علم مستأثر: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه "مستأثر" به معنای [[برگزیده]]<ref>مفردات الراغب‌، ۵.</ref> و از [[نام‌های الهی]] است که [[خداوند]] آن را برای خویش [[برگزیده]] و پنهان کرده است و از این روی، اسم مستأثر را "[[اسم مکنون]]" و "[[اسم‌ مخزون]]" نیز می‌گویند<ref>الاصول من الکافی‌، ۱/ ۸۷ و ۱۸۹.</ref>. کسی جز [[خداوند]] بدین نام راه ندارد و از آن [[آگاه]] نیست. بنابر برخی [[روایات]]، این نام، [[باطن]] [[اسم اعظم]] [[خداوند]] است<ref>الاصول من الکافی‌، ۱/ ۸۷ و ۱۸۹.</ref>. [[امامان معصوم]]{{عم}} در [[مقام]] [[دعا]]، مانند دیگر [[نام‌های خدا]] به اسم مستأثر نیز [[تمسک]] جسته‌اند و برای [[حاجات]] خویش آن را به وساطت گرفته‌اند<ref>مفاتیح الجنان‌، ۱۳۸؛ اقبال الاعمال‌، ۳/ ۲۰۴.</ref>. برخی صاحب‌نظران در اینکه چرا کسی از اسم مستأثر [[آگاه]] نیست، معتقدند نام‌های دیگر [[خدا]] در [[جهان]] ظهور یافته‌اند؛ ولی اسم مستأثر ظهور نیافته است. برخی دیگر بر آن‌اند که این نام نیز مانند دیگر نام‌ها ظهور یافته است؛ ولی کسی از [[مظهر]] آن [[آگاه]] نیست<ref>اسم مستأثر و وصیت امام و زعیم اکبر، ۴۲ و ۴۳.</ref><ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص 77-78.</ref>.

علم مستأثر از [[علوم مختص خداوند]] است که در برابر [[علم مبذول]] به کار می‌رود و نیز باید دانست [[علم مکنون]] یا [[علم موقوف]] یا [[علم مخزون|مخزون]] و یا [[علم محفوظ|محفوظ]] تعابیری از یک تعریف هستند که در عبارات مختلف از آنها استفاده شده است.<ref>ر.ک. [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ص ۲۹۳؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸</ref>

==چیستی علم مستأثر==

*یکی از مباحث ظریف درباره [[اسماء الهی]] بحث [[اسماء مستأثره]] است. اصطلاح [[اسم مستأثر]] که از مفاهیم لطیف [[عرفانی]] در بحث اسماء الهی محسوب می‌‌‌‌شود، ریشه در [[روایات]] دارد. "استیثار" در لغت ‏به معنی [[برگزیدن]] و به خود اختصاص دادن است.<ref>راغب اصفهانی، المفردات فی غرایب القرآن، ص ۱۰؛ [[علامه مجلسی|مجلسی، محمد باقر]]، بحار الانوار، ج ۸۵، حدیث ۱، ص ۲۵۵</ref>

*از روایات استفاده می‏‌شود  اسماء مستأثره از مراتب [[غیبی]] [[اسم اعظم]] هستند و کسی از آنها [[آگاه]] نیست.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی با [[دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت]]، پژوهشگران وبگاه اسلام کوئیست</ref> [[امام باقر]]{{ع}} در این مورد می‏‌فرمایند: «هفتاد و دو حرف از حروف اسم اعظم در پیش ما ([[اهل بیت]]) است (به آن [[آگاهی]] داریم) و تنها یک حرف از آن نزد [[پروردگار متعال]] است که آن را در [[علم]] غیبش به خود اختصاص داده است (کسی از آن آگاه نیست)».<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، كافی، ج ‏۱، ص 230</ref> همچنین [[امام هادی]]{{ع}} پس از بیان تعداد اسم اعظم فرمودند:<ref>ر.ک. [[محمد امین صادقی ارزگانی|صادقی ارزگانی، محمد امین]]، [[اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی (مقاله)|اسماء الهی از نگاه عرفانی امام خمینی]]، صفحه؟؟؟</ref> «و یک حرف نزد [[خداوند متعال]] و ویژۀ ایشان در [[علم غیب]] می‌باشد».<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، كافی، ج ‏۱، ص 230</ref>

