احسان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''احسان''' به معنای [[نیکی]] کردن و [[کار نیک]] از فضایلی است که در [[قرآن]] و [[روایات]] تأکید فراوانی بر آن شده است. این واژه در [[آیات]] و روایات فراوانی به معنای [[نیکی به دیگران]]؛ [[انجام کارها به وجه نیکو]] و انجام [[رفتار صالح]] و ... به کار رفته است.

احسان از جمله فضایلی است که در [[قرآن]] و [[روایات]] تأکید فراوانی بر آن شده است. [[خداوند]] [[برترین]] محسنین است و از او به "قدیم الإحسان" یاد می‌شود. [[خداوند]]، هم به بندگانش [[نیکی]] و [[بخشش]] کرده و هم کاری را که انجام دهد و چیزی را بیافریند، در کمال [[استواری]] و خوبی و بدون [[نقص]] انجام می‌دهد. احسان به [[پدر]] و [[مادر]]، به [[مردم]] [[فقیر]] و به [[خویشاوندان]] از توصیه‌های [[قرآن]] است. هر کس [[نیکی]] کند به خودش برمی‌گردد و [[خداوند]] هم محسنین را [[دوست]] می‌دارد و به [[عدل]] و احسان [[فرمان]] می‌‌دهد {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}}<ref>«به راستی خداوند به دادگری و نیکی کردن فرمان می‌دهد» سوره نحل، آیه ۹۰.</ref>. در اصطلاح [[دینی]] به کارهای خوب و پاداش‌های [[شایسته]] "حسنه و [[حسنات]]" گفته می‌شود<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[ فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۹.</ref>.

احسان در مقابل "سُوء" و "سَوء"<ref>کتاب العین، ج۳، ص۱۴۳؛ معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۵۸.</ref> ([[بدی]] و بد شدن) به کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدر آن، مفهوم [[زیبایی]]، خوبی، [[نیکی]]، [[شایستگی]]، مورد پسند و...<ref>القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۳؛ تاج العروس، ج۱۸، ص۱۴۰؛ أقرب الموارد، ج۱، ص۶۳۹.</ref> را می‌رساند.  

این واژه و مشتقاتی چون “حَسن”، “حَسَنَة”، “حَسَنات” و “محسن” در [[قرآن]] نیز فراوان آمده است<ref>{{متن قرآن|وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِيلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ}} «و از میوه‌های خرمابن و انگورها شراب و روزی نیکویی به دست می‌آورید، به راستی در این (کار) نشانه‌ای است برای گروهی که خرد می‌ورزند» سوره نحل، آیه ۶۷؛ {{متن قرآن|وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}} «و از ایشان کسانی هستند که می‌گویند: پروردگارا! در این جهان به ما نکویی بخش و در جهان واپسین هم نکویی ده و ما را از عذاب آتش نگاه دار» سوره بقره، آیه ۲۰۱؛ {{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ}} «و نماز را در دو سوی روز و ساعتی از آغاز شب بپا دار؛ بی‌گمان نیکی‌ها بدی‌ها را می‌زدایند؛ این یادکردی برای یادآوران است» سوره هود، آیه ۱۱۴.</ref>. این عنوان در [[وصف]] آن دسته از [[امور دینی]] و [[دنیایی]] به کار می‌رود<ref>المفردات، ص۲۳۶- ۲۳۷؛ لسان العرب، ج۳، ص۱۷۸- ۱۷۹.</ref> که به سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی [[عقلی]]، [[عاطفی]]، [[حسی]] و... می‌تواند با [[برانگیختن]] [[احساس]] [[خوشی]]، [[رضایت]]، زیبایی و [[تحسین]] در [[انسان]]، او را به خود جذب کند<ref>المفردات، ص۲۳۶؛ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۶۷.</ref>. واژه احسان گاهی با حرف “الی” و گاهی با حرف “لام” و “باء” به معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و گاهی بدون حرف اضافه، به معنای کار [[نیکو]] کردن و نیز انجام دادن نیکو و [[شایسته]] یک کار در شکل کامل آن آمده است<ref>صحاح اللغة، ج۵، ص۲۹۹؛ لسان العرب، ج۳، ص۱۷۸-۱۷۹؛ المصباح المنیر، ص۱۳۶.</ref>.<ref>[[ابوالفضل یغمایی|یغمایی، ابوالفضل]]، [[احسان - یغمایی (مقاله)|مقاله «احسان»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۶۳۸؛ [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[ فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۹.</ref>

"احسان" از ریشه "حُسن" به معنای [[زیبایی]] و [[نیکی]] است. در [[روایات]] دوگونه تعریف برای احسان ذکر شده است:

#احسان به‌صورت عام که بنابر این تعریف، هر [[کار نیک]]، در هر شرایط و کیفیتی، احسان و [[نیکی]] شمرده می‌شود، از این رو [[امام علی]] {{ع}} هر معروفی را احسان می‌نامند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۸۸.</ref>.

#احسان در مفهوم خاص، یعنی مصداق [[کار نیک]]. [[امام علی]] {{ع}} در تعریف [[عدل]] و احسان با توجّه به [[تفسیر]] [[آیه]] ۹۰ [[سوره]] نحل "[[خدا]] به [[عدل]] و احسان [[فرمان]] می‌دهد"، فرمود: "[[عدل]]، همان [[انصاف]] و احسان، همان [[بخشش]] است"<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۳۱: {{متن حدیث|وَ قَالَ (علیه السلام): فِي قَوْلِهِ تَعَالَى "إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ"، الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ، وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّلُ}}</ref><ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص۸۸.</ref>.

