسحاق]] از علی{{ع}} روایت به ما رسیده است. و [[زهیر بن معاویه]] آن را از طریق [[حارث اعور]] از علی{{ع}} نقل کرده است. و از آنجا که نظر حضرت، مطابق با نظر [[اهل سنت]] نیست؛ زیرا آنان در ۲۵ شتر، یک شتر [[واجب]] می‌دانند. ابن حزم گوید: که [[حارث اعور]]، [[کذاب]] است و می‌افزاید: سخن هیچ کس جز [[سخن پیامبر]]{{صل}} [[حجت]] نیست<ref>المحلی، ج۶، ص۲۱.</ref>.
در واقع ابن حزم با این سخن خود در صدد است [[حجیت]] گفته علی{{ع}} را مردود معرفی کند. در نتیجه، وی با این سخن باید بسیاری از روایاتی را که نقل کرده بی‌فایده بداند.
نصابی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شد در روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} وارد گردیده<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۲؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۷۳ - ۷۴.</ref>. و این فتوای [[فقهای شیعه]] است که در مسئله ۱۹۱۰ [[رساله‌های عملیه]] آمده است. [[روایات]] دیگری نیز نقل شده که فقهای شیعه نپذیرفته‌اند. روایاتی مخالف نظر مشهور [[اهل سنت]] وارد شده که آنها را توجیه کرده‌اند. مناسب است به این [[روایات]] نیز اشاره شود:
در [[دعائم الاسلام]] روایتی برابر با نظر [[اهل سنت]] نقل شده. این خبر را از [[امام صادق]]{{ع}} از پدرش از علی{{ع}} نقل کرده است<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>.
در کتاب الاموال [[ابوعبید]] از [[قول پیامبر]]{{صل}} در نامه‌ای که به [[عمرو بن حزم]] نوشته‌اند نیز این گونه آمده است<ref>الاموال، ص۴۴۷.</ref>. روایتی از [[ابوبکر بن عیاش]] از [[ابی اسحاق]] از [[عاصم بن ضمره]] از علی{{ع}} نقل شده که پس از بیان همه نصاب آمده است: در ۲۵ شتر، پنج گوسفند [[واجب]] می‌شود و هنگامی که شترها از ۲۵ گذشت ماده شتر دو ساله و اگر نباشد شتر نر سه ساله واجب گردد<ref>الاموال، ص۴۴۵؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۷.</ref>.
در [[سنن بیهقی]] این مضمون در روایات گوناگون آمده است<ref>سنن الکبری، ج۴، ص۹۲، ۹۳ و ۹۶.</ref>.
ابوعبید پس از نقل روایتی که از حضرت نقل کرده می‌نویسد: «به این قول، هیچ کس از [[اهل]] [[حجاز]] و [[اهل عراق]] و دیگران قائل نیستند. از [[سفیان بن سعید]] حکایت شده که وی منکر این بوده که این [[کلام]] از علی{{ع}} باشد وی گفته است علی فقیه‌تر از آن بوده که چنین بگوید و برخی گفته‌اند: [[مردم]]، این سخن را از علی{{ع}} نپذیرفته‌اند»<ref>الاموال، ص۴۵۱ - ۴۵۲؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۸.</ref>.
این یکی از موارد تفاوت میان دیدگاه علی{{ع}} و [[شیعه]] با [[فقهای اهل سنت]] است. آنان [[وجوب]] شتر را در ۲۵ شتر می‌دانند و ما در ۲۶ شتر؛ زیرا برابر [[فقه شیعه]] در ۲۵ شتر، پنج گوسفند واجب است.
تفاوت دیگر این است که اهل سنت، نصاب ششم را ۳۵ شتر و هفتم را ۳۶ شتر می‌دانند و در فقه شیعه، نصاب ششم ۲۶ شتر و نصاب هفتم ۳۵ شتر است<ref>المغنی، «معجم المغنی»، ج۱۱، ص۴۱۷.</ref>.
تفاوت سومی که میان شیعه و [[سنی]] درباره نصاب شتر و دریافت [[زکات]] آن وجود دارد و هر دو از علی{{ع}} نقل شده این است که آنان از حضرت نقل کرده‌اند: اگر شتری که دارای سن مناسب است وجود نداشته باشد دو گوسفند گرفته می‌شود یا ده درهم که در [[روایات]] ما به جای ده درهم، ۲۰ درهم آمده است. [[ابوعبید]] و [[ابن حزم]] آورده‌اند: هنگامی که [[کارگزار]] [[صدقات]]، شتر بالاتر را دریافت کرد باید دو گوسفند گرفته یا ده درهم به صاحب [[مال]] بدهد<ref>{{عربی|إذا أخذ المصدق سناً فوق سن رد شاتين أو عشرة دراهم}}؛ الاموال، ص۴۵۵، ح۹۵۳؛ المحلی، ج۶، ص۱۵، ۲۳ و ۳۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۹ به نقل از المصنف عبدالرزاق، ج۴، ص۳۹؛ المجموع، ج۵، ص۳۷۴؛ مسند زید، ج۲، ص۵۷۵.</ref>؛
[[ثقة الاسلام کلینی]] و [[شیخ طوسی]] از [[عبدالله بن زمعه]] - که کارگزار حضرت بوده – نقل کرده‌اند:[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در هنگام اعزام [[مصدق]] خود با خط خویش دستورالعملی را صادر کرد مبنی بر این که در صورت تفاوت سن، باید تفاوت آن را با دو گوسفند یا بیست درهم جبران کرد.
آغاز [[نامه]] چنین است: «امیرالمؤمنین{{ع}} برای او نوشت در نامه‌ای برای او به خط خود هنگامی که او را برای [[گردآوری زکات]] فرستاد: هر کس شتران وی به ماده شتر پنج ساله (جذعه) رسید و چنین شتری ندارد از او ماده شتر چهار ساله (حقه) دریافت می‌شود همراه با دو گوسفند یا بیست درهم. و کسی که شتران او به ماده شتر چهار ساله رسید و نزد او نیست و ماده شتر پنج ساله دارد. از او قبول می‌شود؛ اما [[مصدق]] [[زکات]]، به او دو گوسفند یا بیست درهم می‌دهد»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} كَتَبَ لَهُ فِي كِتَابِهِ الَّذِي كَتَبَ لَهُ بِخَطِّهِ حِينَ بَعَثَهُ عَلَى الصَّدَقَاتِ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ مِنَ الْإِبِلِ صَدَقَةُ الْجَذَعَةِ وَ لَيْسَتْ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ وَ عِنْدَهُ حِقَّةٌ فَإِنَّهُ تُقْبَلُ مِنْهُ الْحِقَّةُ وَ يَجْعَلُ مَعَهَا شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً وَ مَنْ بَلَغَتْ عِنْدَهُ صَدَقَةُ الْحِقَّةِ وَ لَيْسَتْ عِنْدَهُ حِقَّةٌ وَ عِنْدَهُ جَذَعَةٌ فَإِنَّهُ تُقْبَلُ مِنْهُ الْجَذَعَةُ وَ يُعْطِيهِ الْمُصَدِّقُ شَاتَيْنِ أَوْ عِشْرِينَ دِرْهَماً}}؛ کافی، ج۳، ص۵۳۹، «باب ادب المصدق»؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۹۵، ح۲۷۳.</ref>؛
این [[روایت]] دلالت دارد که دو گوسفند در آن [[زمان]]، ۲۰ درهم [[ارزش]] داشته نه ده درهم و لازم است برابر نظر حضرت عمل شود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 189 - 193.</ref>
====زکات اسب====
درباره زکات اسب، دو قول از [[حضرت علی]]{{ع}} نقل شده است:
'''قول اول:''' در [[منابع اهل سنت]] از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[روایات]] گوناگونی آمده که از [[رسول خدا]]{{صل}} نقل نموده‌اند که آن حضرت زکات خیل را [[عفو]] کرده‌اند.
[[ابن حزم]] نقل می‌کند که [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} گفت [[پیامبر]] فرموده است: «زکات اسب را بخشیدم، پس زکات اموالتان را از هر دویست درهم، پنج درهم بدهید»<ref>{{متن حدیث|قَدْ عَفَوْتُ عَنِ الْخَيْلِ فأدوا صدقة أموالکم من کل مأتین خمسة}}؛ المحلی، ج۵، ص۲۲۹.</ref>؛ و همو از علی{{ع}} از پیامبر{{صل}} نقل می‌کند که فرمود: «ای علی آیا میدانی که من زکات اسب و برده را بخشیدم؛ اما زکات گاو، شتر و گوسفند را نه؟»<ref>{{متن حدیث|يا علي أ ما علمت أني عفوت عن صدقة الخيل و الرقيق فأما البقر و الإبل و الشاة فلا...}}؛ المحلی، ج۶، ص۳۸، ۶۱ – ۶۳.</ref>؛
در [[سنن بیهقی]] نیز این روایات از [[عاصم بن ضمره]] و [[حارث بن اعور]] نقل شده است<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷.</ref>.
در کتاب [[دعائم الاسلام]] نیز این مضمون از [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نقل شده که فرمودند: «پیامبر{{صل}} [[زکات]] اسب، استر، الاغ و برده را بخشید»<ref>{{متن حدیث|إنه{{صل}}، عفى عن صدقة الخيل و البغال و الحمير و الرقيق}}دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۷.</ref>؛
تعبیر به عفو که در این روایات آمده، نشانه آن است که زمینه [[وجوب]] زکات در این حیوانات بوده است؛ ولی رسول خدا{{صل}} به عنوان [[حاکم]] [[مسلمانان]]، [[مردم]] را از [[پرداخت زکات]] اسب و مانند آن عفو فرموده‌اند. [[یونس بن عبدالرحمان]] از واژه عفو، همین معنا را استفاده کرده است<ref>کافی، ج۳، ص۵۰۹.</ref> و ممکن است [[حاکم اسلامی]]، زکات و مالیاتی بر اسب وضع کند و این وضع [[مالیات]] مخالفتی با [[حکم حکومتی]] رسول خدا{{صل}} ندارد.
'''قول دوم:''' در [[منابع معتبر شیعه]]؛ مانند [[کافی]]، [[تهذیب الاحکام]] و [[استبصار]] به [[سند صحیح]] از [[محمد بن مسلم]] و [[زراره]] از [[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}} [[روایت]] کرده‌اند که: «[[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بر هر اسب [[آزاد]] بیابان چر، [[مالیات]] قرار داد. بر هر اسبی در هر سال دو دینار و بر اسبهای غیر [[عربی]] یک دینار»<ref>{{متن حدیث|وَضَعَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} عَلَى الْخَيْلِ الْعِتَاقِ الرَّاعِيَةِ فِي كُلِّ فَرَسٍ فِي كُلِّ عَامٍ دِينَارَيْنِ وَ جَعَلَ عَلَى الْبَرَاذِينِ دِينَاراً}}؛ کافی، ج۳، ص۵۳۰؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۶۷، ش۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
همین روایت را [[شیخ مفید]] در مقنعه به گونه مرسل نقل کرده؛ اما در آنجا آمده: «و بر اسب غیر عربی بیابان چر ماده در هر سال یک دینار قرار داد»<ref>{{متن حدیث|وَ جَعَلَ عَلَى الْبَرَاذِينِ السَّائِمَةِ الْإِنَاثِ فِي كُلِّ عَامٍ دِينَاراً}}؛مقنعه، ص۲۴۶؛ وسائل، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
شایان یادآوری است که در [[وسائل الشیعه]] «براذین» با زاء هوّز آمده که صحیح نیست. و بِرذون با ذاء معجمه درست و به معنای اسب غیر عربی است<ref>لسان العرب، ج۱، ص۳۷؛ مجمع البحرین، ص۲۲۳؛ جامع المقاصد، ج۸، ص۳۳۰.</ref>.
در روایتی دیگر زراره از امام صادق{{ع}} سؤال می‌کند: آیا در استر و قاطر هم چیزی هست؟ حضرت پاسخ می‌دهند: نه! سؤال می‌کند: چرا؟ حضرت می‌فرماید: «زیرا استر، [[زاد و ولد]] ندارد و اسب ماده نتیجه و فرزند می‌دهد و بر اسب نر هنگامی که به [[تنهایی]] در [[ملک]] کسی باشد [[زکات]] نیست گرچه بیابان چر باشد....»<ref>{{متن حدیث|لِأَنَّ الْبَغْلَ لَا تُلْقَحُ وَ الْخَيْلُ الْإِنَاثُ يُنْتَجْنَ وَ لَيْسَ عَلَى الْخَيْلِ الذُّكُورِ إِذَا انْفَرَدَتْ فِي الْمِلْكِ وَ إِنْ كَانَتْ سَائِمَةً شَيْءٌ}}؛ مقنعه، ص۲۴۶؛ کافی، ج۳، ص۵۳؛ تهذیب الاحکام، ج۴، ص۶۷؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۵۱.</ref>؛
این روایت نیز دلیل بر آن است که اسب، [[زکات]] و مالیات دارد و امام صادق{{ع}} آن را مسلم گرفته که زراره از چرایی آن سؤال می‌کند. و در مدارک الاحکام از تذکرة الفقهاء بر [[استحباب]] زکات در اسب ادعای [[اجماع]] نقل کرده است<ref>مدارک الاحکام، ج۵، ص۱۸۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۲۳۰.</ref>. و با توجه به این که [[زکات]] را بر خود اسب قرار نداده؛ مانند زکات شتر و گاو و گوسفند، می‌‌توان ادعا کرد این نوعی [[مالیات]] بوده که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بر اسب قرار داده و [[حاکم اسلامی]] متناسب با [[وضعیت اجتماعی]] و موقعیت مکانی خود، [[حقّ]] وضع مالیات بر [[اموال]] را دارد. و دلیلی بر حمل [[روایات]] بر [[استحباب]] نیست و با توجه به این که [[اکثریت]] [[اهل سنت]]، [[زکات]] بر خیل و اسب را جایز نمی‌دانند<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷، {{عربی|باب لا صدقة في الخيل}}.</ref>، حمل این روایات بر [[تقیه]] روا و [[شایسته]] نیست. [[بیهقی]] روایتی را از غورک بن حصرم، [[ابو عبدالله]] از [[جعفر بن محمد]] از پدرش ([[محمد بن علی]]) از جابر آورده که [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: «در اسب بیابان‌چر در هر اسبی یک دینار است»<ref>{{متن حدیث|في الخيل السائمة في كل فرس دينار}}؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۹.</ref>؛
سپس وی غورک را تنها ناقل این [[حدیث]] دانسته و او را به گونه جدی [[ضعیف]] دانسته است. بیهقی به گونه [[مسند]] از ابی [[اسحاق]] از [[حارثة]] بن مُضَرب نقل می‌کند که در [[زمان عمر]]، شماری از [[شام]] آمدند و گفتند ما اسب‌های زیادی دیدیم که [[دوست]] داریم زکات آنها را بگیریم. [[عمر بن خطاب]] با علی{{ع}} [[مشورت]] کرد. او گفت: [[گرفتن زکات]] از اسب، خوب است در صورتی که [[جزیه]] سالیانه از آن [[مردم]] نگیرد<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۷.</ref>. اینها همه نشان می‌دهد که علی{{ع}} زمینه زکات و مالیات را در اسب و برده می‌‌دیده.