==چیستی [[علم موقوف]]==

*در تعریف [[علم موقوف]] گفته شده است:<ref>ر.ک [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟</ref> [[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد، ۱ـ [[علمی]] که آموختنی نبوده، [[اختیار]] و ارادۀ آن در دست خداوند است، این علم، علمِ موقوف نام دارد،<ref>ر.ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش</ref> و مخصوص خداوند است.<ref>ر.ک. [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۹۳</ref> از این علم با نام [[علم مکنون]]، [[علم محفوظ]] و [[علم مخزون]] هم یاد شده است<ref>ر.ک. [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ص ۲۹۳؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸</ref> و آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ في كِتَابٍ مَّكْنُونٍ}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ـ ۷۹</ref> به این علم اشاره دارد. 2ـ علمی که آموختنی بوده و به دیگران مانند [[امامان]] [[تعلیم]] داده است،<ref>ر.ک. ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۹۳</ref> این علم به مرحلۀ [[قضا]] رسیده و برای دیگران هم مقدّر کرده که از آن [[آگاه]] باشند.<ref>ر.ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸</ref>

* [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرمایند:<ref>ر.ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۶۹</ref> «و اما منظور از ([[عالم الغیب]]) این است که [[خداوند عزوجل]] عالم به مسائلی است که از آفریده‌های او مخفی مانده است؛ مسائلی از قبیل [[قضا و قدر]] در رابطۀ با اشیاء در [[علم]] خود و قبل از [[خلق]] آنها، و قبل از آنی که آنها را به [[فرشتگان]] خود [[افاضه]] نماید. پس ای [[حمران]] این [[علمی]] نگه داشته شده نزد [[خداوند]] است، که [[اختیار]] و [[اراده]] آن در دست اوست و اگر بخواهد [[قضا]] نماید و یا اینکه درون آن برایش ظاهر گردد ولی آن را [[امضا]] نمی‌کند، و اما علمی که [[خداوند متعال]] آن را مقدر نموده و آن را به مرحله قضا رسانده و جاری می‌سازد، همان علمی است که به [[رسول اکرم]]{{صل}} رسید و سپس نزد ما رسیده است».<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، كافی، ج ‏۱، ص ۲۵۷</ref>

*اگر در روایتی [[اهل بیت]]{{عم}} [[علم غیب]] را از خود [[نفی]] می‌کنند ناظر به نوع اول می‌باشد و [[عدم آگاهی]] ایشان از اموری است که هنوز تقدیر نشده و پس از تقدیر، علم آنها به ایشان داده می‌شود و به تعبیر خود ایشان،<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، كافی، ج ‏۱، ص 264</ref> [[افضل علوم]] ایشان نیز همین است.<ref>ر.ک. [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، علم امام در الکافی، صفحه؟؟؟</ref>

#علمی که احدی جز [[خدا]] بر آن [[آگاهی]] ندارد، و آن علم مستأثر است<ref>ر.ک. [[علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی]]، [[دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب]]، ص ۴۶</ref>، اگر کسی غیر از خداوند از آن اطلاع داشته باشد، از دایره علم مستأثر خارج می‌شود و نمی‌توان گفت مختص خداوند است.<ref>ر.ک. علی جزیری احسائی|جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب (کتاب)|دفع الریب عن علم الغیب، ص۴۶</ref> از این علم در برخی [[روایات]]<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۱۵۲</ref> به اسم "مکنون" و "مخزون" یاد شده است<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی با [[دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت]]، پژوهشگران وبگاه اسلام کوئیست</ref> و باید دانست اسمای مستأثره منشأ برای دیگر اسامی [[خداوند]] هستند.<ref>ر.ک. [[سید مرتضی حسینی شاهرودی|حسینی شاهرودی، سید مرتضی]]، آشنایی با عرفان اسلامی، ص ۷۶.</ref>.

#[[علمی]] که خداوند به [[ملائکه]] و [[انبیا]] و [[ائمه]]{{عم}} داده است<ref>ر.ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش</ref>.

==نتیجه گیری==

*در مجموع باید گفت [[علم مکنون]] یا [[علم موقوف|موقوف]] و علم مستأثر از علومِ مختص به خداوند است که حتی [[امامان معصوم]] هم از آن [[آگاهی]] ندارند. هر چند در مورد [[علم موقوف]] گفته شده، ممکن است خداوند به تدریج آن را به ایشان [[تعلیم]] نماید، اما در مورد علم مستأثر چنین سخنی هم گفته نشده، زیرا اگر برای دیگران بیان شود از مستأثر بودن خارج می‌گردد.

