تجسس در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

«تَفَحُّص» و «تَحَسُّس» نیز از واژه‌های همسوی آن به شمار می‌روند. «تَحَسُّس» به معنی جستجو کردن و به دنبال چیزی گشتن، در قرآن تنها یک بار به صورت {{متن قرآن|تَحَسَّسُوا}}آمده است: {{متن قرآن|یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ}}<ref>«ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید» سوره یوسف، آیه ۸۷.</ref>. البته «تجسس» با «تحسس» باهم مشابهت و [[قرابت]] ظاهری کاربرد معنایی متفاوت دارند. شاید همین قرابت ظاهری سبب گردیده که بعضی آن دو را مترادف بدانند<ref>التبیان، ج۹، ص۳۵۰؛ مجمع البیان، ج۹، ص۲۰۵؛ روح المعانی، ج۲۶، ص۲۳۶.</ref>، شاید به همین دلیل بوده که بعضی از قراء {{متن قرآن|لَا تَجَسَّسُوا}} در [[سوره حجرات]] را برخلاف عموم بدون نقطه و به صورت {{متن قرآن|لَا تَحَسَّسُوا}} قرائت کنند<ref>مجمع البیان، ج۹، ص۲۰۵؛ روض الجنان، ج۱۸، ص۳۲؛ تفسیر قرطبی، ذیل سوره حجرات.</ref>.

قرآن از تجسّس در امور تهانی و خصوصی [[مردم]] [[نهی]] کرده است: {{متن قرآن|یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.</ref>. قرار دادن تجشس در ردیف [[بدگمانی]] و [[غیبت]]، نشان از [[حرمت]] بزرگ آن دارد و جزو [[گناهان کبیره]] محسوب می‌شود. بر اساس اطلاق این [[آیه]] {{متن قرآن| وَلَا تَجَسَّسُوا }}، [[مؤمنان]] باید در [[روابط اجتماعی]] خود با دیگران، بر اساس ظاهر فرد و [[ظواهر]] افراد [[رفتار]] کنند و از [[تجسس]] و [[آگاهی]] جستن در [[باطن]] و امور خصوصی و پنهانی باید خودداری کنند و از هر گونه [[افشاگری]] پنهانی نسبت دیگران بپرهیزند؛ زیرا به دنبال [[عیوب]] نهانی افراد گشتن و افشاء نمودن آنها [[گناه کبیره]] می‌باشد.

معروف است که در یکی از شب‌ها، به هنگامی که یکی از [[خلفا]] در میان کوچه‌ها به شب‌گردی پرداخته بود، صدای آواز مردی را از درون [[خانه]] شنید، او بدون این که در بزند از دیوار بالا رفت و پایین آمد! دید که مردی، زنی و ظرفی از شراب نزد اوست. گفت: ای [[دشمن خدا]]، پنداشتی که [[خداوند]] تو را با این [[معصیت]] می‌پوشاند؟ وقتی صاحب‌خانه او را دید، گفت: ای [[خلیفه]]، اگر ما یک [[گناه]] کرده‌ایم، تو اکنون سه گناه کرده‌ای! اگر قبول نداری بشنو تا بگویم: اول اینکه تجسس کرده‌ای در حالی که خداوند فرموده است: {{متن قرآن| وَلَا تَجَسَّسُوا }}. دوم اینکه خداوند فرموده است: {{متن قرآن|وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا}}<ref>«و به خانه‌ها از در درآیید» سوره بقره، آیه ۱۸۹.</ref> (نه از پشت بام و دیوار آن!) و تو این [[حکم]] را رعایت نکردی! سوم اینکه خداوند فرموده است: {{متن قرآن|یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّی تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَی أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! به خانه‌هایی جز خانه خودتان درنیایید تا آنکه آشنایی دهید و بر اهل آن (خانه)‌ها سلام کنید؛ این برای شما بهتر است، باشد که پند گیرید» سوره نور، آیه ۲۷.</ref> و تو رعایت چنین [[دستوری]] را نکردی. [[خلیفه]] گفت: پس چه خیری بهتر که از [[گناه]] تو بگذرم؟ آن مرد گفت: بلی همین طور است، آنگاه او را بخشید و رهایش ساخت<ref>الدر المنثور، ج۷، ص۴۹۴؛ روح المعانی، ج۲۶، ص۲۳۶-۲۳۷؛ احیاء علوم الدین، ج۲، ص۱۰۰۷- ۱۰۰۸؛ الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۵۷۳؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۲۷۴؛ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۷، ص۲۴۱.</ref>.

موارد تجویز [[تجسس]] تنها منحصر به اموری است که پای [[مصالح]] بزرگ‌تری به میان بیاید که اگر فرضاً انجام نپذیرد [[جان]] و [[مال]] و [[امنیت اخلاقی]] و [[اجتماعی]] [[مردم]] در خطر جدی قرار می‌گیرد. بر همین اساس بعضی از [[فقهاء]] برای رفع [[تعارض]] و [[تزاحم]] بین [[حرمت]] تجسس و [[لزوم]] آن از باب مقدمه [[واجب]] به [[قواعد]] [[فقهی]] [[تمسک]] جسته‌اند<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج۲، ص۵۴۵.</ref>. در این باره نیز ضمن احتیاطات لازم باید به گونه‌ای [[اقدام]] شود که به بهانه [[حفظ]] [[مصلحت]] بالاتر، [[ارزش‌ها]] و اعتبارات [[انسانی]] و [[اخلاقی]] مخدوش نشوند و آبروی بی‌گناهی نریزد و به مال و جان افراد صدمه‌ای وارد نیاید. لازمه چنین احتیاطی به‌کارگیری افراد [[متدین]] و [[آگاه]] و با [[تقوا]] در تمام جهات و ابعاد است که طبعاً باید کارآزموده و [[آموزش]] دیده باشند تا در ضمن [[انجام وظیفه]] [[قانون]] و [[دینی]]، مرتکب کمترین [[خطا]] و لغزشی نشوند.