[[قاضی]] نعمان از علی{{ع}} نقل کرده است که: «[[پیامبر]]{{صل}} [[عفو]] کرد زکات [[خادم]] ([[بنده]])، [[خانه]]، [[پوشش]] و أثاث [[منزل]] را تا هنگامی که با آن [[تجارت]] نشود»<ref>{{متن حدیث|إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} عَفَا عَنِ الْخَدَمِ وَ الدُّورِ وَ الْكِسْوَةِ وَ الْأَثَاثِ مَا لَمْ يُرَدْ بِهِ التِّجَارَةُ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۰.</ref>؛
مفهوم این حدیث این است که در صورت تجارت در این موارد، زکات [[واجب]] خواهد بود؛ از این رو [[فقهای شیعه]] زکات [[مال التجارة]] را [[مستحب]] می‌دانند و شرایطی برای آن یاد کرده‌اند<ref>مدارک الاحکام، ج۵، ص۱۸۳؛ کشف الغطاء، ج۴، ص۱۷۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 193 - 197.</ref>
===[[زکات]] ابدان===
زکات ابدان، [[زکات فطره]] است که در هر سال، یک بار بر [[انسان‌ها]] [[واجب]] می‌شود و پرداخت آن بر عهده [[سرپرست]] [[خانواده]] است. از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این زمینه، [[روایات]] گوناگونی نقل شده است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
#علی{{ع}} درباره [[زمان]] زکات فطره فرموده‌اند: «بیرون نمودن زکات فطره از [[مال]] پیش از [[عید فطر]] از [[سنّت]] است»<ref>{{متن حدیث|إِخْرَاجُ صَدَقَةِ الْفِطْرِ قَبْلَ الْفِطْرِ مِنَ السُّنَّةِ}}؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref>؛
#درباره مقدار زکات فطره حضرت فرمودند: «یک من از [[خوراک]]»<ref>{{متن حدیث|صَاعٌ مِنْ طَعَامٍ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۳۵، باب ششم از ابواب زکاة الفطرة، ح۲۱.</ref>؛ در روایتی دیگر از امیرالمؤمنین{{ع}} نقل شده که فرمود: زکات [[فطر]]، یک من گندم یا یک من جو یا یک من خرما و یا یک من مویز (زبیب) می‌باشد<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref>. [[ابن حزم]] در محلی از علی{{ع}} نقل کرده است: «زکات فطره یک من از خرما یا یک من و یا نصف من از گندم می‌باشد»<ref>المحلی، ج۶، ص۲۲۹؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۱۰.</ref>. این با آنچه گذشت منافات دارد و درست به نظر نمی‌رسد.
#علی{{ع}} در یکی از خطبه‌های عید فطر به بیان موارد زکات فطره پرداخته و مقدار آن را مشخص نموده است: «زکات فطره خود را بپردازید؛ زیرا [[سنت پیامبر]] شما و فریضه‌ای واجب از سوی [[پروردگار]] شماست. باید هر مردی از شما آن را از سوی نان خوران خود به گونه کامل بپردازد. مرد آنان و [[زن]] آنان، کوچک و بزرگ آنها، [[آزاد]] و برده آنها، از جانب هر فردی از آنان یک من از خرما یا گندم یا جو بدهد»<ref>{{متن حدیث|أَدُّوا فِطْرَتَكُمْ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ وَ فَرِيضَةٌ وَاجِبَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَلْيُؤَدِّهَا كُلُّ امْرِئٍ مِنْكُمْ عَنْ عِيَالِهِ كُلِّهِمْ ذَكَرِهِمْ وَ أُنْثَاهُمْ صَغِيرِهِمْ وَ كَبِيرِهِمْ وَ حُرِّهِمْ وَ مَمْلُوكِهِمْ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ صَاعاً مِنْ بُرٍّ أَوْ صَاعاً مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعاً مِنْ شَعِيرٍ}}؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۲۲۸.</ref>؛
این مضمون در [[دعائم الاسلام]] از علی{{ع}} و وی از [[رسول خدا]]{{صل}} با تفاوت در عبارت نقل شده<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۶۷.</ref> و در منابع دیگر نیز آمده است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۹ به نقل از کنز العمال، ش۲۴۵۵۲.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 197 - 198.</ref>
 
 
فصل دوم
[[آیین]] [[گردآوری زکات]] در [[دوران پیامبر]]{{صل}}
مراحل دریافت [[زکات]]
زکات یکی از [[واجبات]] و [[ضروریات دین]] [[اسلام]] است. در بسیاری از [[سوره‌های مکی]] به آن توصیه شده است<ref>{{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}} «و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم» سوره اعراف، آیه ۱۵۶؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳؛ {{متن قرآن|الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ}} «آنان که نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و به جهان واپسین یقین دارند» سوره نمل، آیه ۳.</ref>. [[زکات]] یا [[صدقه]] [[واجب]] در [[مدینه]] عنوان [[مالیات]] رسمی یافت. برخی [[تشریع]] زکات را در [[سال دوم هجری]] یاد کرده و این نظر را مشهور دانسته‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۸، ص۳.</ref>؛ اما دلیلی بر این ادعا نیست. به نظر می‌رسد آنچه در سال دوم بنیان نهاده شده، [[زکات فطره]] است که پس از [[روزه]] در هیجدهمین ماه [[هجرت]] واجب گردیده است<ref>طبقات الکبری (۴جلدی)، ج۱ - ۲، ص۱۲۰.</ref>. زکات بر [[مال]] در سال هفتم یا هشتم تشریع شده است<ref>ادوار فقه، ج۱، ص۳۵۵.</ref>. از آنجا که [[سیره پیامبر]] برای ما [[حجت]] و اساس کار است و علی{{ع}} در [[امور مالی]] بازگشت به [[سیره پیامبر]] داشتند گزارشی در این باره ارائه می‌کنیم:
دریافت و [[مصرف زکات]] توسط [[پیامبر اکرم]]{{صل}} چهار مرحله داشت:
۱. اعلام [[وجوب]] [[زکات]]؛
۲. برآورد و تخمین (خرص) [[مال زکوی]]؛
۳. اعزام [[کارگزاران زکات]]؛
۴. دریافت و [[مصرف]].
اعلام
برابر [[روایت]] صحیحی از [[امام]] صادق‌{{ع}}، هنگامی که [[آیه]]
{{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ...}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>.
از [[اموال]] آنان صدقه‌ای بگیر، تا به وسیله آن [[پاک]] و پاکیزه‌شان سازی.
نازل شد [[ماه رمضان]] بود. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود:
«زکات بمانند [[روزه]] بر شما [[واجب]] است. آن گاه یک سال گذشت. حضرت اعلام کرد ای [[مردم]] زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان پذیرفته شود. آن گاه کارگزاران زکات را اعزام فرمود»<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳.</ref>.
برابر گزارش [[ابن سعد]]، اعزام کارگزاران زکات در [[محرم]] سال نهم بوده است<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۳۲۹.</ref>.
بنابراین، وجوب زکات در [[رمضان]] [[سال]] هشتم و هنگام دریافت آن در سال نهم بوده است. از آنجا که پیامبر در [[روز جمعه]] - دو [[روز]] پس از رمضان سال هشتم - [[مدینه]] را به قصد [[فتح مکه]] ترک کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۱۸؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۳۱۹.</ref> و در ماه [[ذی قعده]] به سوی مدینه حرکت کردند<ref>إعلام الوری، ج۱، ص۲۴۲ - ۲۴۳.</ref>، کارگزاران زکات را در محرم سال نهم اعزام نمودند.
برخی وجوب زکات را در سال پنجم و اعزام [[کارگزاران]] را در محرم سال نهم دانسته‌اند<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۱، ص۷۰.</ref> به این دلیل که [[ضمام بن ثعلبه]] در سال پنجم [[خدمت]] پیامبر رسیده و از زکات سؤال کرده است<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۲۴۹؛ و (۴ جلدی)، ج۱-۲، ص۱۴۵، به عنوان رئیس وَفْد سعد بن بکر.</ref>؛ ولی این نظر درست نیست؛ زیرا برابر نقل [[ابن هشام]] [[ضمام بن ثعلبه]] در سال نهم [[خدمت]] [[پیامبر]]{{صل}} رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۲۹؛ اسدالغابه، ج۳، ص۵۷.</ref>.
[[نامه‌های پیامبر]]{{صل}}
[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} در نامه‌هایی که به سران قبائل می‌نوشت یا برای [[کارگزاران]] اعزامی می‌نگاشت، ایشان را به [[پرداخت زکات]] توصیه میکرد و [[زکات]] را در ردیف [[نماز]] لازم میشمرد. این [[نامه‌ها]] را به سه دسته می‌‌توان تقسیم کرد:
الف) نامه‌هایی که در آن دستور به دریافت و ادای زکات و [[خمس]] داده شده بود. به این گونه:
{{عربی|هذا كتاب من محمد رسول الله{{صل}} لنهشل بن مالك... لمن [[أسلم]] و أقام الصلاة و أتى الزكاة و أطاع [[الله]] و رسوله و أعطى من المغنم خمس الله و سهم النبي...}}<ref>مکاتیب الرسول، ج۳، ص۳۱۰؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۳۸.</ref>؛
این نامه‌ای است از محمد [[رسول خدا]]{{صل}} برای [[نهشل]] بن مالک... برای کسی که [[اسلام]] آورد و نماز را بپا دارد و زکات بدهد و [[خدا]] و رسولش را [[اطاعت]] نماید و از [[غنایم]]، [[خمس]] خدا و سهم پیامبر را بپردازد....
اینک به شماری از این نامه‌ها اشاره می‌کنیم: در نامه‌های حضرت به نهشل بن مالک وائلی از [[باهله]]، [[جناده]] [[ازدی]] و قومش از [[ازد]]<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۱.</ref>، بنی جُوَین طایی، بنی [[معاویة]] بن جرول طایی، سعد هذیم<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۲۹ - ۱۳۱.</ref>، فجیع بن عبدالله<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۴۷.</ref>، به [[حاکمان]] [[حمیر]]<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ص۲۳۵؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۵، ص۸۸.</ref>، [[عمرو بن حزم]] زمانی که وی را به [[یمن]] اعزام فرمود<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، «المغازی»، ص۶۶۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۹۰.</ref>، [[عبد]] [[یغوث]] بن وعله [[حارثی]]، [[عمرو]] بن [[معبد]] جُهنی<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۱۳۰ - ۱۳۱.</ref>، بنی [[زهیر]] کلبی<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۵۸؛ ج۹، ص۱۳.</ref>، اُکیدر [[حاکم]] [[دومة الجندل]]<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۱۴۰.</ref> و در گفت‌و‌گو با گروه اعزامی [[عبدالقیس]]<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۵۶؛ ابوعبید، الاموال، ص۲۰.</ref>.
ب) در برخی نامه‌ها تنها ادای خمس آمده است؛ مانند [[نامه]] به [[جهینه]]<ref>الوثائق السیاسیه، ص۲۶۵، ش۱۵۷. در این نامه، سخن از خمس غنیمت و معدن نیست. بلکه استفاده از منابع آب و زمین است: {{عربی|ان لكم بطون الارض بسهولها و تلاع الاودية و ظهورها على أن ترعوا نباتها و شربوا مائها على أن تؤدوا الخمس}}.</ref>.
ج) در شماری از آنها [[پیامبر]] تنها به ادای [[زکات]] توصیه کرده است. برای نمونه، در [[نامه]] به خالد بن ضماد [[ازدی]]، [[بنی ضباب]] از [[بنی حارث بن کعب]]، یزید بن [[طفیل]] [[حارثی]]، بنی زیاد بن [[حارث]]، [[قیس بن حصین]]، بنی قنان بن یزید، [[عامر]] بن [[اسود]]، [[اسلم]] از [[خزاعه]] و دیگر [[نامه‌ها]]<ref>طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۲۹ – ۱۳۱.</ref>.
اینها همه نشانگر اعلام [[حکم]] زکات به [[قبایل]] [[تازه مسلمان]] و اهمیت این [[فریضه الهی]] است.
برآورد (تخمین)
برابر [[روایات]]، پیامبر{{صل}} [[زکات]] را در نُه چیز قرار داد: طلا و [[نقره]]، گندم و جو، خرما و کشمش و گاو و گوسفند و شتر. اعزام [[کارگزاران]] در مورد [[اموال]] ظاهره؛ یعنی زکات غله‌های چهارگانه و حیوانات است و [[پرداخت زکات]] اموال باطنه؛ یعنی طلا و نقره به [[ایمان]] صاحب [[ثروت]] بستگی دارد و تخمین و برآورد که در [[عربی]] به آن «خرص» گویند مربوط به چهار محصول [[کشاورزی]] است؛ زیرا [[زمان]] [[وجوب]] زکات غله‌های چهارگانه با زمان دریافت آن یکسان نیست. زمان اعزام افراد برای برآورد هنگام وجوب زکات است آن‌گاه که بر گندم و جو این نام گفته شود. و وجوب زکات کشمش هنگامی است که انگور غوره است و در خرما زمانی که به آن تمر گویند<ref>امام خمینی، رساله، مسئله ۱۸۵۸.</ref>. هنگام دریافت گندم و جو، سر خرمن است و در خرما و کشمش زمانی که خشک شوند.