از [[روایات]] استفاده می شود، [[علم خداوند]] بر دو گونه است، [[علم مبذول]] و علم مکفوف<ref>ر.ک. [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref>. از علم مکفوف با نام‌های دیگری همچون [[علم موقوف]]، [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]] و [[علم مستأثر]] نیز یاد شده است، همچنین از [[علم مبذول]] هم با نام‌های [[علم عام]] و [[علم محمول]] نام برده شده است.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>

==فرق بین علم مبذول و علم مکفوف==

علم مبذول که [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] و [[امامان]]{{عم}} از آن آگاه‌اند،<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد، امامت ۵ (کتاب)|امامت، صفحه؟؟؟؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref> به معنای [[علمی]] است که در عرصۀ [[جهان هستی]] به مرحلۀ [[ظهور]] رسیده یا خواهد رسید.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[علی عابدی شاهرودی|عابدی شاهرودی، علی]]، نظریه عدل جمعی الهی، صفحه؟؟؟</ref> آنچه در [[جهان]] پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز [[اتفاق]] خواهد افتاد، در [[قلمرو]] مصداق‌های علم مبذول جای دارد.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref> به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که [[خداوند]] در قالب تقدیر ریخته و [[امضا]] نموده است<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص ۱۳۳، ح ۱</ref> و امامان{{عم}} همۀ آن را می‌دانند.<ref>ر.ک. [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref> [[بداء]] [[الهی]] نیز در این [[علم]] واقع می‌شود.<ref>ر.ک. [[عباس شاه منصوری|شاه منصوری، عباس]]، ارتباط علم پیشین و اختیار عباد در آثار مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، صفحه؟؟؟</ref> این علم برای برخی [[غیب]] و برای برخی دیگر [[شهادت]] است.<ref>ر.ک. [[احمد عابدی|عابدی، احمد]]، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، صفحه؟؟؟</ref> [[علم مبذول]] در مصادیق متعددی می‌تواند نمایان شود، مانند علم [[امامان]]{{عم}} به [[حلال و حرام]]، [[علم منایا و بلایا]]، علم وصایا، علم به [[بهشت]]، [[دوزخ]] و [[آسمان]] و [[زمین]] و [[اخبار]] آن، [[علم به ملکوت]] آسمان و زمین و....<ref>ر.ک. [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref> از علم مبذول با نام‌های [[علم عام]] و [[علم محمول]] نیز یاد شده است.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟؛ محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم، روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref>

علم مکفوف نیز [[علمی]] که مختص [[ذات خداوند]] است و کسی جز او را یارای [[درک]] آن نیست،<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[علی عابدی شاهرودی|عابدی شاهرودی، علی]]، نظریه عدل جمعی الهی، صفحه؟؟؟؛ محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم، روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref> اما هرگاه [[خداوند]] [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن [[آگاه]] می‌سازد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref><ref>ر.ک. [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref> این [[علم]] از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه [[علم الهی|علمی الهی]]، [[علم لدنی|لدنی]] و [[علم صحیح]] است.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref> در [[روایات]]<ref>برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: کافی، ج ۱، ص ۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص ۵۷۱، ح ۱، ص ۵۷۳، ح ۳، ص ۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص ۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص ۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸۲</ref> از علم مکفوف با نام‌های دیگری مانند: [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]]، [[علم مستأثر]] و [[علم موقوف]] نیز یاد شده است.<ref>ر.ک. [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>

==[[دلیل نقلی]] بر علم مکفوف==

*برخی از [[آیات]] و روایات دال بر علم مکفوف و [[علم مبذول]] هستند، مثلاً در مورد علم مکفوف در [[تفسیر]] آیۀ: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ}}<ref>سورۀ انعام، آیۀ ۷۳، سورۀ توبه، آیۀ ۹۴ و...</ref> [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۱۴۶</ref> {{متن قرآن|اَلْغَيْبُ مَا لَمْ يَكُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ كَانَ}} عبارت "مَا لَمْ يَكُنْ" دلالت بر علم مکفوف می‌کند.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref> و آیاتی مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلىَ‏ غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضىَ‏ مِن رَّسُولٍ}}<ref>سورۀ جن، آیۀ ۲۶ و ۲۷</ref> دال بر [[علم مبذول]] هستند.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>

*و نیز در برخی از [[روایات]] وارد شده است، [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرمایند:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۰۹</ref> «همانا برای [[خدای عزوجل]] دو [[علم]] است: علم مبذول و علم مکفوف. امّا علم مبذول، پس هیچ [[علمی]] نیست که [[فرشتگان]] و [[رسولان]] آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد [[خداوند]] عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ می‌شود».<ref>ر.ک. [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[سید مصطفی حسینی دشتی|حسینی دشتی، سید مصطفی]]، معارف و معاریف، صفحه؟؟؟</ref> و یا [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۳۶۱</ref> «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه‌ الهی‌ که‌ جز او کسی از آن [[آگاهی]] ندارد و [[بداء]] از این علم است و علمی‌ که‌ به فرشتگان و [[رسل]] و [[پیامبران]] خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم».<ref>ر.ک. [[امام خمینی|خمینی، روح الله]]، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱، صفحه؟؟؟؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۸۱؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref>