خشم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[امام خمینی]]، «خشم» یا «غضب» را به [[ناپسند]] و [[پسندیده]] تقسیم کرده و غضب ناپسند تجاوزِ [[قوه غضبیه]] از حد [[اعتدال]] است و غضب پسندیده به‌کاربستن قوه غضبیه در راه [[حق]] و تسلیم‌شدن در برابر [[عقل]] می‌باشد.

در [[قرآن]] از [[غضب الهی]] [[سخن]] به میان آمده و [[خداوند]] افرادی را که به هنگام غضب‌ کردن [[خشم]] خود را فروخورده و از دیگران درمی‌گذرند، [[ستایش]] می‌کند. امام خمینی قوه غضبیه را یکی از [[نعمت‌های الهی]] برشمرده که با آن [[دنیا]] و [[آخرت]] آباد می‌شود؛ زیرا این [[قوه]] برای [[حفظ نظام]] بشری [[خلق]] شده؛ به گونه‌ای که [[اجرای حدود]] و [[سیاسات]] دینیه منوط به آن می‌باشد و غضب در برابر [[ظلم]] و در میدان [[جهاد]] امری پسندیده است. امام خمینی خطر قوه غضبیه را از سایر قوا بیشتر دانسته، و [[حب نفس]] و فضیلت‌انگاری غضب را از اسباب غضب ناپسند و [[فساد]] [[ایمان]] و [[بدرفتاری]] با [[خانواده]]، را از جمله آثار غضب برمی‌شمارد. ایشان برای درمان غضب روش‌های [[علمی]] چون [[تفکر]] در [[مفاسد]] غضب و عملی چون رفتن از محل غضب بیان کرده است. امام خمینی در موارد رعایت‌ نشدن [[حدود الهی]] و [[مشاهده]] ظلم [[غضبناک]] می‌شد و توصیه می‌کرد در برابر [[دشمنان]] با غضب برخورد شود.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

«غضب» به معنای «خشم» و [[عصبانیت]]<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۶/۵۱۸۵.</ref> یا جوشش و غلیان [[خون]] برای [[انتقام]]<ref>طریحی، مجمع البحرین، ۲/۱۳۳.</ref> است. در اصطلاح [[علم اخلاق]] غضب [[انسانی]] کیفیتی [[نفسانی]] است که سبب حرکت و [[هیجان نفس]] برای [[غلبه]] و [[پیروزی]] می‌شود و برای [[شهوت]] [[انتقام‌جویی]] می‌باشد.<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۲۹۴–۲۹۵؛ خواجه‌نصیر، اخلاق ناصری، ۱۳۸–۱۳۹؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۲۱.</ref> امام خمینی در تبیین غضب، تعریف [[ابن‌مسکویه]] را پذیرفته است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۳؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۳۹.</ref> در مقابل آن [[حلم]]، [[رحمت]] و [[خمود]] است. حلم صفتی است که در اثر [[اعتدال]] در [[قوه غضبیه]] حاصل می‌شود و کنترل نفس را در [[ناملایمات]] به دست می‌گیرد و منجر به [[آرامش]] آن می‌شود.<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۰۳؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۰ و ۳۶۷.</ref> [[حلم]] صفت [[شجاعت]] را به همراه دارد<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۹۷.</ref> که [[حد وسط]] میان [[جبن]] و [[تهور]] است<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۱۰۹؛ امام خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۹.</ref> و [[رحمت]] به معنای [[رأفت]] و [[رقّت]] [[قلب]] است و این رحمت به دلیل اینکه لازم یا ملزوم حلم است، مقابل [[غضب]] واقع می‌شود.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۲۹ و ۲۴۰.</ref> اما [[خمودی]] صفتی است که بر اثر [[تفریط]] در [[قوه شهویه]] یا غضبیه حاصل می‌شود.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۷۸ و ۳۶۹.</ref>

[[امام خمینی]] به [[پیروی]] از ابن‌مسکویه و همسو با دیگر [[دانشمندان]] [[اخلاق]]،<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۲/۳۳۱؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۲۶.</ref> غضب را به دو نوع [[ناپسند]] و [[پسندیده]] تقسیم کرده است: غضب ناپسند و [[شیطانی]] تجاوزِ قوه غضبیه از حد [[عقل]] و اعتدال است و غضب پسندیده به‌کاربستن قوه غضبیه در راه [[حق]] و تسلیم‌شدن در برابر [[عقل سلیم]] و [[اوامر]] انبیای [[عظیم‌الشأن]]{{ع}} می‌باشد که دراین‌صورت از [[جنود]] [[رحمان]] و نوعی شجاعت است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۶؛ امام خمینی، تقریرات، ۳/۳۶۳.</ref>

واژه غضب با واژگانی چون شجاعت و [[قساوت]] مرتبط است. امام خمینی در بیان فرق غضب ناپسند و شجاعت [[معتقد]] است غضب غیر از شجاعت است و مبادی، آثار و [[خواص]] آن با این صفت متفاوت می‌باشد؛ زیرا مبدأ شجاعت، قوت و [[اطمینان]] نفس و همچنین اعتدال[[ایمان]] و اهمیت‌ندادن به امور دنیاست که با تعدیل قوه غضبیه و [[تهذیب]] آن حاصل می‌شود، اما غضب ناپسند از [[ضعف نفس]] و [[تزلزل]] و [[سستی ایمان]] و عدم اعتدال مزاج [[روح]] است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۲.</ref> همچنین ایشان قساوت را همان [[غلظت]] و [[سختی]] قلب می‌داند که مقابل آن رقّت قلب قرار دارد؛ اما غضب حالتی [[نفسانی]] برای [[انتقام]] است که به واسطه آن [[عقل]] [[منحرف]] می‌شود و از [[ادراک]] بازمی‌ماند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۳۷–۲۳۸.</ref> [[غضب]] از صفاتی است که بر [[خداوند متعال]] نیز صادق است؛ ولی این صفت در [[خداوند]] کیف نفسانی نبوده، بلکه از [[کمالات وجودی]] و از [[صفات جلال]] [[حق‌تعالی]] شمرده می‌شود.<ref>فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۸۰–۸۱ و ۱۰۸.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

[[قوه غضبیه]] از [[نعمت‌های الهی]] است که خداوند در نهاد [[انسان]] قرار داده است تا با استفاده صحیح از آن به [[سعادت]] نایل شود. نسبت‌دادن تمام [[صفات ناپسند]] به [[خدایان]] در اغلب [[ادیان]] ابتدایی [[جهان]] دیده می‌شود<ref>ناس، تاریخ جامع ادیان، ۹۴.</ref> و از ویژگی‌های بارز خدایان شمرده شده است.<ref>هومر، ترجمه سعید نفیسی، ۹ و ۴۳–۴۴.</ref> در [[ادیان توحیدی]] این صفت به معنای [[پسندیده]] آن به خداوند نسبت داده شده است.<ref>کتاب مقدس، پیدایش، ب۶، ۵–۱۳؛ کتاب مقدس، یوحنا، ب۳، ۳۶؛ کتاب مقدس، نامه به اهل روم، ب۱، ۱۸.</ref> در [[آیات قرآن]] نیز از غضب و [[سخط]] [[الهی]] سخن به میان آمده است.<ref>فاتحه، ۷؛ نساء، ۹۳؛ طه، ۸۶؛ ممتحنه، ۱۳.</ref>