برابر نظر فقهایی؛ مانند [[شیخ طوسی]]، هنگام اعزام برآورد سازان، زمان وجوب زکات است<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. و در هنگام برداشت کارگزاران برای دریافت زکات اعزام میشوند<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج۱، ص۲۴۴.</ref>.
بعید نیست چنانچه ضرری متوجه [[بیت المال]] نباشد، نیازی به برآورد محصول انگور و خرما پیش از برداشت نباشد. [[ابوحنیفه]] از فقهای [[عامه]] برآورد را روا نمی‌شمارد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۰، مسئله ۷۳.</ref>؛ اما در [[سیره نبوی]] روایاتی در [[درستی]] تخمین نقل شده است که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
۱. [[عتاب بن اسید]] گوید: [[رسول خدا]]{{صل}} دستور داد باغ‌های انگور ثقیف، برآورد شود. بسان برآورد نخل‌های خرما. پس از برآورد، [[زکات]] کشمش را گرفت، بدان گونه که [[زکات]] [[نخل]] را میگیرند<ref>فتوح البلدان، ص۶۸.</ref>.
۲. نقل شده: رسول خدا{{صل}} در [[سال نهم هجری]] (سال [[جنگ تبوک]]) باغ زنی را برآورد کرد که ده «وسق» بود<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۳۸۲.</ref>.
۳. [[پیامبر]]{{صل}} در هر سال، [[عبدالله بن رواحه]] را برای برآورد [[اموال]] [[خیبر]] میفرستاد<ref>خلاف، ج۲، ص۶۱؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۲۲.</ref>. هنگامی که [[یهود]] [[خیبر]] می‌‌گفتند تو به [[حق]] ما [[تجاوز]] کردی، عبدالله پیشنهاد می‌کرد: آنچه برای شماست از ما باشد. یهود می‌گفتند: «به واسطه این [[عدل]] است که [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] بر پاست»<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۳، ص۳۶۹.</ref>. برابر [[قرارداد]]، یهود خیبر روی زمین کار می‌کردند و نصف محصول و درآمد آن برای [[مسلمانان]] بود<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۳۰۲.</ref>. بنابراین، درآمد، [[خراج]] بوده نه زکات. با توجه به این که [[جنگ خیبر]] در [[محرم]] سال هفتم رخ داده<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی)، ج۲، ص۲۹۸؛ سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref> و عبدالله بن رواحه در [[جمادی الاولی]] [[سال]] هشتم در [[جنگ موته]] به [[شهادت]] رسیده است<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۱۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۱۸.</ref>، تنها یک سال برآورد درآمد خیبر را به عهده داشته است<ref>سیرة النبویه، ج۳، ص۳۴۲.</ref>، مگر این که قرارداد را در برگیرنده محصول سال هفتم نیز بدانیم. و در هر صورت بر درستی خرص و تخمین دلالت دارد، گرچه خراج باشد و [[زمان]] تخمین، هنگام [[وجوب]] زکات خرما بوده است<ref>ابن حزم، المحلی، ج۵، ص۳۵۵؛ المبسوط، ج۱، ص۲۲۷.</ref>. افزون بر ابن رواحه نام شماری دیگر به عنوان «تخمین [[زن]]» یاد شده است: [[ابوزبید]] بن صلت<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۲.</ref> و [[فروة]] بن [[عمر]] و [[انصاری]] که میوه‌های [[مدینه]] را برآورد میکردند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۳۵۸.</ref> و [[سهل]] بن أبی حثمه، صلت بن معدیکرب و [[ابو خیثمه]] [[عامر]] بن ساعده که به [[خیبر]] میرفتند<ref>نظام الحکومة النبویه، المسمی «التراتیب الإداریه»، ج۱، ص۳۱۷.</ref>.
[[کارگزاران زکات]]
[[قرآن مجید]] یکی از مصرف‌های هشتگانه [[زکات]] را کارگزاران زکات {متن قرآن|وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref> دانسته است و منظور کسانی است که در گردآوری، [[حفاظت]]، [[نگارش]] مقدار زکات، برآورد و تقسیم زکات نقش دارند.
برابر تعریفی، عامل زکات: «عبارت از ساعی و کاتب و قسام و عاشر و [[عریف]] و [[حاسب]] و [[حافظ]] است»<ref>سلوک الملوک، ص۲۴۶.</ref>.
عریف کسی است که [[نمایندگی]] افراد نیازمند یا قبائل را به عهده دارد. از کارگزاران زکات در [[روایات]] و کتاب‌های [[فقهی]] تعبیر به «عمال الزکاة»، «عمال الصدقات»، «عمال الطسق»، «[[مصدق]] الصدقات»، «الساعی و سعاة الزکاة» و «جباة الصدقات» شده است. کتانی از عنوان «مستوفی» نیز استفاده کرد و گفته است: «مردی است که [[امام]] او را برای دریافت [[مال]] جمع شده می‌فرستاد تا وی [[اموال]] را برای امام بفرستد»؛ مانند این که علی{{ع}} [[خمس]] را از خالد گرفت و به [[نجران]] رفت تا زکات آنها را جمع کند و [[جزیه]] ایشان را بیاورد<ref>نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۲۳.</ref>.
شرایط کارگزاران زکات
در کتاب‌های فقهی، شرایطی را برای کارگزاران زکات برشمرده‌اند:
١. [[تکلیف]] ([[عقل]]...)؛
۲. [[ایمان]]؛
۳. [[عدالت]]؛
۴. [[فقه]] (آشنایی به مسائل مربوط به زکات)؛
۵. [[هاشمی]] نبودن<ref>عروة الوثقی، «فصل اصناف مستحقین».</ref>.
برخی علمای [[اهل سنت]] به جای عدالت، [[امین]] بودن را شرط دانسته‌اند<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۵۸۲ و ۵۸۹.</ref>.
از آنجا که برابر [[نصّ قرآن]]، [[کارگزار]]، سهمی از زکات دارد اگرچه [[فقیر]] نباشد، [[رسول خدا]] [[اجازه]] نمی‌داد کارگزاران زکات از [[بنی هاشم]] باشند و از این راه [[کسب درآمد]] کنند. [[پیامبر]] پیشنهاد برخی از بنی هاشم را در اعزام برای [[گردآوری زکات]] ردّ کرد<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۶؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۱.</ref> حتی به [[غلام]] خود [[ابورافع]] [[اجازه]] نداد در این مأموریت‌ها شرکت کند<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۹۳؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۳۲.</ref>؛ چون به مانند بنی هاشم بود.
اعزام [[کارگزاران زکات]]
در کتاب‌های [[تاریخی]] نام برخی به عنوان [[کارگزار]] [[صدقات]] پیامبر یاد شده است:
[[ابن سعد]] در کتاب طبقات می‌نویسد: چون پیامبر هلال [[محرم]] سال نهم را دید مأموران [[زکات]] را اعزام نمود تا زکات [[عرب]] را دریافت کنند:
١. [[عیینة بن حصن]] به سوی [[بنی تمیم]]؛
٢. [[بریدة بن حصیب]] به سوی [[اسلم]] و عقار و گفته می‌شود [[کعب بن مالک]] را به جانب آنها فرستاد؛
۳. [[عباد بن بشر]] اشهلی را به جانب [[سلیم]] و [[مزینه]]؛
۴. [[رافع بن مکیث]]، به [[جهینه]]؛
۵. [[عمرو بن عاص]]، به سوی [[بنی فزاره]]؛
۶. [[ضحاک بن سفیان کلابی]]، به سوی [[بنی کلاب]]؛
۷. [[بسر بن سفیان]] کَعْبی، به جانب [[بنی کعب]]؛
۸. مردی از بنی [[سعدان]] و هُذیم را به جانب [[قبیله]] آنها اعزام فرمود؛
۹. ابن لُتبیّه [[ازدی]]، به بنی ذُبْیان<ref>طبقات الکبری، ج۲، ص۱۶۰ و (۴ جلدی)، ج۱- ۲، ص۳۲۹.</ref>؛
نام وی عبدالله بود<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۳۷۴، ش۳۱۵۴.</ref> و او کسی است که آنچه را از زکات جمع کرده بود، نزد پیامبر{{صل}} نهاد و گفت: این [[مال]] از شما و این مال را به من [[هدیه]] داده‌اند! پیامبر در جمع [[مؤمنان]] فرمود: «اگر این آقا در [[خانه]] پدر و مادرش می‌نشست برای او هدیه میآورند! [[سوگند]] به کسی که [[جان]] محمد{{صل}} در دست اوست، هیچ یک از شما چیزی را نمی‌پذیرد جز این که در [[قیامت]] باید پاسخگوی آن باشد»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۱۰، ص۱۳۸؛ سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۶.</ref>.
و در همین [[ارتباط]] میفرمود:
{{متن حدیث|من استعملناه على عمل فرزقناه رزقا فما أخذ بعد ذلك فهو غلول}}<ref>سنن ابی داود، ج۳، ص۱۳۴، ح۲۹۴۳؛ مجله حوزه، ش۸۴، ص۱۶۰، مقاله نگارنده با عنوان «اسلام در برخورد با ثروت‌های بادآورده».</ref>؛
هر که را بر کاری گماردیم و [[حقوقی]] برای او معین ساختیم، پس اگر پس از آن چیزی برداشت، [[خیانت]] است.
[[ابن اسحاق]]، گروه دیگری از [[کارگزاران پیامبر]] را نام می‌برد:
۱۰. [[مهاجر بن ابی امیه]] به صنعاء؛
۱۱. [[زیاد بن لبید]]، به حضرموت؛
۱۲. [[عدی بن حاتم]]، به سوی طی و [[بنی اسد]]؛
۱۳. [[مالک بن نویره]]، بر [[صدقات]] [[بنی حنظله]]؛
۱۴. [[زبرقان بن بدر]]، بر ناحیه‌ای از [[بنی سعد]]؛
۱۵. [[قیس بن عاصم]]، بر ناحیه دیگر از بنی سعد؛
۱۶. [[علاء بن حضرمی]]، بر [[بحرین]]؛
١٧. [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} به سوی [[نجران]] برای گردآوری صدقات و [[جزیه]] آنها<ref>سیرة النبویه، ج۴، ص۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۰.</ref>؛
گروه دیگری نیز از سوی [[پیامبر]] اعزام شدند؛
۱۸. [[عکرمة]] بن خالد، بر صدقات عُکّ؛
١٩. [[ولید بن عقبه]]، به سوی [[بنی المصطلق]] که گزارش [[دروغ]] داد؛
۲۰. [[ارقم بن ابی ارقم]]، بر صدقات قومش؛
۲۱. [[حذیفة بن یمان ازدی]]، بر صدقات[[ازد]]؛
۲۲. کهل بن مالک هذلی، بر صدقات [[هذیل]]؛
۲۳. [[خالد بن سعید بن عاص اموی]]، بر صدقات [[مَذحِج]]؛
۲۴. [[عمر بن خطاب]]؛
۲۵. [[ابو مسعود]]؛
۲۶. [[ابوجهم بن حذیفه]]؛
۲۷. [[عقبة بن عامر]]؛
۲۸. [[ضحاک بن قیس]]؛
۲۹. [[قیس بن سعد]]؛
۳۰. [[عبادة بن صامت]]<ref>فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۱ - ۷۵۲.</ref>؛
[[سال نهم هجری]] [[سال]] «[[وفود]]» نام گرفته و پیامبر شماری از رؤسای وفود را به عنوان [[کارگزار]] صدقات بر می‌گزیند؛ مانند:
۳۱. [[قرة بن هبیرة]] بن [[سلمه]]، [[مسئول]] صدقات [[بنی قشیر]]<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۷.</ref>؛
۳۲. [[قبیصة]] بن [[مخارق]]، سهمی از صدقات هلال بن [[عامر]] را برای وی قرار داد<ref>طبقات الکبری، ج۱، ص۳۰۹؛ کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶؛ حذیفه، ۱۶۹۶۴.</ref>؛
۳۳. [[ابوقتاده انصاری]]<ref>معجم الاوسط، ج۵، ص۱۵.</ref>؛
۳۴. زمانی پیامبر [[کارگزاری]] را به منطقه‌ای اعزام می‌کرد. از آنجا که [[مسئولیت]] [[گردآوری زکات]] بر عهده آنها بود، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود. پیامبر در هنگام اعزام [[معاذ بن جبل]] به «جَنَد» [[یمن]] به وی چنین توصیه کرد:
{{متن حدیث|فإن هم أطاعوك لذلك فأعلمهم أن الله افترض عليهم صدقة تؤخذ من أغنيائهم فترد على فقرائهم فإن هم أطاعوك لذلك فإياك و كرائم أموالهم...}}<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۷۳؛ فتوح البلدان، ص۸۳؛ ابوعبید، الأموال، ص۴۹۳، ح۱۰۸۴.</ref>؛
پس اگر آنان تو را [[اطاعت]] کردند، آگاهشان نما که [[خداوند]] بر آنان [[زکات]] را [[واجب]] نموده که از [[ثروتمندان]] آنان گرفته می‌شود و در میان فقرای آنها تقسیم می‌گردد. اگر آنان از تو در این مسئله اطاعت کردند. برحذر باش از گرفتن [[اموال]] [[نیک]] و برجسته آنها.
[[نهی]] از گرفتن اموال برجسته [[مردم]] جزو فرمان‌های اکید [[پیامبر]] بود که به همه گردآوران زکات می‌فرمود. [[ابن سعد]] می‌نویسد:
{{عربی|و أمر رسول الله{{صل}} مصدقيه أن يأخذوا [[العفو]] منهم و يتوقوا كرائم أموالهم}}<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۰.</ref>؛
و پیامبر [[فرمان]] داد به گردآوران زکات خود که اموال اضافی مردم را بگیرند و [[پرهیز]] کنند از دریافت اموال برجسته آنها.
بنابراین، ممیزهای مالیاتی در دریافت [[مالیات]] باید دقت ویژه داشته باشند و در صدد [[غارت اموال]] مردم بر نیایند.
