ابومسلم خراسانی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

ابومسلم بعد از رسیدن به [[خراسان]]، بی‌درنگ به بلخ رفت و در اندک زمانی [[اعتماد]] سلیمان بن کثیر را به دست آورد، سپس با [[دانش]] و [[زیرکی]]، زمام [[کارها]] را به دست گرفت. وی در روستاهای شرق به راه افتاد و اهالی آنجا را [[تشویق]] کرد که به [[دعوت]] بپیوندند و [در این زمینه] موفقیت‌هایی چشم‌گیر کسب کرد. ابومسلم، [[موالی]] را به دلیل تبیین [[فساد]] در حکومت اموی، ستمی که از آن [[رنج]] می‌بردند، [[وعده]] [[حاکمیت]] ایشان و [[آزادی]] [[سرزمین]] آنان، جذب کرد. همچنین موفق شد از دهقانان و کشاورزان با سازگار نشان دادن [[اعتقادات اسلامی]] با [[اعتقادات]] مردمی، به ویژه مسائل مربوط به [[تناسخ]] [[ارواح]]<ref>ابن‌اعثم، الفتوح، ج۴، ص۳۴۸؛ بارتولد، ترکستان من الفتح العربی إلی الغزو المغولی، ص۳۱۴.</ref>، [[دل‌جویی]] کند. سپس او [[قبایل عرب]] [[یمنی]] را جذب کرد و [[مردم]] تقادم<ref>در تاریخ طبری، ج۶، ص۲۵ و الدولة العباسیه، ص۲۷۴ «سقادم» آمده است.</ref> که به [[مخالفت]] با نظام اموی معروف بودند، به او پیوستند.

[[انقلاب]] در [[خراسان]] در [[روز]] [[پنج شنبه]]، بیست و پنجم [[رمضان]] ۱۲۹ ق. /حزیران ۷۴۷ م. توسط [[سلیمان بن کثیر]] [[اعلان]] شد. [[پیروان]] [[عباسی]] پیرامون ابومسلم جمع شدند؛ [[لباس]] و [[پرچم‌های سیاه]] را به عنوان [[شعار]] برگزیدند و به «سیاه جامگان» معروف شدند<ref>تاریخ ابن‌اعثم، ج۴، ص۳۴۸.</ref>. پیروان عباسی نخستین [[نماز]] را در روز [[عید فطر]] در سفیدنج<ref>مصحح: یاقوت آن را سِیْفَذَنْج در چهار فرسنگی مرو دانسته است؛ معجم البلدان، ج۳، ۲۹۸. ابن‌عساکر نیز این کلمه را سِیْفَذَنْج ضبط کرده است؛ تاریخ مدینة دمشق. ج۲۲، ص۳۵۷.</ref> برپا کردند<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۳۵۸.</ref> و کارشان آشکار شد. آنان ناچار شدند برای تعیین موضع [[سیاسی]] - نظامی با نیروهای [[اموی]] درگیر شوند.

ابومسلم شیوه‌ای آمیخته از [[سیاست]] و [[نیروی نظامی]] به کار گرفت که هدفش متفرق کردن نیروهای خراسانی<ref>در عرصه خراسان چهار نیروی رقیب وجود داشت.

به این‌گونه صحنه برای ابومسلم خالی شد و او تنها حاکم [[سرزمین]] [[شرق]] گردید و برای خود [[لقب]] «[[امیر]] [[آل محمد]]»<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۳۸۶ - ۳۸۸. مصحح: در برخی منابع مانند تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۵۲؛ تاریخ طبری حوادث سال ۱۳۲، ج۶، ص۱۰۳ و تاریخ مدینه دمشق، ج۱۴، ص۴۱۳ «امین آل محمد» آمده است.</ref> را برگزید؛ این بدان معنا است که او خود را بیش از [[استاندار]] منطقه می‌دانست. [[توانمندی]] ابومسلم در عرصه‌های نظامی، سیاسی و [[اداری]] نمایان شد و او را یکی از بزرگ‌ترین [[فرماندهان]] [[عباسی]] قرار داد.