بحث از غضب و آثار و نتایج آن در کلمات [[اندیشمندان]] و حکمای پیش از [[اسلام]]، مانند حکمای یونان دیده می‌شود.<ref>ارسطو، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، ۱/۳۰۵؛ افلوطین، اثولوجیا، ۲۱، ۳۹، ۸۲ و ۱۹۳.</ref> به این بحث در [[فرهنگ]] و [[معارف اسلامی]] توجه شده است. خداوند در [[قرآن کریم]] افرادی را که به هنگام غضب‌ کردن [[خشم]] خود را فروخورده و از دیگران درمی‌گذرند، [[ستایش]] کرده است {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ}}<ref>«و (نیز برای) کسانی که از گناهان بزرگ و کارهای زشت دوری می‌گزینند و چون به خشم آیند درمی‌گذرند» سوره شوری، آیه ۳۷.</ref> و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را به [[غلظت]] که از آثار غضب است، در برابر [[کفار]] امر می‌کند {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ}}<ref>«ای پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر و جایگاهشان دوزخ است و (این) پایانه، بد است» سوره توبه، آیه ۷۳.</ref> در [[منابع روایی]] نیز بابی به غضب اختصاص داده شده و مبادی و آثار و [[احکام]] آن بیان شده است.<ref>کلینی، کافی، ۲/۳۰۲–۳۰۵؛ مجلسی، بحارالانوار، ۷۰/۲۶۲–۲۸۱.</ref> در برخی از [[روایات]]، غضب [[ناپسند]] کلید هر [[شر]] و منشأ همه [[گناهان]] و [[لغزش‌ها]] شمرده شده است.<ref>کلینی، کافی، ۲/۳۰۳.</ref>

بحث [[غضب]] از اصول مسائل [[علم اخلاق]] است. ابن‌مسکویه از علمای [[قرن پنجم]] از نخستین [[اندیشمندان اسلامی]] است که در کتاب [[تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق]] به این بحث پرداخت.<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق، ۹۷.</ref> پس از او غزالی در [[احیاء علوم الدین]]<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، احیاء علوم الدین، ۹/۸۸.</ref> و [[خواجه‌ نصیر طوسی]] در [[اخلاق ناصری]] و [[نراقی]] در [[جامع السعادات]] به [[پیروی]] از [[اندیشه]] وی، باب مستقلی به غضب اختصاص داده و دربارهٔ اقسام و فواید و آثار آن سخن گفته و راه‌های درمانی برای غضب [[ناپسند]] پیشنهاد کرده‌اند.<ref>خواجه‌نصیر، اخلاق ناصری، ۱۳۲–۱۴۰؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۹–۳۰۸؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۲۱–۳۳۱؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۲۳۶–۲۴۲.</ref>

[[امام خمینی]] در بیان مفهوم غضب [[کلام]] ابن‌مسکویه را بهترین کلام در این موضوع می‌داند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۳۹.</ref> ایشان [[حدیث]] هفتم از کتاب [[شرح چهل حدیث]]<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۳.</ref> و مقصد یازدهم از کتاب [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]]<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۳۷–۲۵۶.</ref> را به این موضوع اختصاص داده و به بیان [[حقیقت]] [[قوه غضبیه]] و صفت غضب و آثار و راهکارهای درمان غضب ناپسند پرداخته و در آثار دیگر خود نیز به‌مناسبت از آن سخن گفته است.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

[[علمای اخلاق]] میان حقیقت غضب و قوه غضبیه فرق گذاشته‌اند.<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۲۹۴؛ شبّر، الاخلاق، ۱۴۳.</ref> بعضی صفت غضب را حرکت نفس می‌دانند که [[غایت]] آن [[شهوت]] [[انتقام]] است که [[عقل]] را محجوب می‌کند.<ref>خواجه‌نصیر، اخلاق ناصری، ۱۳۸–۱۳۹.</ref> بعضی آن را صفتی [[نکوهیده]] می‌دانند که اصل آن از [[آتش]] و حرارت و از ناحیه [[شیطان]] است.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۰۵.</ref> این صفت از قوه غضبیه نشئت می‌گیرد که در کنار قوای عاقله و شهویه از [[قوای نفس انسانی]] محسوب می‌شود.<ref>فارابی، الجمع بین رأی الحکیمین، ۱۴–۱۶.</ref>