۳۵. [[عکرمة بن ابی جهل]]، بر زکات [[هوازن]]<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۷۱؛ نظام الحکومة النبویه، «التراتیب الاداریه»، ج۱، ص۳۱۵.</ref> در سال درگذشت حضرت؛
۳۶. [[خزیمة بن عاصم عکلی]]، بر زکات مردمش<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۱۳۶؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴.</ref>؛
۳۷. [[سهل]] بن [[منجاب]]، بر [[صدقات]] تیره‌ای از [[بنی تمیم]]<ref>اسدالغابه، ج۲، ص۴۷۷؛ نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۵.</ref>؛
۳۸. [[عمرو بن سعید]]، بر میوه‌های [[خیبر]]<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۲۳۱.</ref>؛
۳۹. غافرة بن [[سمره]] تمیمی، بر زکات<ref>اسدالغابه، ج۴، ص۳۳۵.</ref>؛
۴۰. کافیة بن سبع [[اسدی]]، بر صدقات مردمش؛
۴۱. [[متمم بن نویره]] تمیمی، بر صدقات بنی تمیم؛
۴۲. [[مرداس بن مالک غنوی]]، بر زکات قومش؛
۴۳. هیثم پدر قیس، بر صدقات قومش<ref>نظام الحکومة النبویه، ج۱، ص۳۱۴ - ۳۱۵.</ref>؛
۴۴. [[سعد بن عباده]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۵۶۹، ح۱۶۹۶۶ - ۱۶۹۶۷.</ref>؛
۴۵. سعید بن رسیم<ref>الإصابه (۸جلدی)، ج۳، ص۲۳۴.</ref>؛
۴۶. مردی از [[بنی مخزوم]]<ref>کنز العمال، ج۶، ص۶۱۰.</ref>؛
۴۸ و ۴۷. مردی از [[بنی جهینه]] و مردی از [[بنی‌سلیم]] و داستان [[ثعلبة بن حاطب]]<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۲۸۴.</ref>؛
۴۹. [[ابی بن کعب]] بر صدقات [[جهینه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۷۵، ح۲۳۸۰.</ref> و بر [[صدقات]] بلی [[بنی سعد]] بن هذیم از [[قضاعه]]<ref>ابن خزیمه، صحیح، ج۴، ص۲۴.</ref>؛
۵۰. هلال بن عبدالله؛ [[پیامبر]] او را ساعی بر [[زکات]] قرار داد و مردی از [[خزاعه]] را با او همراه ساخت. وی [[مرد]] [[خزاعی]] را کشت و از [[ترس]] [[قصاص]] [[مرتد]] شد و همراه زکاتی که داشت به [[مکه]] گریخت و به [[مردم]] مکه گفت: من [[دینی]] بهتر از [[دین]] شما ندیدم. او دو [[کنیز]] داشت که آواز می‌خواندند و به پیامبر [[توهین]] می‌کردند. در [[روز فتح مکه]]، پیامبر دستور داد هر جا هلال و دو کنیز او را دیدند بکشند گرچه آویزان به [[پرده کعبه]] باشند. [[ابوبرزه نضلة بن عبدالله]] اسلمی، گردن هلال را در [[مسجد الحرام]] بین [[رکن و مقام]] زد<ref>جمل من أنساب الأشراف، ج۱۱، ص۴۱ - ۴۲. در آغاز جلد اول چاپ جدید کتاب مکاتیب الرسول نام ۲۷۳ تن از کسانی که پیامبر به آنها مسئولیت داده و برخی از آنان کارگزار صدقات بودند آمده است.</ref>.
این گزارش نشان می‌دهد که پیش از [[فتح مکه]]، [[زکات]] گردآوری میشده و نشان آن است که برخی از [[کارگزاران پیامبر]] [[خطا]] می‌کردند و از [[اموال عمومی]] [[سوء]] استفاده مینمودند. بنابراین، [[قضاوت]] درباره [[ایمان]] عاملان زکاتی که نام آنها یاد شد باید بر اساس آخرین عملکرد آنها باشد.
واکنش‌ها
اعزام [[کارگزاران]] برای دریافت زکات با استقبال روبه‌رو شد و افرادی؛ مانند [[سوید بن غفله]]، زکات [[اموال]] خود را به [[نماینده پیامبر]] دادند با این که آن حضرت را ندیده بود و زمانی به [[مدینه]] رسید که پیامبر را [[دفن]] میکردند<ref>اسد الغابه، ج۲، ص۴۹۲.</ref>. یا [[بنی مرة بن عبید]] زکات اموال خود را توسط عکراش بن ذؤیب تمیمی نزد پیامبر فرستادند<ref>اسد الغابه، ج۴، ص۶۹.</ref>؛ اما گروهی نیز در برابر این [[دستور خدا]] موضع منفی گرفتند. که به دو نمونه اشاره می‌کنیم:
۱. [[ثعلبة بن حاطب انصاری]]، فردی بود که به دعای [[رسول خدا]]{{صل}} از [[فقر]] [[نجات]] یافت، به گونه‌ای که ناگزیر شد برای مهیا نمودن علوفه گوسفندان خود، از [[مدینه]] خارج شود. هنگامی که [[پیامبر]] نماینده‌ای فرستاد، تا [[زکات]] [[مال]] او را بگیرد، [[بخل]] ورزید و زکات نپرداخت و گفت:
{{عربی|ما هذه إلا أخت الجزية}}؛
این همانند [[جزیه]] است.
[[رسول خدا]]{{صل}} که این سخن وی را شنید فرمود:
وای بر تو ای [[ثعلبه]] وای بر تو ای ثعلبه<ref>بحار الأنوار، ج۲۱، ص۴۱.</ref>.
پس از این، [[آیه قرآن]] درباره وی نازل شد:
از جمله آنان ([[منافقان]])، کسانی هستند که با [[خدا]] [[پیمان]] بسته‌اند: اگر از [[فضل خداوند]] به آنان داده شود، [[صدقه]] دهیم و از [[نیکان]] باشیم. چون [[خداوند]] از فضل خویش به آنان رسانید، از پیمان و عهدی که بسته بودند، برگشتند و روگردان شدند<ref>{{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ * فَلَمَّا آتَاهُمْ مِنْ فَضْلِهِ بَخِلُوا بِهِ وَتَوَلَّوْا وَهُمْ مُعْرِضُونَ}} «و از ایشان کسانی هستند که با خداوند پیمان بستند که اگر از بخشش خود به ما ارزانی دارد ما بی‌چون و چرا زکات خواهیم داد و بی‌گمان از شایستگان خواهیم بود * و چون (خداوند) از بخشش خود به آنان ارزانی داشت تنگ‌چشمی ورزیدند و با رویگردانی بازگشتند» سوره توبه، آیه ۷۵-۷۶.</ref>.
[[خویشان]] ثعلبه پس از آن که، از [[نزول آیه]] [[آگاه]] شدند، به ثعلبه خبر دادند. ثعلبه به مدینه آمد و [[خدمت]] پیامبر رسید و اظهار [[پشیمانی]] کرد و [[مالی]] را تقدیم داشت و گفت: ای رسول خدا! این زکات مال من است. پیامبر{{صل}} فرمود:
{{متن حدیث|هَذَا عَمَلُكَ بِنَفْسِكَ، أَمَرْتُكَ فَلَمْ تُطِعْنِي}}؛
این کاری است که اکنون خود انجام می‌دهی. من به تو [[فرمان]] دادم [[پیروی]] نکردی.
به خاطر [[نفاق]] وی، پیامبر{{صل}} [[زکات]] او را نپذیرفت، ثعلبه، پس از پیامبر نزد [[ابوبکر]] رفت، تا زکات مال خود را بپردازد، وی نیز نپذیرفت. پس از ابوبکر نزد [[عمر]] رفت، او هم نپذیرفت. تا این که در [[روزگار]] [[عثمان]] به [[هلاکت]] رسید<ref>سیوطی، در المنثور، ج۳، ص۲۶۲؛ مجله فقه، ش۳، ص۱۰۸، مقاله نگارنده با عنوان «لزوم گردآوری وجوه شرعی».</ref>.
این گزارش نشان می‌دهد که [[زکات]] را باید به [[امام]] [[مسلمانان]] پرداخت و گرفتن وی لطفی برای پرداخت کنندگان است.
۲. [[رسول خدا]]{{صل}}، [[بسر بن سفیان]] یا [[نعیم بن عبدالله]] بن نحام [[عدوی]] را بر زکات [[بنی کعب]] گمارد. فرستاده [[پیامبر]]، هنگامی به محل [[مأموریت]] خود رسید که [[مردم خزاعه]] حیوان‌های خود را برای [[پرداخت زکات]] گرد آوردند؛ اما [[بنی تمیم]] حاضر نشدند زکات خود را بدهند و اعلام کردند: چرا [[ثروت]] خود را به [[باطل]] میدهید، شمشیرهای خود را از نیام بیرون کشیده و گفتند: «به [[خدا]] [[سوگند]] هرگز به یک شتر از شترها دست نخواهی یافت».
[[مأمور]] [[زکات]] فرار کرد و نزد پیامبر{{صل}} رفت. آن حضرت، [[عیینة بن حصن فزاری]] را همراه با پنجاه تن برای [[سرکوب]] این گروه [[یاغی]] اعزام کرد. [[عیینة بن حصن]] با آنها درگیر شد، شماری از مردان و زنانشان را [[اسیر]] و نزد پیامبر برد که بعد توسط حضرت [[آزاد]] شدند<ref>واقدی، المغازی، ج۲، ص۹۷۶؛ طبقات الکبری، ج۱-۲، ص۱۴۲؛ ابن هشام، سیرة النبویه، ج۴، ۲۶۹.</ref>.
برخورد شدید رسول خدا{{صل}} با [[یاغیان]]، باعث شد که [[ولید بن عقبه]] در هنگام اعزام برای گردآوری [[صدقات]] [[بنی المصطلق]] مدعی شود که آنان مانع رسیدن وی به زکات شده‌اند و پیامبر [[تصمیم]] به اعزام نیرو گرفت<ref>المغازی، ج۲، ص۹۸۰.</ref>؛ اما [[خداوند]] اعلام کرد: اگر فاسقی به شما خبری داد درباره‌اش تحقیق کنید<ref>{{متن قرآن|إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا}} «ای مؤمنان! اگر بزهکاری برایتان خبری آورد بررسی کنید» سوره حجرات، آیه ۶.</ref>. و در نتیجه ولید نتوانست به [[مردم]] آن منطقه ضرر بزند و اختلاف‌های [[جاهلی]] خود را زنده نماید.
مصرف‌ها
خداوند در [[قرآن کریم]]، [[مصرف زکات]] را مشخص کرده و آن را در هشت صنف قرار داده است: [[فقرا]]، مسکین‌ها، [[کارگزاران زکات]]، برای [[تألیف قلوب]]، [[آزادی بردگان]]، ورشکستگان [[مالی]]، در [[راه خدا]] و برای [[در راه ماندگان]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}} «زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>. [[زکات]] گرفته می‌‌شد و به [[مصرف]] [[فقرا]] می‌رسید و گاهی نیز برای تقویت بنیه نظامی از آن استفاده می‌گردید. در [[سال نهم هجری]] که [[پیامبر]] به قصد [[غزوه تبوک]] می‌رفتند دستور [[گردآوری زکات]] منطقه [[مکه]] و [[قبایل]] آن را صادر کردند که [[مال]] زیادی شد و باعث تقویت [[جبهه]] [[مسلمانان]] گردید<ref>طبقات الکبری، ج۱ - ۲، ص۳۳۲.</ref>.
برنامه کلی پیامبر این بود که [[زکات]] هر منطقه‌ای در میان [[مردم]] همان منطقه مصرف شود. [[امام صادق]]{{ع}} میفرمود:
{{متن حدیث|كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ صَدَقَةَ أَهْلِ الْبَوَادِي فِي أَهْلِ الْبَوَادِي وَ صَدَقَةَ أَهْلِ الْحَضَرِ فِي أَهْلِ الْحَضَرِ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۵.</ref>؛
همواره [[رسول خدا]]{{صل}} زکات [[بادیه نشینان]] را بین خود آنان و زکات شهرنشینان را بین خود آنان تقسیم می‌کرد.
 
فصل سوم
[[آیین]] گردآوری زکات در دوران علی{{ع}}
گردآوری زکات در [[صدر اسلام]]
با در گذشت رسول خدا{{صل}}، [[خلفاء]] به گردآوری زکات پرداختند و به مناطق گوناگون [[مأمور]] زکات فرستادند. با کسانی که زکات نمی‌دادند [[جنگ]] نمودند. با [[فتح ایران]]، [[عراق]] و [[روم]]، منابع درآمد مسلمانان افزایش یافت و درآمد زکات در برابر درآمد [[خراج]] [[ایران]]، عراق و [[مصر]] ناچیز می‌نمود. [[امیرالمؤمنین]]؛ مانند دیگران در [[زمان]] [[خلافت]] خویش به گردآوری [[صدقات]] پرداخت و آن را میان [[نیازمندان]] تقسیم مینمود و دستورهای مهمی در بهتر شدن وضع دریافت زکات صادر کرد. آن گاه که [[معاویه]] گروهی را برای گردآوری زکات مناطق تحت نظر [[حکومت علی]]{{ع}} فرستاد و از آنان خواست زکات مردم را بگیرند و طرفداران علی{{ع}} را [[آزار]] دهند. امیرالمؤمنین، شماری را برای مقابله با آنان اعزام فرموده از آنان خواست زکات [[اموال]] آن مناطق را از [[کارگزاران معاویه]] پس گرفته به [[کوفه]] بیاورند. و این موضع درباره [[زکات]] سماوه، [[تیماء]] و [[دومة الجندل]] رخ داد<ref>الغارات، ص۳۱۸؛ أنساب الأشراف، ج۲، ص۴۶۵ - ۴۴۹.</ref>.
