کربلا در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

منطقه کربلا در دوره [[خلافت ابوبکر]] در [[سال ۱۲ ق]] به دست [[خالد بن عرفطة]] - از [[سرداران سپاه]] [[سعد بن ابی‌وقاص]] - [[فتح]] شد. مدتی این سرزمین مقر [[سپاهیان]] [[مسلمان]] بود تا اینکه [[کوفه]] [[لشکرگاه]] آنان شد. [[زمان]] ورود امام حسین{{ع}} به کربلا، در دوم [[محرم]] ۶۱ق، در این منطقه هیچ شهری نبود؛ اما چند دهکده در اطراف آن وجود داشت مانند «[[غاضریه]]» (واقع در حدود ۵۰۰ متری شمال شرقی شهر کربلای کنونی) و «نینوی» (که در [[قرن سوم]] در کنار نهر علقمی بوده است). گاهی از نام این دو دهکده نیز برای اشاره به کربلا استفاده می‌شود. بنابر نقل فخرالدین طریحی و [[محدث نوری]]، امام حسین{{ع}} زمینی که امروزه [[حرم]] ایشان را در برگرفته، از اهالی نینوی و غاضریه به ۶۰ هزار [[درهم]] خریداری کرده و سپس آن [[زمین]] را به خود آنان [[انفاق]] کرد؛ با این شرط که [[زائران]] قبرش را [[راهنمایی]] کنند و سه [[روز]] از آنان [[پذیرایی]] کنند. البته این [[روایت]] نادر در اصل بخشی از کتاب الزیارات (المزار) اثر [[محمد بن احمد بن داوود قمی]] (؟ -۳۶۸ق) بوده که امروزه در دست نیست.

بعد از [[واقعه عاشورا]]، [[پیکر امام]] [[حسین]]{{ع}} و دیگر [[شهدا]] (به جز [[حر بن یزید ریاحی]] که پیکرش به حومه [[کربلا]] منتقل شد) در محل کنونی [[حرم حسینی]] [[دفن]] شد؛ به این صورت که [[حضرت]] علی‌اکبر در پایین پای پدرش و سایر [[شهدای بنی‌هاشم]] در کنار وی و سایر شهدا در پایین پای آنان دفن شدند. شش گوشه بودن [[ضریح]] فعلی و پیشین [[امام حسین]]{{ع}} نیز به جهت مشخص کردن محل [[قبر]] علی‌اکبر است. قبر [[حبیب بن مظاهر]] جدا از بقیه شهدا و امروزه در رواقی از [[حرم]] در جنوب [[ضریح امام حسین]]{{ع}} قرار دارد و بر فراز آن ضریح مستقلی [[نصب]] شده است.

در قرون گذشته قبر [[حضرت عباس]]{{ع}} نزدیک یکی از شاخه‌های منشعب از رودخانه [[فرات]] به نام «[[نهر علقمه]] (علقمی)» بوده است؛ ولی امروزه اثری از آن نهر وجود ندارد. غازان‌خان - [[سلطان]] ایلخانی - که به [[اسلام]] گروید، دو نهر از فرات برای کربلا منشعب کرد و [[دستور]] داد نهر علقمه را نیز لایروبی کنند. [[کارگزاران]] ایلخان [[مغول]]، بخش بالای نهر علقمه را جدا کرده و به نهر دیگری که از بالای [[شهر]] حله از فرات جدا شده و به سمت کربلا می‌آمد، پیوند دادند. آنان به جهت تغییرات فراوانی که در مسیر نهر علقمه ایجاد کرده بودند، نام [[علقمه]] را از آن برداشتند و آن را «نهر غازانی بالا» نامیدند که همین نهر [[حسینیه]] کنونی است. این نهر در سال ۹۴۱ق به دستور سلطان [[سلیمان]] قانونی بهسازی شد و از این رو، به نام «نهر سلیمانی» نیز شناخته می‌شد.