[[امام خمینی]] تقسیم‌بندی [[علمای اخلاق]] در تقسیم قوا به [[قوه عاقله]]، شهویه و غضبیه را پذیرفته<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴ و ۵۱۱.</ref> و [[قوه غضبیه]] را یکی از قوای [[فطری]] و جبلّی و از [[نعمت‌های الهی]] برشمرده است<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۱–۲۴۲.</ref> که با آن [[دنیا]] و [[آخرت]] [[آدمی]] آباد می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۴.</ref> ایشان بر این [[باور]] است که این [[قوه]] برای [[حفظ نظام]] بشری [[خلق]] شده؛ به گونه‌ای که [[اجرای حدود و تعزیرات]] و [[سیاسات]] دینیه و عقلیه و نیز حفظ نظام[[خانواده]] و [[جان]] و [[مال]] منوط به آن می‌باشد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۴–۱۳۵؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۱–۲۴۲.</ref>

امام خمینی استفاده درست از قوه غضبیه را منوط به [[اعتدال]] این قوه دانسته و [[معتقد]] است استفاده نکردن یا استفاده ناصحیح از این قوه، افزون بر [[کفران نعمت]]<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۴.</ref> خروج از حدّ اعتدال نفس است<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۵.</ref> و [[انسان]] را از بسیاری از [[کمالات]] و پیشرفت‌ها بازمی‌دارد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۴.</ref> همچنان‌که [[افراط]] در قوه غضبیه در مواقعی موجب [[فساد]] [[ایمان]] و [[شقاوت]] و [[بدبختی]] [[انسان]] می‌شود،<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۷۰.</ref> [[تفریط]] در قوه غضبیه نیز باعث نقصان [[ملکات]] می‌شود و [[مفاسد]] بسیار و معایب بی‌شماری ازجمله [[ترس]]، [[ضعف]]، [[سستی]]، [[تنبلی]] و همچنین کم‌صبری و [[خمودی]] در پی دارد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۴؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۳.</ref> از این‌رو [[غضب]] در برابر [[ظلم]] و در [[رویارویی]] با فساد و در موارد [[امر به معروف و نهی از منکر]] و همچنین در میدان [[جهاد]] و [[دفاع]]، امری [[پسندیده]] و لازم است و سستی در آن موجب بروز خطرهای بزرگی در [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] می‌شود<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۶۹.</ref>؛ زیرا [[جامعه انسانی]] همواره در معرض مفاسد و بیماری‌هایی است که اگر از آن دفع نشود [[نظام جامعه]] سالم به هم می‌خورد و [[مدنیت]] [[جامعه]] رو به زوال می‌رود.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۲.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

غضب از صفاتی است که در [[متون دینی]] به خداوند نیز نسبت داده شده {{متن قرآن|قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَيْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولَئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضَلُّ عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ}}<ref>«بگو آیا می‌خواهید از کسانی که نزد خداوند کیفری بدتر از این دارند، آگاهتان گردانم؟» سوره مائده، آیه ۶۰.</ref> <ref>نهج البلاغه، ح۳۰، ۵۰۷.</ref> و از صفات [[قهر]] و [[جلالی]]خداوند است.<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۶/۲۱۸.</ref> طبق برخی [[روایات]]<ref>کلینی، کافی، ۲/۵۲۹؛ فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۸۳.</ref> [[رحمت خداوند]] بر غضب او [[غلبه]] دارد. [[امام خمینی]] مانند دیگر علمای [[عرفان]] و [[اخلاق]]<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۹۶۸؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۸/۳۸۴.</ref> بر این نکته تأکید کرده و [[تفاسیر]] چندی از آن ارائه کرده است؛ مانند ظهور [[محبت الهی]] در مظاهر جمالی<ref>امام خمینی، دعاء السحر، ۲۹.</ref> و تقدم اسمای محیط بر اسمای محاط.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۷.</ref> از این‌رو [[کتاب خداوند]] با اسم [[رحمن]] و [[رحیم]] آغاز شده است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۶۹.</ref> ایشان صفت [[رحمت]] را ذاتی [[پروردگار]] و اوصاف غضب و [[انتقام]] را تبعی می‌داند<ref>امام خمینی، تفسیر حمد، ۱۰۳.</ref> و [[معتقد]] است [[رحمت الهی]] گاهی به صورت قهر و غضب جاری می‌شود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۸۶.</ref> و حدود، [[تعزیرات]]، [[قصاص]] و امثال آن در [[حقیقت]] رحمت و رأفتی است که به صورت غضب و انتقام جلوه کرده است و حتی [[جهنم]] نیز رحمتی است که به صورت [[غضب الهی]] ظاهر گشته است؛ زیرا بعضی از [[اهل جهنم]] که [[لیاقت]] رسیدن به [[سعادت]] را دارند، تنها با [[پاک]] و خالص‌شدن در جهنم می‌توانند بدان دست یابند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۳۳.</ref>.<ref>ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل، غضب (مقاله)| مقاله «غضب»، دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