[[امیرالمؤمنین]] علت آن را در سفارش‌های خود به [[مخنف بن سلیم]] آن گاه که او را برای دریافت زکات [[بکر بن وائل]] اعزام کرد این گونه بیان کرد که نیروهای ما از آنان [[حمایت]] می‌کنند، پس نباید زکات خود را به مأموران [[معاویه]] بدهند. در بخشی از [[نامه]] علی{{ع}} به [[مخنف]] چنین آمده است:
«پس هر کسی از [[پیروان]] ما، از [[مردمان]] جزیره و آنچه بین کوفه و [[شام]] می‌باشد، ادعا کند زکات خود را به [[کارگزاران شام]] داده است و حال آن‌که او در حوزه و منطقه ماست. از این کار منع می‌شود؛ زیرا نیروهای سواره و پیاده ما از او حمایت کرده‌اند (و [[امنیت]] او را برقرار نموده‌اند)، پس برای او دادن زکات (به [[کارگزاران معاویه]]) جایز نمی‌باشد؛ گرچه [[حق]] آن گونه باشد که او [[گمان]] کرده است (واقعاً زکات مالش را به کارگزاران معاویه داده است)؛ زیرا برای او نیست که در [[سرزمین]] ما باشد و زکات مالش را به [[دشمن]] ما بدهد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۸؛ دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۵۹؛ نهج السعاده، ج۴، ص۱۳۹.</ref>.
از این نامه به روشنی استفاده می‌شود که [[پرداخت زکات]] و [[مالیات]] در برابر خدماتی است که [[حکومت اسلامی]] انجام می‌دهد و [[امنیتی]] که برقرار می‌نماید و چنین افرادی اگر مالیات و [[وجوه شرعی]] خود را به [[دشمنان]] حکومت اسلامی بدهند از آنان پذیرفته نیست.
توصیه‌های علی{{ع}} به مأموران زکات
امیرالمؤمنین{{ع}} در هنگام اعزام [[کارگزاران زکات]]، توصیه‌های لازم را به آنها مینمود که مبادا به [[مردم]] [[ظلم و ستم]] نمایند. در عین حال اگر شکایتی از آنان به علی{{ع}} میرسید آنان را [[عزل]] می‌کرد. داستان [[سوده]] همدانیه و حکایت عزل [[کارگزار علی]]{{ع}} به خاطر [[شکایت]] سوده مربوط به [[مأمور]] [[زکات]] بوده است<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، ص۸۸؛ بحار الأنوار، ج۴۱، ص۱۱۹؛ معادن الحکمه، ج۱، ص۴۲۰.</ref>.
توصیه‌های علی{{ع}} در دو محور بود: دستورهای لازم برای خود [[کارگزاران]] که با [[مردم]] با [[روی خوش]] و [[تواضع]] [[رفتار]] کنند و [[انصاف]] در دریافت [[زکات]].
توصیه به [[مخنف]] [[کارگزار زکات]]
در [[نامه]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به [[مخنف بن سلیم ازدی]]، نکات جالبی درباره [[تقوا]] و انصاف دیده می‌شود:
«او را به تقوای [[خداوند]]، پروردگارش در امور پنهانی و [[اعمال]] مخفیانه‌اش امر کرد و این که با مردم با [[گشاده‌رویی]] و [[نرمی]] برخورد کند و او را [[فرمان]] داد که تواضع را پیشه کند و از [[تکبر]] اجتناب ورزد؛ زیرا خداوند، متواضعان را بالا می‌برد و [[متکبران]] را [[ذلیل]] و [[خوار]] میگرداند.
آن‌گاه افزود: در این [[صدقه]]، برای تو [[حق]] و [[نصیبی]] معین است؛ اما تو شریکانی داری که عبارتند از: [[فقرا]]، [[مساکین]]، ورشکستگان، [[مجاهدان]]، [[در راه ماندگان]]، [[بندگان]] و [[الفت]] پذیران و ما حق تو را می‌دهیم، پس تو نیز حق، آنها را بده (و از [[صدقات]] کم میاور) و اگر چنین نکنی، تو بیشترین [[دشمن]] را در [[روز قیامت]] خواهی داشت و [[بدا]] به حال مردی که دشمنش مانند اینها باشد»<ref>سیمای کارگزاران، ج۱، «فصل یازدهم»، ص۳۹۷ به نقل از دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>.
این نامه را [[سیدرضی]] در [[نهج البلاغه]] مفصل‌تر آورده و یاد می‌کند: آن را به برخی از کارگزارانش نوشت که آنها را برای [[جمع‌آوری زکات]] فرستاده بود. از آنجا که نقل نهج البلاغه افزون است آن را ذکر می‌کنیم:
{{متن حدیث|أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سَرَائِرِ أَمْرِهِ وَ خَفِيَّاتِ عَمَلِهِ حَيْثُ لَا شَهِيدَ غَيْرُهُ وَ لَا وَكِيلَ دُونَهُ وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَعْمَلَ بِشَيْءٍ مِنْ طَاعَةِ اللَّهِ فِيمَا ظَهَرَ فَيُخَالِفَ إِلَى غَيْرِهِ فِيمَا أَسَرَّ وَ مَنْ لَمْ يَخْتَلِفْ سِرُّهُ وَ عَلَانِيَتُهُ وَ فِعْلُهُ وَ مَقَالَتُهُ فَقَدْ أَدَّى الْأَمَانَةَ وَ أَخْلَصَ الْعِبَادَةَ. وَ أَمَرَهُ أَلَّا يَجْبَهَهُمْ وَ لَا يَعْضَهَهُمْ وَ لَا يَرْغَبَ عَنْهُمْ تَفَضُّلًا بِالْإِمَارَةِ عَلَيْهِمْ فَإِنَّهُمُ الْإِخْوَانُ فِي الدِّينِ وَ الْأَعْوَانُ عَلَى اسْتِخْرَاجِ الْحُقُوقِ.
وَ إِنَّ لَكَ فِي هَذِهِ الصَّدَقَةِ نَصِيباً مَفْرُوضاً وَ حَقّاً مَعْلُوماً وَ شُرَكَاءَ أَهْلَ مَسْكَنَةٍ وَ ضُعَفَاءَ ذَوِي فَاقَةٍ وَ إِنَّا مُوَفُّوكَ حَقَّكَ فَوَفِّهِمْ حُقُوقَهُمْ وَ إِلَّا تَفْعَلْ فَإِنَّكَ مِنْ أَكْثَرِ النَّاسِ خُصُوماً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ وَ مَنِ اسْتَهَانَ بِالْأَمَانَةِ وَ رَتَعَ فِي الْخِيَانَةِ وَ لَمْ يُنَزِّهْ نَفْسَهُ وَ دِينَهُ عَنْهَا فَقَدْ أَحَلَّ بِنَفْسِهِ الذُّلَّ وَ الْخِزْيَ فِي الدُّنْيَا وَ هُوَ فِي الآْخِرَةِ أَذَلُّ وَ أَخْزَى وَ إِنَّ أَعْظَمَ الْخِيَانَةِ خِيَانَةُ الْأُمَّةِ وَ أَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الْأَئِمَّةِ وَ السَّلَامُ}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۶، ترجمه شهیدی، ص۲۸۸.</ref>؛
او را به [[تقوای الهی]] [[فرمان]] می‌دهد در کارهای نهانش و کرده‌های پنهانش، آنجا که جز [[خدا]] کسی [[گواه]] نیست و نماینده‌ای جز خدا حضور ندارد. و نیز فرمان می‌دهد که مبادا [[اطاعت خدا]] در آنچه آشکار است بنماید و در [[خلوت]] خلاف همان را انجام دهد. و آن کسی که [[نهان]] و آشکار و [[کردار]] و گفتار او دوگانه نباشد، از عهده [[امانت]] برآمده و [[عبادت]] را [[خالص]] به جای آورده است. و او را می‌فرماید که [[مردم]] پرداخت کننده [[زکات]] را نرنجاند و دروغگوشان نداند (و نظر آنها را در مقدار اموالشان بپذیرد) و به خاطر [[امارت]] و مقامی که دارد روی از ایشان برنگرداند؛ که آنان [[برادر]] دینی‌اند و در به دست آوردن [[حقوق]] (و دریافت زکات) همکار.
و تو را در این زکات سهمی معین است و حقی شناخته شده و روشن، و شریکان مردم [[درویش]] و زمین‌گیر و مردم [[ناتوان]] و [[تنگدست]]. ما حقوق تو را به تمام و کمال میپردازیم، پس باید تو هم حقوق آنان را برسانی (و به طور کامل و صحیح زکات را دریافت و به ما منتقل کنی) وگرنه در [[روز قیامت]] تو دارای بیشترین دشمنانی، و [[بدا]] به حال کسی که [[خصم]] او نزد خدا [[مستمندان]]، زمین‌گیر شدگان، گدایان، رانده شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشند. و آن‌که کار امانت را سبک شمارد و [[خیانت]] را چراگاه خویش قرار دهد و [[دل]] و [[دین]] خود را از خیانت [[پاک]] ننماید، در این [[جهان]] در [[خواری]] و [[رسوایی]] را به روی خویش گشاید و در [[آخرت]] خوارتر و رسواتر باشد؛ و بزرگ‌ترین خیانت، [[خیانت]] به [[امت مسلمان]] است و زشت‌ترین دغل‌کاری و ناراستی‌ها، [[ناراستی]] با [[رهبران]] است. والسلام.
[[آیین]] دریافت [[زکات]]
محور دوم توصیه‌های حضرت مربوط به شیوه دریافت زکات و [[احکام]] مربوط به آن بود. در نامه‌ای که حضرت برای [[کارگزار]] [[صدقات]] خود [[عبدالله بن زمعه]] نگاشت نصاب شتر را بیان فرمود و در نامه‌ای که برای [[عثمان بن حنیف]] ([[کارگزار بصره]]) فرستاد، دستور داد که از بچه‌های گوسفند و شتر زکات نگیرد. در سخنی دیگر از علی{{ع}} میخوانیم که:
{{متن حدیث|وَ لَا يَأْخُذِ الْمُصَدِّقُ هَرِمَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ وَ لَا عَمْيَاءَ وَ لَا تَيْساً إِلَّا أَنْ يَشَاءَ الْمُصَدِّقُ}}؛
[[مأمور]] [[زکات]]، [[حیوان]] ماده پیر و معیوب و [[کور]] نمی‌گیرد و همچنین بز یک ساله مگر این که [[مصدق]] زکات بخواهد.
به نظر می‌رسد در مواردی ممکن است مأمور زکات، [[صلاح]] را در گرفتن حیوانات لاغر بداند. و ممکن است استثنا به مورد اخیر بخورد و منظور از خواست این باشد که وی [[حق]] خود را از اینها [[انتخاب]] کند. در فرازی دیگر از [[نامه]] حضرت به عثمان بن حنیف که در کتاب‌های لغت نقل شده است می‌فرماید:
{{متن حدیث|لَا تَأْخُذَنَّ مِنَ الزُّخَّةِ وَ النُّخَّةِ شَيْئاً}}<ref>ابن اثیر، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۲۹۸؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۰؛ تاج العروس، ج۷، ص۲۶۳ و ۳۵۴، «دار الهدایه».</ref>؛
از بچه گوسفند و شتر یا گاو کارکن چیزی نگیر!
زخّه را بچه گوسفند دانسته‌اند که دنبال مادرش راه می‌رود و ماه‌های اول تولدش می‌باشد و نخّه، هم به معنای بچه شتر آمده و هم به معنای گاوی که کار می‌کند و از عوامل است. برخی نوشته‌اند این نامه را علی{{ع}} به [[عثمان]] نوشته<ref>الفائق، ج۲، ص۷۹؛ مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳ به نقل از خطابی.</ref> و گویا بخشی از نامه‌ای است که علی{{ع}} از [[پیامبر]]{{صل}} در نزد خود داشته است<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۳.</ref>. گویا همین [[نامه]] است که علی{{ع}} آن را توسط [[محمد بن حنفیه]] نزد [[عثمان خلیفه سوم]] میفرستد تا با عمل به آن به گونه‌ای درست به [[گردآوری زکات]] بپردازد و از انتقاداتی که از وی میشده بکاهد؛ ولی [[عثمان]] نمی‌پذیرد و نامه را رد می‌کند<ref>مکاتیب الرسول، ج۲، ص۲۱۱.</ref>.
در نامه‌ای که به گفته [[سید رضی]] آن را برای مأموران [[زکات]] نگاشت بر [[آداب]] دریافت زکات توجه نموده است. این نامه در [[نهج البلاغه]] و [[کتاب کافی]] آمده که تفاوت‌های اندکی با هم دارند. ما نقل نهج البلاغه را [[انتخاب]] کرده‌ایم و در پایان اضافات نقل کافی را یاد می‌کنیم.
سید رضی بخشی از آن را آورده است و درباره آن می‌نویسد: «ما بخشی از آن نامه را آوردیم تا دانسته شود [[امام]]{{ع}} بنیان [[حق]] را برپا می‌داشت و نمونه‌های داد و [[عدل]] را در کارهای کوچک و بزرگ پنهان و آشکار بیان می‌کرد».
[[آیین]] دریافت زکات در نامه به [[کارگزاران]]
این نامه یکی از سندهای [[افتخار]] [[جامعه اسلامی]] است و از فرمان‌های [[زیبا]] و حکمت‌آمیز علی{{ع}} که حکایت از [[لزوم]] رعایت [[عدالت]] و [[انصاف]] در گردآوری زکات و [[مالیات]] دارد. مأموران و ممیزهای مالیاتی باید در هنگام دریافت و برآورد مالیات، آن را مطالعه و با دقت و [[وسواس]] به آن عمل نمایند. ما این نامه را در چند عنوان ارائه می‌کنیم.
۱. دوری از ایجاد [[ترس]]
کسانی که [[حرفه]] آنان در [[ارتباط با مردم]] است، تلاش می‌کنند برای خود موقعیت و ابهّت [[اجتماعی]] ویژه‌ای فراهم سازند و دیگران را وادار به [[تعظیم]] خویش نمایند. [[تکبر]] و [[خود بزرگ بینی]] از ویژگی‌های این اشخاص است. بدین منظور از ایجاد جوّ [[رعب]] و [[وحشت]] نیز بهره می‌برند. به تعبیر دیگر معتقدند دیگران باید از آنها که [[مأمور]] مالیات یا زکاتند حساب ببرند. [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در این نامه، کارگزاران را از ایجاد چنین فضایی و [[ترساندن]] صاحبان [[مال]] به دور می‌دارد و در آغاز [[نامه]] می‌نویسد:
{{متن حدیث|انْطَلِقْ عَلَى تَقْوَى اللَّهِ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا تُرَوِّعَنَّ مُسْلِماً وَ لَا تَجْتَازَنَّ عَلَيْهِ كَارِهاً وَ لَا تَأْخُذَنَّ مِنْهُ أَكْثَرَ مِنْ حَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
با [[تقوای الهی]] حرکت کن که [[خداوند]] یگانه و بی‌همتاست و [[مسلمانی]] را مترسان و با [[کراهت]] بر وی وارد مشو و بیش از [[حق خدا]] از مال او مستان!