[[ابن‌مازه]] (۵۱۱ - ۵۶۶ق) که در سال ۵۵۲ ق به [[سفر حج]] رفته، برای کربلا از لفظ «دیه» (ده) استفاده کرده، اما درباره [[حرم امام حسین]]{{ع}} نوشته است: «مشهدی [[عظیم]] با [[نور]] است و آراسته». آل‌جلایر که از ۷۲۶ ق تا ۸۱۴ ق بر [[عراق]] [[حکومت]] داشتند، نسبت به عمارت حرم‌های [[امام حسین]]{{ع}} و حضرت عباس{{ع}} اقداماتی انجام دادند؛ مثلاً [[سلطان احمد جلایری]] در سال ۷۸۶ ق دو مناره برای حرم حسینی بنا کرد. [[سلاطین]] صفوی و قاجار نیز به عمارت این دو حرم بسیار توجه داشتند. گنبد حرم حسینی از آثار عصر صفوی است و طلاکاری آن به [[دستور]] آغامحمدخان قاجار انجام شده است. البته همه اقدامات عمرانی این دو حرم، از جانب شاهان و [[رجال]] دولتی نبوده است و تجار [[دوازده امامی]] [[ایرانی]] و [[هندی]] و نیز بُهره‌های هندی در این زمینه فعال بوده‌اند.

از حوادث تلخ [[تاریخ]] کربلا، [[حمله]] [[وهابیان]] به این شهر در سال ۱۲۱۶ ق به [[فرماندهی]] [[سعود بن عبدالعزیز]] است که منجر به ویرانی حرم حسینی و [[غارت]] نفایس آن و کشته شدن دو تا پنج هزار نفر (که حتی برخی اقوال تا ۲۰ هزار نفر هم گفته‌اند) از اهالی کربلا شد. اما با وجود اینکه کربلا در آن [[زمان]] تحت [[حاکمیت]] [[امپراتوری عثمانی]] بود، فتحعلی شاه قاجار حرم حسینی و حرم [[عباس]]{{ع}} را بازسازی کرد. ناصرالدین شاه نیز در ۱۲۷۳ ق بخشی از طلاکاری گنبد حرم حسینی را نوسازی کرد و در ۱۲۸۳ ق [[صحن]] آن حرم را توسعه داد. طلاکاری گنبد حرم حضرت عباس{{ع}} جدیدتر است و مربوط است به ۱۳۷۵ ق که [[محمد]] [[فاضل]] جمالی – نخست‌وزیر وقت [[عراق]] - بنا به درخواست یکی از علمای [[کربلا]] به نام محمد [[خطیب]] (۱۳۰۱-۱۳۸۰ق) [[دستور]] به انجام آن داد.

حادثه تلخ دیگر در [[تاریخ]] کربلا، [[حمله]] [[سپاه]] محمد نجیب پاشا - [[والی بغداد]] - به کربلا در ۱۲۵۸ ق است که در جریان آن [[مردم]] [[پناه]] گرفته در [[حرم حسینی]] از تعرض مصون ماندند، اما در [[صحن]] [[حرم]] [[حضرت عباس]]{{ع}} [[کشتار]] فجیعی صورت گرفت و بسیاری از مردم [[شهر]] که شمارشان را ۱۴ تا ۲۴ هزار نفر گفته‌اند، در آن حمله کشته شدند. [[زین‌العابدین]] [[شیروانی]]- که پیش از حمله نجیب پاشا مدت‌ها در کربلا بوده و [[نگارش]] کتاب بستان السیاحه را در ۱۲۴۸ ق به پایان برده - درباره اوضاع این شهر در آن [[زمان]] می‌نویسد: «[[قریب]] چهار [[هزار باب]] [[خانه]] در اوست... و [[طوایف]] مختلفه و گروه متفرقه در آنجا سکونت دارند و از [[اهل]] [[هند]] و [[سند]] و کشمیر و کابل و [[ایران]] و غیره بسیارند. عموماً [[شیعی]] [[مذهب]] و [[قوم عرب]] و قلیلی [[اهل سنت]] و جماعت‌اند».