امام خمینی همسو با [[علمای اخلاق]]،<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۹۹–۱۰۱؛ خواجه‌نصیر، اخلاق ناصری، ۱۴۰.</ref> اسباب و منشأهای بسیاری را برای غضب [[ناپسند]] در انسان ذکر کرده که از آن جمله می‌توان به [[حبّ دنیا]] که منشأ همه [[گناهان]] است، اشاره کرد؛ زیرا وقتی [[حب دنیا]] در [[دل]] جا گرفت، به مجرد اینکه مزاحمتی برای آن حاصل شد، [[قوه غضب]] به [[جوش]] می‌آید و عنان و [[اختیار]] را از [[انسان]] سلب می‌کند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۷۷.</ref> از دیگر اسباب [[غضب]]، [[حب نفس]] و [[عجب]] و [[افتخار]] و [[لجاجت]] است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱ و ۱۴۳.</ref> ایشان در مواضعی ریشه غضب را در دو چیز خلاصه می‌داند که یکی حب نفس و دیگری فضیلت‌انگاری غضب و [[مفاسد]] حاصل از آن است<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱–۱۴۲.</ref> و بقیه امور به این دو عامل بازمی‌گردد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۳.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

[[امام خمینی]] با استناد به بعضی [[احادیث]]<ref>کلینی، کافی، ۲/۳۰۳.</ref> غضب ناپسند را کلید هر [[بدی]] دانسته است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۸.</ref> ایشان مانند دیگر [[علمای اخلاق]]<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۸۹–۲۹۹؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۲۱–۳۲۲.</ref> آثار متعددی برای غضب ناپسند برمی‌شمارد و ازجمله مهم‌ترین آنها [[فساد]] [[ایمان]] است که موجب [[شقاوت]] و [[بدبختی]] [[انسان]] در دو [[جهان]] می‌گردد<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۷۰.</ref>؛ همچنین غضب سبب [[بدرفتاری]] با [[خانواده]]، [[جامعه]]، هتک [[محرمات]]، احتمال وقوع [[قتل نفس]] و [[ناسزاگویی]] به [[نوامیس الهی]] می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۷–۱۳۸.</ref>