۲. برخورد [[انسانی]]
{{متن حدیث|فَإِذَا قَدِمْتَ عَلَى الْحَيِّ فَانْزِلْ بِمَائِهِمْ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخَالِطَ أَبْيَاتَهُمْ ثُمَّ امْضِ إِلَيْهِمْ بِالسَّكِينَةِ وَ الْوَقَارِ حَتَّى تَقُومَ بَيْنَهُمْ فَتُسَلِّمَ عَلَيْهِمْ وَ لَا تُخْدِجْ بِالتَّحِيَّةِ لَهُمْ ثُمَّ تَقُولَ عِبَادَ اللَّهِ أَرْسَلَنِي إِلَيْكُمْ وَلِيُّ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ لآِخُذَ مِنْكُمْ حَقَّ اللَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ فَهَلْ لِلَّهِ فِي أَمْوَالِكُمْ مِنْ حَقٍّ فَتُؤَدُّوهُ إِلَى وَلِيِّهِ فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ لَا فَلَا تُرَاجِعْهُ وَ إِنْ أَنْعَمَ لَكَ مُنْعِمٌ فَانْطَلِقْ مَعَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ تُخِيفَهُ أَوْ تُوعِدَهُ أَوْ تَعْسِفَهُ أَوْ تُرْهِقَهُ فَخُذْ مَا أَعْطَاكَ مِنْ ذَهَبٍ أَوْ فِضَّةٍ}}؛
چون به قبیله‌ای برسی، بر سر آب آنان فرود آی و به خانه‌هاشان وارد مشو! پس آهسته و آرام به سوی ایشان رو تا در جمع آنان در آیی و سلامشان نما و در [[درود]] گفتن به آنان کوتاهی مکن!پس بگو: [[بندگان خدا]]! آیا [[خدا]] را در مال‌های شما حقی است تا آن را به [[ولیّ]] او بپردازید؟ اگر کسی گفت: نه متعرّض او مشو<ref>این بخش از نامه با سندی معتبر از امام باقر{{ع}} نقل شده است: {{متن حدیث|كَانَ عَلِيٌّ{{ع}} إِذَا بَعَثَ مُصَدِّقَهُ قَالَ لَهُ: إِذَا أَتَيْتَ عَلَى رَبِّ الْمَالِ فَقُلْ لَهُ: تَصَدَّقْ رَحِمَكَ اللَّهُ مِمَّا أَعْطَاكَ اللَّهُ فَإِنْ وَلَّى عَنْكَ فَلَا تُرَاجِعْهُ}}؛ (الکافی، ج۳، ص۵۳۸، ح۴، باب أدب المصدق»).</ref>؛ و اگر کسی گفت: آری با او برو بی‌آن‌که او را بترسانی یا بیمش دهی یا بر او [[سخت‌گیری]] نمایی یاکار بر او سخت گردانی! آنچه از زر یا سیم به تو دهد بگیر!
تا اینجا علی{{ع}} [[زکات]] طلا و [[نقره]] را که [[اموال]] باطنه نامیده میشوند ذکر نموده و بیان مینماید آنچه از زر و سیم به عنوان [[زکات]] به تو دادند بپذیر!
۳. وارد نشدن میان اموال
{{متن حدیث|فَإِنْ كَانَ لَهُ مَاشِيَةٌ أَوْ إِبِلٌ فَلَا تَدْخُلْهَا إِلَّا بِإِذْنِهِ فَإِنَّ أَكْثَرَهَا لَهُ فَإِذَا أَتَيْتَهَا فَلَا تَدْخُلْ عَلَيْهَا دُخُولَ مُتَسَلِّطٍ عَلَيْهِ وَ لَا عَنِيفٍ بِهِ وَ لَا تُنَفِّرَنَّ بَهِيمَةً وَ لَا تُفْزِعَنَّهَا وَ لَا تَسُوءَنَّ صَاحِبَهَا فِيهَا}}؛
اگر او را گاو و گوسفند و شتر است بی‌رخصت او میان آنها [[مرو]] که بیشتر آن رمه از آن اوست و چون به رمه رسیدی چونان کسی به میانشان مرو که بر رمه [[چیرگی]] دارد یا خواهد آنها را بیازارد، و چهارپایان را از جای مگریزان و مترسان و با صاحبان آنها در گرفتن [[حق خدا]] بد [[رفتاری]] مکن!
۴. دریافت عادلانه
{{متن حدیث|وَ اصْدَعِ الْمَالَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ ثُمَّ اصْدَعِ الْبَاقِيَ صَدْعَيْنِ ثُمَّ خَيِّرْهُ فَإِذَا اخْتَارَ فَلَا تَعْرِضَنَّ لِمَا اخْتَارَهُ فَلَا تَزَالُ كَذَلِكَ حَتَّى يَبْقَى مَا فِيهِ وَفَاءٌ لِحَقِّ اللَّهِ فِي مَالِهِ فَاقْبِضْ حَقَّ اللَّهِ مِنْهُ فَإِنِ اسْتَقَالَكَ فَأَقِلْهُ ثُمَّ اصْنَعْ مِثْلَ الَّذِي صَنَعْتَ أَوَّلًا حَتَّى تَأْخُذَ حَقَّ اللَّهِ فِي مَالِهِ}}؛
و [[مال]] را دو بخش نما و صاحب مال را مخیر گردان و هر بخش را برگزید، بپذیر، پس هنگامی که پذیرفت، بر [[انتخاب]] او خُرده مگیر. آن گاه مانده آن را دو بخش کن و او را مخیر گردان و هر بخش را که برداشت مانع او مشو! پس پیوسته چنین کن تا آنچه از مال او باقی می‌ماند کافی به حق خدا در مال او باشد. پس حق خدا را از او بگیر. (و اگر [[گمان]] زیادی پرداخت [[مالی]] را کند) و خواهد آنچه را که قسمت او شده به هم زَنَد بپذیر! سپس هر دو بخش را درهم آمیز و مانند بار اول قسمت کن، تا [[حقّ]] [[خدا]] را از مال او [[بستانی]].
۵. نگرفتن [[مال]] معیوب
{{متن حدیث|وَ لَا تَأْخُذَنَّ عَوْداً وَ لَا هَرِمَةً وَ لَا مَكْسُورَةً وَ لَا مَهْلُوسَةً وَ لَا ذَاتَ عَوَارٍ}}؛
و آنچه کلانسال، پیر و فرسوده است یا شکسته پا و پشت و یا بیماری‌اش [[ناتوان]] نموده و یا عیبی در او بود مگیر!
این سخنان شبیه سخنانی است که از آن حضرت نقل کردیم.
۶. گماردن محافظان [[امین]]
{{متن حدیث|وَ لَا تَأْمَنَنَّ عَلَيْهَا إِلَّا مَنْ تَثِقُ بِدِينِهِ رَافِقاً بِمَالِ الْمُسْلِمِينَ حَتَّى يُوَصِّلَهُ إِلَى وَلِيِّهِمْ فَيَقْسِمَهُ بَيْنَهُمْ وَ لَا تُوَكِّلْ بِهَا إِلَّا نَاصِحاً شَفِيقاً وَ أَمِيناً حَفِيظاً غَيْرَ مُعْنِفٍ وَ لَا مُجْحِفٍ وَ لَا مُلْغِبٍ وَ لَا مُتْعِبٍ}}؛
و چون مال [[مسلمانان]] را با کس روانه نمودی به شخصی (محافظی) بسپار که به [[دین‌داری]] او [[اطمینان]] داری، در حالی که نسبت به [[دارایی]] مسلمانان، [[دل]] بسوزاند تا آن را به دست ولی مسلمانان برساند و او میان آنان بخش کند و کسی را [[وکالت]] و [[نمایندگی]] مده جز آن‌که خیراندیش، [[مهربان]] و [[امانت‌دار]] [[حافظ]] [[اموال]] باشد، نه [[ستم]] نماید و نه برنجاند و نه مانده‌شان سازد و نه خسته گرداند (حیوانات را).
۷. [[مهربانی]] با حیوان‌ها
{{متن حدیث|ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَإِذَا أَخَذَهَا أَمِينُكَ فَأَوْعِزْ إِلَيْهِ أَلَّا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَ بَيْنَ فَصِيلِهَا وَ لَا يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذَلِكَ بِوَلَدِهَا وَ لَا يَجْهَدَنَّهَا رُكُوباً وَ لْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذَلِكَ وَ بَيْنَهَا وَ لْيُرَفِّهْ عَلَى اللَّاغِبِ وَ لْيَسْتَأْنِ بِالنَّقِبِ وَ الظَّالِعِ وَ لْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ وَ لَا يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الْأَرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ وَ لْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ وَ لْيُمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَ الْأَعْشَابِ حَتَّى تَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ بُدَّناً مُنْقِيَاتٍ غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مَجْهُودَاتٍ}}؛
پس آنچه فراهم گشته، شتابان نزد ما روانه دار تا چنان که [[خدا]] فرمود، بخش گردانیم و به مستحقان برسانیم. پس اگر امین تو آن را گرفت و رساندنش را [[تعهد]] نمود به او سفارش کن که میان ماده شتر و بچه شیر خوارش جدایی نیفکند و ماده را چندان ندوشاند که شیرش اندک ماند و بچه‌اش را [[زیان]] رساند و در [[سوار شدن]]، به خستگی‌اش نیندازد و میان آن و دیگر اشتران [[عدالت]] را برقرار سازد و باید شتر خسته را [[آسوده]] گرداند و آنکه کمتر آسیب دیده یا از رفتن [[ناتوان]] گردیده آرام براند و چون بر آبگیرها و چشمه‌ها گذرد به آبشان در آرد و راهشان را از زمین‌های گیاه‌دار به جاده‌ها نگرداند و در ساعت‌هایی آنها را آسوده گذارد و به هنگام خوردن آب و چریدن [[گیاه]] مهلتشان دهد تا به [[اذن خدا]] فربه و تناور، نه خسته و نه از [[بیماری]] لاغر، نزد ما رسند.
۸. تقسیم برابر دستور [[اسلام]]
{{متن حدیث|لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ}}<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، نامه ۲۵، ص۳۸۰ و ترجمه شهیدی، ص۲۸۶.</ref>؛
تا این که ما به دستور [[کتاب خدا]] و [[سنت پیامبر]] او، آن را پخش کنیم که این کار [[پاداش]] تو را بسیار گرداند و رستگاری‌ات نزدیک‌تر است. اگر [[خدا]] بخواهد.  
۹. [[پاداش]] [[مأمور]] [[زکات]]
در نقل کافی که [[امام صادق]]{{ع}} همین [[نامه]] را از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل کرده نکته‌هایی اضافی دیده می‌شود. پس از کلمات {{متن حدیث|حَتَّى يَأْتِيَنَا بِإِذْنِ اللَّهِ سِحَاحاً سِمَاناً غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَ لَا مُجْهَدَاتٍ}} چنین آمده:
{{متن حدیث|فَيُقْسَمْنَ بِإِذْنِ اللَّهِ عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ{{صل}} عَلَى أَوْلِيَاءِ اللَّهِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَعْظَمُ لِأَجْرِكَ وَ أَقْرَبُ لِرُشْدِكَ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَيْهَا وَ إِلَيْكَ وَ إِلَى جُهْدِكَ وَ نَصِيحَتِكَ لِمَنْ بَعَثَكَ وَ بُعِثْتَ فِي حَاجَتِهِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} قَالَ مَا يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى وَلِيٍّ لَهُ يَجْهَدُ نَفْسَهُ بِالطَّاعَةِ وَ النَّصِيحَةِ لَهُ وَ لِإِمَامِهِ إِلَّا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى}}<ref>کافی، ج۳، ص۵۳۷.</ref>؛
پس آنها به اذن خدا برابر دستور [[قرآن]] و سنت پیامبر او بر [[دوستان]] خدا تقسیم شود. این روش، پاداش تو را بزرگ‌تر گرداند و به [[رستگاری]] و صلاحت نزدیک‌تر است. [[خداوند]] به آنها و به تو و به تلاش و [[خیرخواهی]] تو برای کسی که تو را فرستاده و کاری که به سوی آن رفته نظر مینماید؛ زیرا [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هر بنده‌ای که خود را در راه [[طاعت خدا]] و [[اخلاص]] او و رهبرش به [[زحمت]] اندازد، [[خداوند]] به او نظر کند و مورد [[لطف]] و [[مرحمت]] خود قرار دهد و با ما در [[رفیق]] [[اعلی]] باشد.
۱۰. [[اطمینان]] به صاحبان [[مال]]
از توصیه‌های دیگری که درباره چگونگی [[گردآوری زکات]] نقل شده [[سوگند]] ندادن صاحبان مال است. علی{{ع}} می‌فرماید:
{{متن حدیث|أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} نَهَى أَنْ يُحْلَفَ النَّاسُ عَلَى صَدَقَاتِهِمْ وَ قَالَ هُمْ فِيهَا مَأْمُونُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲؛ مستدرک الوسائل، ج۱۷، ص۷۰.</ref>؛
[[رسول خدا]]{{صل}} [[نهی]] فرمود که [[مردم]] برای [[زکات]] اموالشان سوگند داده شوند و فرمود: آنان در این موضوع مورد اطمینان هستند.