کربلا، از مضامین و مفاهیم پربسامد در [[ادبیات شیعی]] است. [[عقبة بن عمرو سهمی]] از نخستین شاعرانی است که درباره کربلا [[شعر]] سروده‌اند. وی در اواخر [[قرن اول هجری]] برای [[زیارت امام حسین]]{{ع}} به کربلا رفت و شعری را سرود که مطلعش این است: {{عربی|مَرَرْتُ عَلَى قَبْرِ الْحُسَيْنِ بِكَرْبَلَاءَ *** فَفَاضَ عَلَيْهِ مِنْ دُمُوعِي غَزِيرُهَا}}. در [[ادب]] متقدم [[شیعی]]، به کربلا با رویکردی تراژیک توجه شده است. چنانکه در اشعار [[سید حمیری]]، [[منصور نمری]]، دیک الجن، [[دعبل]]، [[ابوفراس]]، [[سید رضی]]، [[سید مرتضی]] و مهیار دیلمی، کربلا نماد [[حزن]] و [[مظلومیت]] است. کربلا با نام‌های مختلف و به ویژه [[طف]] در [[دیوان]] [[ابوالقاسم]] صنوبری (؟ -۳۳۴ق) نیز حضور پرنگی دارد و شاعر در یکی از شعرهایش کربلا را مخاطب قرار می‌دهد و قسم یاد می‌کند که این [[سرزمین]] سینه‌ها را آکنده از [[ماتم]] و [[اندوه]] کرده است. در اشعار شعرای متأخر نیز کربلا با اندوه ملازم است؛ مثلاً در شعری از سیدصادق اعرجی (؟-۱۲۰۴ق) چنین آمده: {{عربی|يا كربلا ما أنت إلا كربة *** عظمت على الأحشاء و الأكباد}} یا مشابه آن در شعری از [[محمد بن ادریس مطرحلی]] (؟-۱۲۴۷ق): {{عربی|هي كربلا لا تنقضي حسراتها *** حتى تبين من النفوس حياتها / يا كربلا ما أنت إلا كربة *** عظمت على أهل الهدى كرباتها}}. البته علاوه بر اندوه و [[مظلومیت]]، مضامین دیگری نظیر [[شرافت]] و [[قداست]] نیز در [[ادب]] [[شیعی]] درباره [[کربلا]] مطرح شده است. برای نمونه در شعری [[عرفانی]] به [[زبان فارسی]] از [[مهدی الهی قمشه‌ای]] (۱۲۸۳-۱۳۵۲ش) از تعابیری چون «[[تربت]] [[عشق]]»، «[[قبله]] [[اهل]] [[صفا]]»، «[[عرش الهی]]»، «بزم الست»، «وادی سینا» و «[[کعبه]] ارباب [[یقین]]» درباره کربلا استفاده شده است. همچنین مضامین حماسی مانند نماد [[ستم‌ستیزی]]، [[عزت]] و [[کرامت]] درباره کربلا به کار رفته است؛ برای نمونه می‌توان به شعری با عنوان «کربلا، فریاد [[خون]]، فریاد [[اشک]]» از شاعر معاصر [[بهرام]] سیاره متخلص به «پریش» اشاره کرد. منظومه [[فارسی]] «کربلانامه» سروده میرمظفر علی‌خان [[اسیر]] [[لکهنوی]] در ۱۲۹۵ ق نیز از جمله سروده‌های مشهور درباره کربلا است.