==احسان در قرآن==

کلمه احسان ۱۹۴ بار در [[قرآن]] استعمال شده که ۱۲ موردش واژه احسان است<ref>المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم.</ref> با الفاظ: {{متن قرآن|إِحْسَان}} و {{متن قرآن|إِحْسَانًا}} و در هشت [[سوره]] ذکر شده است: چهار سوره مکی و چهار سوره [[مدنی]]<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۴۴.</ref>.

واژه احسان در قرآن کریم به معانی گوناگون به‌کار رفته است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

#'''[[نیکی]] به دیگران:''' و (به یاد آورید) زمانی را که از [[بنی‌اسرائیل]] [[پیمان]] گرفتیم که جز [[خداوند]] یگانه را [[پرستش]] نکنید و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان [[نیکی]] کنید و با [[مردم]] به زبان خوش سخن بگویید{{متن قرآن|وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُواْ الصَّلاةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنكُمْ وَأَنتُم مُّعْرِضُونَ}}<ref> و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید؛ سوره بقره، آیه:۸۳.</ref>

#'''انجام کارها به وجه نیکو:''' کسی که هر چیز آفرید، نیکو آفرید: {{متن قرآن|الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الإِنسَانِ مِن طِينٍ }}<ref>اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید؛ سوره سجده، آیه:۷.</ref>

#'''انجام [[رفتار]] [[صالح]] (مترادف [[تقوا]] و [[پرهیزگاری]]):''' بگو ای [[بندگان]] [[مؤمن]] از پروردگارتان پروا کنید. برای کسانی که در این [[دنیا]] [[نیکی]] کنند، [[پاداش]] نیکوست{{متن قرآن| قُلْ يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَيْرِ حِسَابٍ }}<ref>بگو: ای بندگان من که ایمان آورده‌اید، از پروردگارتان پروا کنید! برای کسانی که در این جهان، نیکی ورزند نیکی خواهد بود و زمین خداوند پهناور است؛ جز این نیست که پاداش شکیبایان را بی‌شمار، تمام دهند؛ سوره زمر، آیه:۱۰</ref>.<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص۸۹.</ref>

==اهمیّت احسان==

# [[افزون‌ترین احسان]]: به‌جا آوردن [[صله رحم]]، اجر و ثوابی افزون‌تر و بیشتر از سایر نیکویی‌ها دارد. [[حضرت علی]] می‌فرماید: " افزون‌ترین نیکویی، پیوند کردن با [[خویشان]] است"<ref>غرر الحکم، ح ۹۲۹۱: {{متن حدیث|عليكم بصنايع الإحسان‏ و حسن البرّ بذوي الرّحم}}</ref>.

# کامل شدن احسان: احسان در این معنا شامل هر کار [[نیکی]] است و هنگامی کامل می‌شود که دارای سه ویژگی باشد. [[حضرت علی]] {{ع}} می‌فرماید: "احسان جز با سه چیز کامل نشود: تعجیل در کار خیر، ناچیز شمردن آن هر چند زیاد باشد، منت نگذاشتن"<ref>تحف العقول، ص ۳۲۳: {{متن حدیث|لَا يَتِمُّ الْمَعْرُوفُ إِلَّا بِثَلَاثِ خِلَالٍ تَعْجِيلُهُ وَ تَقْلِيلُ كَثِيرِهِ وَ تَرْكُ الِامْتِنَانِ بِه}}</ref>.

# زیباترین احسان: هر چیزی [[زیبایی]] خاصّ خود را دارد و [[زیبایی]] [[نیکی]] به دیگران، ترک منّت بر آنان است. [[امام علی]] {{ع}} می‌فرماید: "[[زیبایی]] احسان به ترک منّت است<ref>غرر الحکم، ح ۸۹۵۹: {{متن حدیث|جمال الإحسان ترك الإمتنان}}</ref>.

# [[برترین احسان]]: [[امام علی]] {{ع}} فرمود: [[برترین احسان]]، احسان به [[مؤمنان]] است<ref>غرر الحکم، ح ۸۹۰۰: {{متن حدیث|رَأْسُ الْإِحْسَانِ‏ الْإِحْسَانُ‏ إِلَى الْمُؤْمِنِينَ}}</ref>.<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 89.</ref>

در اهمیّت و فایده احسان نیز [[امام علی]] {{ع}} فواید بسیاری را برشمرده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌شود. [[امام]] {{ع}} احسان را اساس [[فضیلت]]<ref>غرر الحکم، ح ۸۷۳۹</ref>، غنیمت<ref>غرر الحکم، ح ۸۶۷۰</ref>، سرمایه<ref>غرر الحکم، ۸۷۵</ref>، تسخیر کردن قلب‌ها<ref>غرر الحکم، ح ۸۷۹۲</ref>، [[بخشش گناهان]] و موجب عزیز شدن در بین [[مردم]]<ref>غرر الحکم، ح ۸۸۰۱</ref> و... دانسته‌اند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص 90.</ref>.