مکان و [[زمان]] [[جمع‌آوری زکات]]
همان‌گونه که گذشت برای تخمین زکات [[غلات]]، از سوی [[حاکم اسلامی]] مأمورانی اعزام می‌شدند؛ از این رو زمان برداشت محصول غلات و مکان آن مشخص بود؛ بنابراین، [[سخن]] درباره زمان و مکان زکات چهارپایان و حیوانات است. صاحبان [[چهار پایان]] چه بدوی‌ها و چه [[گله]] دارها، به [[حکم]] اوضاع [[طبیعت]] مجبور بودند که در [[بهار]] از پی آب و [[گیاه]] در حرکت باشند. آن‌گاه در کنار چاه‌های پر آب گرد آیند. [[بدیهی]] است در بهار و تابستان بیابان‌ها برای چرای حیوانات، مناسب و هوا نیز قابل [[تحمل]] است. در این ایام کسانی که برای گردآوری [[صدقات]] می‌رفتند باید خود را به میان صاحبان چهار پایان برسانند نه این که از آنها بخواهند در جای معینی گرد آیند؛ زیرا چه بسا آنجا برای حیوانات مناسب نباشد و به آنها ضرر وارد گردد. و در این باره، [[نصوص]] گوناگونی وارد شده است. از پیامبر{{صل}} [[روایت]] شده که فرمودند: «صدقات [[مسلمانان]] را یا بر سر آب‌هایشان بگیرید و یا بر درگاه خانه‌هایشان»<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۴، ص۱۱۰ {{متن حدیث|تؤخذ صدقات المسلمين من أموالهم على مياههم و أفنيتهم}}.</ref>.
[[عثمان]]، [[کارگزاران زکات]] را هنگامی که [[مردم]] بر سر آب‌ها جمع می‌شدند میفرستاد<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
از علی{{ع}} نیز این چنین [[روایت]] شده که فرمود:
{{متن حدیث|تُؤْخَذُ صَدَقَاتُ أَهْلِ الْبَادِيَةِ عَلَى مِيَاهِهِمْ وَ لَا يُسَاقُونَ}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۲.</ref>؛
[[زکات]] مردم [[بادیه]] در کنار آبهایشان گرفته می‌شود و به جای دیگر برده نمی‌شوند.
[[زمان]] جمع‌آوری [[صدقات]]، آغاز تابستان برابر با تقویم شمسی بوده است که با اوضاع [[طبیعت]] هم تناسب دارد؛ زیرا صاحب [[چهار پایان]] پیش از تابستان بر سر آب‌های خود گرد میآمده‌اند و چنان بر می‌آید که هر قبیله‌ای در منطقه‌ای معین بوده و بر چاه‌های خود گرد میآمده‌اند که آنها را از [[تجاوز]] و [[غصب]] [[محافظت]] نمایند.
[[حفاظت]] این چاه‌ها یا [[تصرف]] آنها پیش از [[اسلام]] از عوامل مهم [[جنگ]] و [[ستیز]] [[صحرانشینان]] بوده است؛ ولی در اسلام برای هر [[قبیله]] چراگاه و آبی معین شد و باعث کاهش [[جنگ‌ها]] و ستیزهای قبیله‌ای گردید<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۴.</ref>.
مالک بن انس می‌گفت: کارگزاران زکات را باید پیش از تابستان و هنگامی که [[ستاره]] ثریا طلوع می‌کند برای [[گرفتن زکات]] فرستاد؛ زیرا در این هنگام است که مردم با چهار پایان خود بر سر آب‌ها گرد میآیند و این بیشتر به [[صلاح]] مردم است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۳.</ref>.
رفتن به سر آب‌ها و دریافت زکات بر اساس روشی است که از [[زمان رسول خدا]]{{صل}} بوده که [[حاکم اسلامی]] به [[جمع‌آوری زکات]] میپرداخته و دستور و روش اولیه نیز چنین بوده است. و متولی دریافت زکات حاکم اسلامی بوده است؛ از این رو [[شیخ مفید]] در کتاب مقنعه بر این نظر است که در مرحله اول، [[واجب]] است که زکات را به [[پیامبر]] یا [[امام]] [[جانشین]] وی بدهند و هنگامی که پیامبر نبود [[خلیفه]] وی و هرگاه او نبود [[سفیر]] امام و در صورت نبود وی واجب است زکات را نزد [[فقها]] ببرند<ref>مقنعه، ص۲۵۲.</ref>.
و بر همین اساس [[ابوبکر]] با کسانی که زکات ندادند جنگید و در [[زمان]] علی{{ع}} که [[مردم]] [[قبیله]] [[بنی ناجیه]] و [[عبدالقیس]] از [[پرداخت زکات]] خود در سال وقوع [[جنگ صفین]] خودداری نمودند، [[زکات]] دو سال آنها را گرفت<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۷۰، ۲۷۶ و ۲۸۰.</ref>. آنان به [[پیروی]] از [[خریت بن راشد]] [[دست]] به [[شورش]] زدند و پس از [[سرکوب]] شورش توسط [[معقل بن قیس ریاحی]] فرستاده علی{{ع}}، وی مردم را جمع کرد و گفت:
{{متن حدیث|أَدُّوا مَا عَلَيْكُمْ فِي هَذِهِ السِّنِينَ مِنَ الصَّدَقَةِ فَأَخَذَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ عِقَالَيْنِ}}<ref>الغارات، ص۲۴۴.</ref>؛
بپردازید آنچه در این دو سال بر عهده شماست از [[زکات]]، پس از [[مسلمانان]] زکات دو سال را گرفت.
ابن منظور گوید:
«عِقال» [[صدقه]] و زکات یک سال از شتر و گوسفند است، کسائی گوید: عِقال صدقه یک سال است<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۰.</ref>. و {{عربی|عقل المصدق الصدقة}} به معنای دریافت و اخذ آن است و می‌گویند:
{{عربی|لا تشتر الصدقة حتى يعقلها المصدق}}<ref>حجاز در صدر اسلام، ص۲۸۱؛ لسان العرب، ج۹، ص۳۳۰ - ۳۳۱.</ref>؛
زکات را مخر تا عامل زکات آن را [[قبض]] و دریافت کند.
و مشابه آن از علی{{ع}} نقل شده است:
{{متن حدیث|لَا تُبَاعُ الصَّدَقَةُ حَتَّى تُعْقَلْ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۹۰.</ref>؛
زکات فروخته نمی‌شود تا دریافت شود.
اما چنانچه شخص بخواهد زکات [[اموال]] خودش را بدهد در صورتی که [[حاکم شرع]] از او نخواهد، باید زمان زکات هر [[مالی]] را در رأس سال آن بدهد و [[دین]] [[شرعی]] خود را در مصارف تعیین شده به [[مصرف]] برساند. در [[دعائم الاسلام]] روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده که فرمودند:
{{متن حدیث|يَجْبُرُ الْإِمَامُ النَّاسَ عَلَى أَخْذِ الزَّكَاةِ مِنْ أَمْوَالِهِمْ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ: {{متن قرآن|خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً}}<ref>«از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.</ref>}}<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۵۳.</ref>؛
[[امام]]، مردم را بر پرداخت زکات اموالشان مجبور می‌کند؛ زیرا [[خداوند]] فرموده: «از اموال آنها زکات بگیر».
[[عزل]] [[کارگزار زکات]]
داستان [[عزل]] [[کارگزار]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} که [[سوده]] [[همدانی]] آن را برای [[معاویه]] نقل می‌کند و از حضرت [[تجلیل]] مینماید، مربوط به کارگزار [[صدقات]] است و ما آن را در جلد اول این کتاب نقل کردیم و در این جا تنها بخش پایانی آن را از منبعی دیگر گزارش می‌کنیم. سوده، داستان را برای معاویه این گونه گزارش می‌کند:
نزد علی{{ع}} رفتم تا درباره کارگزار زکاتی که از جانب وی آمده بود سخن بگویم. به [[خدا]] قسم که میان من و آن کارگزار، نبود جز لاغر و چاق، یعنی او گوسفندان و حیوانات فربه را به عنوان [[زکات]] برمی‌داشت و حیوانات لاغر را وا مینهاد؛ از این رو نزد علی{{ع}} آمدم تا از آنچه با ما انجام داده [[شکایت]] کنم. دیدم او به [[نماز]] ایستاده است. هنگامی که مرا دید از نماز خود منصرف شد<ref>در متن عربی {{متن حدیث|انْفَتَلَ مِنْ صَلَاتِهِ}} آمده که در کتاب‌های لغت «انفتل» را به «انصرف» معنا کرده‌اند (لسان العرب، ج۱۰، ص۱۷۷)؛ یعنی آن قدر رسیدگی به کار مردم مهم است که حضرت نماز را رها می‌کند.</ref>. آن گاه با [[مهربانی]] و [[عطوفت]] به من فرمود: آیا حاجتی داری؟ خبری که داشتم به وی گفتم. فرمود:
{{متن حدیث|اَللَّهُمَّ أَنْتَ الشَّاهِدُ عَلَيَّ وَ عَلَيْهِمْ وَ أَنِّي لَمْ آمُرْهُمْ بِظُلْمِ خَلْقِكَ وَ لَا بِتَرْكِ حَقِّكَ}}؛
بار الها! تو بر من و آنان [[گواهی]] که من آنها را به [[ستم]] بر بندگانت [[فرمان]] نداده‌ام و نه هم به ترک حقت.
آن‌گاه قطعه پوستی از جیب خود بیرون آورد و بر آن نوشت:
«به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]، پس تمام کنید [[پیمان]] و تراز و را به [[عدل]]. هرگاه [[نامه]] مرا خواندی آنچه در دست تو می‌باشد از جهت [[کارگزاری]] ما (زکات) [[حفظ]] نما تا به سوی تو بیاید کسی که آن را از تو تحویل بگیرد. والسلام»<ref>التذکرة الحمدونیه، ج۳، ص۲۰ - ۲۱، ح۱۷.</ref>.
از این گزارش به خوبی استفاده می‌شود که علی{{ع}} به هیچ روی ستم بر [[مردم]] را در دریافت [[زکات]] روا ندانسته و همیشه بر کار [[کارگزاران]] خویش [[نظارت]] میکرد و هر گونه اجحافی را پی‌گیری می‌نمود؛ از این رو [[کارگزار]] [[خطا]] کار خود را که زکات را برابر ضوابط اعلام شده گردآوری نکرده بود به سرعت برکنار فرمود.
[[پرداخت زکات]]
زکات بر [[انسان]] بالغ و [[عاقل]]، با گذشت یک سال بر [[مال]]، آن‌گاه که به حد نصاب [[شرعی]] یاد شده برسد لازم است و مال قرضی زکات ندارد و زکات آن بر صاحب مال است<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۲۹۳.</ref>، آن هم هنگامی که دریافت می‌کند.
در [[منابع اهل سنّت]]، [[روایات]] گوناگونی آورده شده که علی{{ع}} در [[اموال]] [[یتیمان]]، [[زکات]] را [[واجب]] می‌دانست و مستند تمام اینها داستان [[فرزندان]] [[آل]] ابی [[رافع]] است. [[ابن حزم]] در کتاب محلی از سفیان ثوری از [[حبیب بن ابی ثابت]] از [[عبیدالله بن ابی رافع]] نقل می‌کند که گفت:
[[علی بن ابی طالب]]{{ع}} [[زمین]] ما را به ۸۰ هزار درهم فروخت و ما یتیمانی بودیم که در [[منزل]] او [[زندگی]] می‌‌کردیم، پس هنگامی که اموال خود را دریافت کردیم کم آمد. گفت: من سالیانه زکات آن را می‌دادم<ref>المحلی، ج۵، ص۲۰۸؛ الاموال، ص۵۴۹، ح۱۳۰۶.</ref>.
این [[روایت]] به نظر درست نمی‌آید و با [[فقه شیعه]] که زکات را در اموال [[یتیم]] روا نمی‌داند مخالف است<ref>ر.ک: کافی، ج۳، ص۵۴۰، «باب زکاة مال الیتیم».</ref>. آن هم اموالی که تجارتی با آن نشود. افزون بر این:
اولاً: [[ابورافع]] در [[زمان]] [[حکومت علی]]{{ع}} زندگی می‌کرد و خزانه‌دار حضرت بوده است و فوت او را در [[مدینه]] در زمان [[امامت امام حسن]]{{ع}} دانسته‌اند<ref>رجال نجاشی، ص۵.</ref>.
ثانیاً: بر فرض که پیش از علی{{ع}} از [[دنیا]] رفته باشد، فرزندان وی؛ مانند [[علی بن ابی رافع]] و عبیدالله یتیم نبوده، بلکه بالغ و عاقل، و کاتب علی{{ع}} بوده‌اند.
ثالثاً: در صورتی این ادعا درست است که درگذشت ابورافع را در زمان خلفای گذشته بدانیم و بر فرض [[صحت]]، زکات آن را باید به [[دستگاه خلافت]] می‌داد و این امر بر کسی پوشیده نمی‌ماند.
شاید نقل این [[روایت]] ساختگی به خاطر این باشد که [[ابورافع]]، [[زمین]] خود را در [[خیبر]] و منزلش را در [[مدینه]] فروخت و همراه علی{{ع}} به [[کوفه]] رفت و پس از بازگشت به مدینه، [[امام حسن]]{{ع}} نیمی از [[منزل]] علی{{ع}} در مدینه را به وی داد<ref>رجال نجاشی، ص۵ - ۶.</ref>.
جاعلان این داستان خواسته‌اند [[فداکاری]] ابورافع و کمک امام حسن{{ع}} را با این نقل از میان ببرند و [[واقعیت]] را وارونه جلوه دهند.
از علی{{ع}} درباره [[زکات]] [[مال یتیم]] نقل شده که فرمودند:
مال یتیم، نزد [[وصی]] است با آن کاری ندارد تا [[یتیم]] بالغ شود، و بر او زکاتی نیست تا بالغ گردد<ref>مستدرک الوسائل، ج۷، ص۴۹.</ref>.
جالب توجه است که [[قرضاوی]] در کتاب [[فقه]] الزکاة در [[نقد]] زکات در [[اموال]] یتیم، از قول علی{{ع}} می‌گوید: عجیب است که زید، صادق و [[یحیی]] منکر زکات بر اموال یتیم هستند<ref>فقه الزکاة، ج۱، ص۱۰۶.</ref>.
پس چگونه می‌‌توان این ادعا را پذیرفت.
مصرف‌های زکات
برخی در تقسیمی که از [[بیت المال]] در [[دولت اسلامی]] دارند به جهت [[مصرف]] متفاوت زکات با [[خراج]] و دیگر منابع بیت المال، بخش زکات را جداگانه قرار داده که در بیت المال ویژه زکات، [[زکات]] حیوانات، زمین‌های عشری؛ یعنی زکات [[غلات]] چهارگانه و یک دهمی که از تاجران [[مسلمان]] دریافت می‌شده جمع و به مصرف ویژه خود میرسیده است<ref>قرضاوی، فقه الزکاة، ج۲، ص۷۵۷.</ref>.