[[شیعیان]] [[باور]] دارند که [[دفن]] اموات در جوار [[امام حسین]]{{ع}} موجب [[آمرزش گناهان]] متوفی خواهد شد. این باور ریشه در برخی حکایات مذهبی دارد. مثلاً [[محدث نوری]] در دارالسلام نقل می‌کند که [[وحید]] بهبهانی در [[عالم رؤیا]] [[خدمت]] امام حسین{{ع}} رسیده و پرسیده است: آیا از کسی که در جوار شما به [[خاک]] سپرده شود سؤال می‌شود؟ و [[حضرت]] فرموده: کدام [[مَلِک]] است که جرأت کند از او سؤال کند. در همان کتاب، از سیدعلی [[صاحب ریاض]] - داماد و خواهرزاده [[وحید بهبهانی]]- نقل شده که وی در [[خواب]] دیده هاتفی به [[زبان فارسی]] می‌گوید: «خوشا به حال کسی که در این [[زمین]] [[مقدس]] مدفون شود؛ اگرچه با هزاران [[گناه]] باشد از هول [[قیامت]] سالم می‌ماند و هیهات که از هول قیامت [[سلامت]] باشد کسی که در این زمین دفن نشود». بر همین اساس و با وجود آنکه برخی [[فقها]] مانند [[محمدباقر مجلسی]] و [[جعفر شوشتری]] انتقال [[جسد]] به شهرهای دور را جایز نمی‌دانستند، حمل جنازه اموات برای [[دفن در کربلا]] از دیرباز رایج بوده است. چنان‌که ژان دیولافوا در سفرنامه‌اش از انتقال جنازه‌ها از سراسر [[ایران]] و حتی از [[هندوستان]] به [[کربلا]] خبر داده است. دونالدسن هم در کتابش - که در ۱۹۳۳م به چاپ رسیده - از دفن جنازه‌های حمل شده به کربلا در دو [[سرداب]] حرمین خبر داده است و اشاره کرده که در آن [[زمان]] دفن اجساد در این دو محل حداقل ۵۰۰ روپیه هزینه داشته است. سیف‌الدوله قاجار در سفرنامه خود درباره کربلا می‌نویسد: «از جهت تنگی مکان، کثرت [[مردم]] [و] بسیاری دفن اموات همیشه هوای این [[ولایت]] متعفن است... در واقع این [[ملک]] [[مدفن]] است نه مَسکن». از آنجا که برخی نسبت به دفن جسدشان در کربلا [[وصیت]] می‌کردند و گاهی امکان چنین کاری وجود نداشت، نظر به [[وجوب]] عمل به وصیت، بستگان فرد متوفا به [[زحمت]] می‌افتادند و گاهی بعد از چند سال [[دفن]] امانی در محل دیگر، [[نبش قبر]] کرده و باقی مانده پیکر را به [[کربلا]] منتقل می‌کردند.

[[علما]]، شاهان و [[رجال]] [[شیعه]] بسیاری در [[حرم حسینی]] دفن شده‌اند. از علمای مدفون در آنجا می‌توان به [[سید رضی]]، [[سید مرتضی]]، [[یوسف بحرانی]]، وحید بهبهانی و [[حسین قلی همدانی]] اشاره کرد که برخی از آنها در کربلا درگذشته‌اند و پیکر برخی هم به کربلا حمل شده است. شاهان [[آل‌بویه]]، نخستین شاهان مدفون در [[حرم امام حسین]]{{ع}} محسوب می‌شوند. چند تن از آنان در [[صحن]] کوچک در داخل بقعه‌ای دفن شده بودند که قبلاً بر فراز [[قبر]] آنان وجود داشت و در میان [[مردم]] به «بقعه آل‌بویه» [[شهرت]] داشت؛ اما امروزه اثری از آن بقعه وجود ندارد و صحن کوچک هم بخشی از صحن اصلی شده است. از رجال مشهور دوره قاجار نیز مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، ظل‌السلطان و امیرکبیر در حرم حسینی مدفون‌اند.<ref>[[سعید طاووسی مسرور|طاووسی مسرور، سعید]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «کربلا»، فرهنگ سوگ شیعی]] ص ۴۰۴.</ref>.