در یک نگاه کلی، به [[اعتقاد]] امام خمینی آنچه از [[زشتی‌ها]] و [[ناهنجاری‌ها]] در جامعه دیده می‌شود، معلول این صفت [[زشت]] است و این بدترین اثر [[اجتماعی]] غضب است. غضب اگر از حدّ خود [[تجاوز]] کند به‌سختی جبران می‌پذیرد؛ ممکن است در انسان به صورت [[ملکه]] در آید و باعث شود صورت برزخی و [[قیامت]] انسان در جانب [[نقص]] به نهایت خود برسد؛ به طوری که طبق [[آیه]]<ref>اعراف، ۱۷۹.</ref> با هیچ موجودی قابل مقایسه نباشد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۷.</ref> در [[حقیقت]] صورت غضب در این عالم صورت [[آتش]] [[غضب خداوند]] در آن عالم است و همچنان‌که غضب از [[باطن]] [[قلب]] ظاهر می‌شود ممکن است آتشی که در [[آخرت]] از [[قلب]] بروز می‌کند صورت همین [[غضب]] باشد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۶؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۸–۲۴۹.</ref> به [[اعتقاد]] ایشان اگر [[انسان]] [[قوه غضبیه]] را بر خلاف [[هدف]] اصلی به‌کارگیرد، مصداق [[ظلوم]] و جهول در [[قرآن]]<ref>احزاب، ۷۲.</ref> می‌گردد و چون رد [[امانت الهی]] نکرده است از [[غضب خداوند]] در [[امان]] نمی‌باشد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۸.</ref>

[[امام خمینی]] خطر قوه غضبیه را از سایر قوا بیشتر دانسته؛ زیرا در یک لحظه می‌تواند تمام [[عقاید حقه]]، [[انوار]] [[معرفت]] و [[ایمان]] را بسوزاند و مبدأ هزاران [[جهالت]] و [[سفاهت]] گردد که در تمام [[عمر]] قابل جبران نباشد.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۷۱.</ref> به اعتقاد ایشان یک نفر با غضب خود ممکن است صدها هزار [[خانواده]] را از میان ببرد؛ به طوری که [[آتش]] غضب هیچ [[حیوانی]] به این ویرانگری و سوزندگی نیست<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۱۱۰.</ref>؛ زیرا وحشی‌گری انسان در هنگام غضب برخلاف دیگر حیوانات، هیچ حد و مرزی ندارد و [[جهنم]] غضبش ممکن است تمام [[عالم طبیعت]] را بسوزاند. ایشان [[جنگ]] دوم جهانی را مصداق این امر می‌داند که آتش غضب یک انسان تمام [[جهان]] را شعله‌ور کرده است.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۴۵.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

[[روایات]] به برخی راهکارها برای درمان و تسکین غضب [[ناپسند]] اشاره کرده‌اند؛ چنان‌که در روایتی از [[امام کاظم]]{{ع}} آمده که شخص [[غضبناک]] درصورتی‌که ایستاده است، بنشیند تا غضب‌اش فروکش کند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۷۰/۲۶۴.</ref>

امام خمینی بر این اعتقاد است که معالجه غضب در حال شدت و افزایش حرارت انسان به‌طور معمول محال است<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱.</ref> و تنها در حالت [[آرامش]] و سکون نفس می‌توان در صدد درمان آن برآمد.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۳۷–۱۳۸؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۵۱.</ref>

# درمان [[علمی]] که با [[تفکر]] در مبادی و [[مفاسد]] [[غضب]] می‌توان به درمان غضب و ریشه آن پرداخت؛ زیرا شدت این صفت گاهی سبب [[گناهان بزرگ]] یا هتک [[محرمات الهی]] می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۷–۱۳۹.</ref>