در [[قرآن کریم]] هشت مصرف برای زکات یاد شده:
{{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ}}<ref>«زکات، تنها از آن تهیدستان و بیچارگان و مأموران (دریافت) آنها و دلجویی‌شدگان و در راه (آزادی) بردگان و از آن وامداران و (هزینه) در راه خداوند و از آن در راه‌ماندگان است که از سوی خداوند واجب گردیده است و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۶۰.</ref>.
در چگونگی این [[موارد مصرف]]، روایاتی از [[امام علی]]{{ع}} رسیده است. از دیدگاه [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} لازم نیست که [[زکات]] در هشت مورد [[مصرف]] شود، بلکه ممکن است در یکی از این هشت صنف به مصرف برسد. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لا بأس أن یبعث الرجل الزکاة فی صنف واحد}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۸، ص۷۶۰؛ موسوعة فقه علی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
اشکال ندارد که مرد زکات را برای یکی از مصارف بفرستد.
١. مؤلفة [[قلوب]]
در ر کتاب موسوعه [[فقه]] [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} از ابن [[قدامه]] نقل می‌کند که: از [[عمر]] و [[عثمان]] و علی{{ع}} گزارشی نرسیده که زکات را در [[تألیف قلوب]] مصرف کرده باشند<ref>موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>. اگر این نقل را درست بدانیم به این معنا است که چنین اتفاقی در دوران حضرت نیفتاده نه این که این گروه، [[استحقاق]] دریافت زکات را ندارند و نباید زکات در این راه به مصرف برسد.
۲ و ۳. [[فقرا]] و [[مساکین]]
آن‌گاه که امیرالمؤمنین{{ع}} در [[خطبه قاصعه]] به توضیح درباره [[احکام اسلامی]] میپردازد و از [[نماز]] و [[روزه]] و زکات یاد می‌کند در اهمیت زکات می‌فرماید:
{{متن حدیث|مَعَ مَا فِي الزَّكَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْأَرْضِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ إِلَى أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْفَقْرِ}}<ref>نهج البلاغه خطبه ۱۹۲، در این زمینه ر.ک: وسائل، ج۶، ص۱۴۴، روایت تفسیر نعمائی.</ref>؛
افزون بر آنچه یاد شد، [[زکات]] باعث می‌شود که داده‌های [[زمین]] و جز آن به مصرف [[مردم]] [[مسکین]] و [[فقیر]] برسد.
و در روایاتی که در گذشته از آن حضرت یاد شد بر کمک به فقرا تأکید شده و این کمک، [[فلسفه]] زکات دانسته شده بود؛ اما در [[سخنان علی]]{{ع}} شرایطی برای مصرف آن توسط فقرا آورده شده است:
۱. انسان‌های نیازمند [[قوی]]، توانا و سالم نباید زکات دریافت کنند، بلکه باید با کار، مخارج خویش را تأمین نمایند. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِيٍّ، وَ لَا لِذِي مِرَّةٍ سَوِيٍّ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۱.</ref>؛
زکات برای انسان‌های [[بی‌نیاز]] و افراد قوی سالم، [[حلال]] نیست.
این [[روایت]] از [[رسول خدا]]{{صل}} با همین عبارت نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵.</ref>.
۲. امیرالمؤمنین{{ع}} برابر روایاتی که از ایشان نقل شده، [[مرز]] [[فقر]] و [[غنی]] را مشخص کرده‌اند و به تعبیر امروز «[[خط فقر]]» از نظر علی{{ع}} ۵۰ درهم است. کسانی که درآمد آنها به پنجاه درهم و بالاتر میرسید مستحقّ دریافت [[زکات]] نبودند و چنانچه کمتر از آن بوده به آنها زکات می‌داده و در نتیجه، [[پرداخت زکات]] به [[فقرا]] به [[میزان]] پنجاه درهم بوده است. آن حضرت فرمود:
{{متن حدیث|لَا تَحِلُّ الزَّكَاةُ لِمَنْ لَهُ خَمْسُونَ دِرْهَماً أَوْ قِيمَتَهَا مِنَ الذَّهَبِ}}<ref>ابن زنجویه، الاموال، ج۳، ص۱۲۰، ح۲۳۶۸؛ وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰؛ المحلی، ج۶، ص۱۵۶؛ موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸ به نقل از مسند زید، ج۲، ص۶۰۱؛ المغنی، ج۶، ص۶۶.</ref>؛
زکات برای کسی که پنجاه درهم یا قیمت آن را از طلا دارد [[حلال]] نیست.
تعیین سقفی معین برای [[شناخت]] مرز فقر و غنی برای این بوده که زکات به همه افراد برسد و به گونه‌ای نباشد که برخی مقدار زیادی زکات دریافت کنند و شماری به نان شب نیازمند باشند. تعیین ۵۰ درهم مربوط به [[زمان]] آن حضرت بوده و متناسب با وضعیت [[مردم]]، خط فقر تفاوت می‌کند.
از [[امام صادق]]{{ع}} روایتی نقل شده که ایشان فرمودند: [[زکات]] برای کسی که ۷۰۰ درهم دارد؛ اما کار ندارد حلال است؛ ولی برای کسی که پنجاه درهم و نیز شغلی دارد که مخارج [[خانواده]] خود را می‌دهد حلال نیست<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۶۴، ح۲۶.</ref>.
از این [[روایت]] استفاده می‌شود که [[فقیر]] کسی بوده که درآمد سالیانه او کمتر از ۷۰۰ درهم بوده است.
۳. دادن زکات به کسانی که [[واجب]] النفقه [[انسان]] هستند جایز نیست:
نباید پدر به فرزند و برعکس زکات بدهند. از آن حضرت نقل شده که فرمودند:
{{متن حدیث|ليس لولد و لا لوالد حق في صدقة مفروضة، و من كان له والد أو ولد فلم يصله فهو عاق}}<ref>بیهقی، سنن الکبری، ج۷، ص۲۸؛ موسوعة فقه علی بن أبی طالب{{ع}}، ص۳۰۷.</ref>؛
برای پسر و پدر حقی در زکات واجب نیست و کسی که پدر یا پسر دارد و به او کمک نکند، عاق است.
این معنا برابر با [[فقه شیعه]] است و [[روایات]] گوناگونی در [[وسائل الشیعه]] در این باره نقل شده است<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۶۵، باب سیزدهم از ابواب مستحقین زکات.</ref>.
۴. از دیگر شرایط [[مصرف زکات]]، این است که گیرنده آن نباید از [[بنی هاشم]] باشد. [[فقها]]، مصرف زکات[[بنی هاشم]] را در [[خاندان]] بنی [[هاشمی]] جایز دانسته‌اند؛ اما مصرف زکات دیگران توسط بنی هاشم جایز نیست. از [[رسول خدا]]{{صل}} و علی{{ع}} روایات گوناگونی در این زمینه رسیده است. در بحارالأنوار می‌‌توان نمونه‌های آن را مطالعه کرد<ref>بحارالأنوار، ج۹۳، ص۷۴ - ۷۶.</ref>.
در [[نهج البلاغه]] نیز آن‌گاه که داستان [[عقیل]] را مطرح می‌کند به جریان دیگری اشاره مینماید که شخصی شبانه حلوایی به [[منزل]] حضرت آورده حضرت می‌فرماید:
آیا این [[صله]] یا [[زکات]] یا [[صدقه]] است که همه اینها بر ما [[اهل بیت]] [[حرام]] است<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>.
در تفاوت [[فقیر]] و [[مسکین]] نوشته‌اند: فقیر کسی است که سؤال نمی‌کند و مسکین سؤال می‌کند. اصمعی گفته است: فقیر کسی است که [[مالی]] دارد تا از آن استفاده کند؛ اما مسکین کسی است که چیزی ندارد<ref>ابن میثم، شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۴۱۸.</ref> و در واقع زمین‌گیر است.
۴. ورشکستگان و [[قرض]] داران
برابر روایتی که از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} نقل شده، افراد ورشکسته و مدیون باید به مقدار [[دینی]] که دارند به آنان زکات داده شود. در صورتی که در دریافت قرض [[اسراف]] نکرده باشند:
{{متن حدیث|يُعْطَى الْمُسْتَدِينُونَ مِنَ الصَّدَقَةِ وَ الزَّكَاةِ دَيْنَهُمْ كُلَّهُ مَا بَلَغَ إِذَا اسْتَدَانُوا فِي غَيْرِ سَرَفٍ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۱۸۰ و ۲۰۸؛ قرب الاسناد، ص۱۰۹، ح۳۷۴.</ref>؛
همه قرض افراد مقروض از صدقه و زکات داده می‌شود [البته] هر قدر که برسد در صورتی که در راه غیر اسراف قرض کرده باشند.
۵. [[بردگان]]
علی{{ع}} برای [[آزادی بردگان]] [[اولویت]] را به برده‌های مکاتب می‌داد؛ یعنی آنان که با بستن [[قرارداد]] با ارباب خود در صدد [[آزاد]] ساختن خویش بودند و زکات را در راه [[آزادی]] آنان به کار می‌برد، سپس آزادی دیگر [[بردگان]]<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>.
۶. [[کارگزاران زکات]]
از [[موارد مصرف زکات]]، عاملان و گردآورندگان آن هستند. برابر [[آیه قرآن]]، آنان حقی در [[زکات]] دارند و علی{{ع}} در نامه‌ای که برای گردآورندگان زکات نوشت بر داشتن [[حق]] آنها تصریح نمود که از این بابت نگران نباشند و توجه داشته باشند که دیگران نیز حقی دارند که توسط [[مسئول]] [[زکات]] باید ادا شود. [[شریک بن نمله]]، یکی از ساعیان زکات می‌گوید: در هنگام [[گردآوری زکات]]، برادرم با من بود، پس از این که زکات را جمع کردم، برادرم را بر شتری سوار کردم و گفتم: اگر علی{{ع}} [[اجازه]] دهد وگرنه از [[مال]] خودم مخارج [و کرایه] آن را می‌پردازم، چون نزد علی{{ع}} رفتم داستان برادرم را تعریف کردم، علی{{ع}} فرمود:
{{متن حدیث|لك فيه نصيب}}<ref>موسوعة فقه علی بن ابی طالب{{ع}}، ص۳۰۸.</ref>؛
برای تو در آن بهره‌ای است.
۷ و ۸. [[سبیل الله]] و [[ابن السبیل]]
[[سبیل الله]]؛ یعنی در [[راه خدا]] راه [[خدا]] در [[فقه]] به [[جهاد]]، همه راه‌های خیر، عمارت [[مسجد]]، [[اصلاح]] پل‌ها و کمک به [[حاجی]] و [[زائر]] [[تفسیر]] شده است<ref>مختلف الشیعه، ج۳، ص۷۹.</ref>. [[ابن سبیل]]؛ یعنی [[در راه مانده]] و به کسی گفته می‌شود که در [[سفر]] هزینه [[مسافرت]] خود را نداشته باشد گرچه در [[وطن]] خود ثروت‌مند باشد.
[[حضرت علی]]{{ع}} در [[نامه]] ۲۶ [[نهج البلاغه]] برابر شرح [[ابن ابی الحدید]] به هفت [[مصرف زکات]] اشاره کرده است. وی [[معتقد]] است {{متن قرآن|مُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ}} در [[زمان رسول خدا]]{{صل}} لازم بوده است که [[اسلام]] هنوز [[ضعیف]] بوده است؛ اما این [[حقّ]]، پس از آن حضرت ساقط شده است؛ از این رو در نامه ۲۶ به آن اشاره نشده است. حضرت به [[کارگزار]] خود می‌نویسد: تو را در این زکات، حقی است و دیگران نیز [[شریک]] تو هستند و ما حق تو را خواهیم داد تا این که می‌فرماید:
{{متن حدیث|وَ بُؤْسَى لِمَنْ خَصْمُهُ عِنْدَ اللَّهِ الْفُقَرَاءُ وَ الْمَسَاكِينُ وَ السَّائِلُونَ وَ الْمَدْفُوعُونَ وَ الْغَارِمُونَ وَ ابْنُ السَّبِيلِ}}؛
و [[بدا]] به حال کسی که [[دشمن]] او نزد [[خدا]] [[فقرا]]، مسکین‌ها، سؤال کنندگان، پرداخت شدگان، ورشکستگان و [[در راه ماندگان]] باشد.
[[ابن ابی الحدید]] با اشاره به مصارف هشتگانه [[زکات]] که در [[قرآن]] آمده و [[سقوط]] سهم مؤلفه پس از [[پیامبر]] و بیان سهم عامل زکات در فرازهای پیشین [[نامه]] بر این [[باور]] است حضرت، شش [[مصرف]] دیگر آن را یاد نموده است. وی سائلان را همان [[بردگان]] می‌داند که در [[آیه قرآن]] آمده و آنان [[بندگان]] مکاتبی هستند که نمی‌توانند [[حق مال]] الکتابه خود را بپردازند و از [[مردم]] برای [[آزادی]] خود [[درخواست کمک]] مینمایند. برخی گفته‌اند منظور از رقاب در [[آیه]]، بردگانی هستند که از [[ثروتمندان]] می‌خواهند آنها را خریده و [[آزاد]] کنند.
ابن ابی الحدید، مدفوعون را در این [[کلام]]، [[سبیل الله]] می‌داند و می‌گوید: مراد [[مجاهدان]] [[فقیری]] هستند که از آنان به خاطر فقرشان تعبیر به مدفوعون شده؛ یعنی پرداخت شدگان. مدفوع و مدفَّع به معنای [[فقیر]] است؛ زیرا هر کس، آن را از خود دفع می‌کند و گفته شده آنان حاجیانی هستند که در [[حج]] مانده‌اند؛ چون از اتمام حج آنها [[دفاع]] شده است یا از بازگشت آنها به وطنشان [[حمایت]] شده است<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۵، ص۱۶۱.</ref>.


== منابع ==
== منابع ==
Msadeq
مدیران
۱۱۵٬۱۸۳

ویرایش

برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/wiki/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/1228393»