# درمان عملی که این گونه از درمان در آثار [[امام خمینی]] با توضیح بیشتری بیان شده است. ایشان در دو حالت غضب و سکون نفس راه‌هایی برای درمان حالت غضب ارائه کرده است. در حالت غضب تا زمانی که این حالت شدت پیدا نکرده، خود را با وسایلی مانند رفتن از محل غضب و [[تغییر]] حالت [[نشستن و برخاستن]] منصرف سازد و به [[ذکر خدا]] مشغول کند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۰–۱۴۱؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۲۵۱–۲۵۲.</ref> اما در حالت [[آرامش]] و سکون نفس اساسی‌ترین راه عملی درمان غضب [[ناپسند]] خشکانیدن ماده اصلی آن است؛ زیرا با ریشه‌کن‌ شدن آن [[خشم]] از وجود [[انسان]] رخت بر می‌بندد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱–۱۴۲.</ref> از آنجاکه مهم‌ترین ریشه غضب [[حب]] دنیاست و بیشتر بیماری‌های [[نفسانی]] از قبیل [[حب جاه]] و [[مال]] و [[قدرت‌طلبی]] از آن [[تولید]] می‌شود، [[انسان]] به جهت شدت علاقه‌مندی به این امور، در صورت حاصل‌نشدن هر کدام از آنها، [[قوه]] غضبش به [[هیجان]] می‌آید؛ از این‌رو درمان [[قطعی]] آن با از میان بردن [[حب دنیا]] و [[حب نفس]] امکان‌پذیر است؛ زیرا با [[درمان حب دنیا]] نفس دارای سکون و [[طمأنینه]] می‌شود و آرامش [[قلبی]] برقرار می‌گردد.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۲۵۳–۲۵۵.</ref> ایشان داشتن [[همت]] جدی، [[مخالفت]] با [[هوای نفس]]، [[لعن]] بر [[شیطان]] در [[باطن]] و پناه‌بردن به [[خدا]] را از دیگر راهکارهای درمان این قوه دانسته است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۲۵.</ref>

امام خمینی یکی دیگر از راه‌های درمان غضب را استفاده از عوامل بیرونی می‌داند و [[معتقد]] است ازجمله راهکارهایی که برای مهار غضب شدید مفید است، [[ترساندن]] شخص از ناحیه [[قدرت]] بالاتر است؛ زیرا غضب غالباً بر افراد پایین یا مساوی ظهور می‌کند و در صورت عدم امکان مهار [[غضب]] از راه [[علمی]] و عملی از ناحیه شخص، می‌توان از این راه مانعِ بروز [[مفاسد]] غضب شد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۴۱.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل]]، [[غضب (مقاله)| مقاله «غضب»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]] ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>

امام خمینی اهتمام زیادی به رعایت [[اخلاق]] و [[حقوق]] افراد داشت و در موارد رعایت‌ نشدن [[حدود الهی]] و [[مشاهده]] [[ظلم]] و [[مخالفت با قوانین]] [[الهی]] چون [[قصاص]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۴۹–۴۵۲ و ۲۰/۳۱۴، ۳۱۸.</ref> و در مواردی که [[استقلال]] مملکت در معرض خطر قرار می‌گرفت و [[قوانین]] بر خلاف [[اسلام]] به تصویب می‌رسید،<ref>زمانی، مصاحبه، ۵/۸۸.</ref> [[غضبناک]] می‌شد؛ همچنین در جایی که دربارهٔ [[علما]] [[طعن]] یا تعبیری خلاف [[شأن]] بیان می‌شد، عصبانی می‌شد<ref>توسلی، مصاحبه، ۲/۱۰۰.</ref> و در مواردی که می‌دید بعضی افراد [[مسئول]] با افراد نیازمند به‌خوبی برخورد نمی‌کنند، با [[تندی]] برخورد می‌کرد.<ref>کریمی، خاطره، ۱/۲۲۲.</ref> ایشان [[مسئولان]] را به [[خدمت]] و [[مدارا با مردم]] سفارش می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۶.</ref> و توصیه می‌کرد با [[عطوفت]] و [[رحمت]] با یکدیگر برخورد کنند و در برابر [[دشمنان]] سرسخت باشند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۰۴.</ref> و با غضب و [[خشم]] با دشمنان برخورد کنند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۶.</ref> و در [[حقیقت]] [[دیانت]] جز [[وفاداری]] و [[محبت]] به [[حق]] و اظهار خشم از [[باطل]] نیست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۱۴.</ref>.<ref>ابوالفضل یغمایی |یغمایی، ابوالفضل، غضب (مقاله)| مقاله «غضب»، دانشنامه امام خمینی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۷، ص۴۹۹ – ۵۰۴.</ref>