ابومسلم پس از آنکه بر ساکنان محلی مناطق پیشی گرفت، [[امید]] [[موالی]] شد. آنان به او چشم دوختند و او را قدرتی برای بازگرداندن اعتبار خویش و احیای [[میراث]] [[ایران]] قدیم دانستند. می‌توان اعتبار او را مقدمه‌ای برای [[ظهور]] [[برمکیان]]، طاهریان و [[آل بویه]] دانست. به این ترتیب پایه‌های [[حکومت]] خراسانیان گذاشته شد.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۱۹.</ref>

خراسانیان [[ایران]] و در رأس ایشان ابومسلم خراسانی، به [[امید]] آنکه به خواسته‌های خود برسند، نقش آشکاری در [[ایجاد حکومت]] [[عباسی]] ایفا کردند.

خلاصه این [[خواسته‌ها]] عبارت بودند از:

# [[تمایل]] به [[رهایی]] از حاکمیتی ستمگرانه که به عنصر [[عرب]] بیش از دیگران بها می‌داد و این مسأله در همه عرصه‌های [[زندگی]] نمایان بود؛

[[عباسیان]] [[سیاست]] خود را در مقابل عناصر ایرانی پیشرفته، در دو عرصه [[سیاسی]] و نظامی به دو گونه مشخص کردند:

این سیاست [[انگیزه]] بسیاری از رخدادهای عصر اول عباسی را به دست می‌دهد.

هنگامی که پشتوانه [[حکومت عباسی]] [[قوی]] و سیاست‌های آن آشکار شد، [[ایرانیان]] دریافتند که [[حکومت]] جدید خواسته‌های آنان را آن‌گونه که می‌خواهند، برآورده نمی‌کند. آنان با [[مشاهده]] بی‌میلی عباسیان در اجرای وعده‌هایی که در [[زمان]] [[انقلاب]] می‌دادند، دریافتند که اعتمادی به حکومت عباسی نیست. افزون بر آن [[شیوه حکومتی]] عباسیان و اتکای آنان بر [[اسلام]] و عربیت ایرانیان را [[راضی]] نمی‌کرد؛ زیرا آنان اهداف دور و دراز و [[منافع]] گسترده‌ای داشتند که بر پایه احیای [[میراث]] قدیم ایرانی و گشودن عرصه‌ای برای بیان نظریات زرتشتی خود [[استوار]] بود<ref>فاروق، عمر، التاریخ الاسلامی و فکر القرن العشرین، ص۹۰.</ref>؛ از این رو مواضع ایشان در برابر [[نظام]] جدید دگرگون شد و برای نابودی [[حکومت]]، دست به حرکت‌های [[شورشی]] زدند. حرکت ابومسلم [[خراسانی]] آغاز این حرکت‌های خصمانه بود و آن تصویری روشن از [[رویارویی]] خراسانیان با [[قدرت]] مرکزی [[خلافت]] بود. آنان در آرزوی دست‌یابی به قدرت، با [[نیرومندی]] آماده مقابله بودند<ref>محمود و الشریف، العالم الاسلامی فی العصر العباسی، ص۱۰۲.</ref>.

فشارهای شدید ابومسلم، بر [[ابوالعباس]] گران آمد و اختلافاتش با او افزایش یافت و دستورهایش را نپذیرفت<ref>جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، ص۹۳.</ref>. [[منصور]] در مقابل خواسته‌هایش حساسیتی شدید داشت و برادرش را به کشتن او [[تشویق]] کرد؛ اما سفاح برای این کار [[تمایل]] جدی نشان نداد؛ زیرا ابومسلم خدمات شایانی به [[دعوت]] عباسی کرده بود و از طرفی [[پیروان]] زیادی داشت که او را بر [[دین]] و دنیای خود ترجیح می‌دادند و این کار، آنان را به منبع [[نگرانی]] برای حکومت تبدیل می‌کرد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۶.</ref>.

اما رابطه ابومسلم با منصور بسیار بد بود و میان آنان مسائلی رخ داد که موجب دوری آن دو از یکدیگر شد:

هنگامی که منصور خلیفه شد، [[تصمیم]] گرفت از شرش رها شود؛ از این‌رو در برخورد با او شیوه [[سیاسی]] خاصی را اتخاذ کرد که بر موارد زیر [[استوار]] بود:

پس از [[پیروزی]] ابومسلم بر [[عبدالله بن علی]] [[بحران]] [[اختلاف]] میان ابومسلم و منصور بالا گرفت. ابومسلم بر اموال و [[دارایی]] [[مالی]] عبدالله [[تسلط]] یافت. منصور برای [[آگاهی]] از [[میزان]] [[اطاعت]] وی، فرستاده‌ای را نزد او گسیل داشت تا [[غنایم]] را سرشماری کند. این مسأله موجب [[نگرانی]] و [[عصبانیت]] او شد و در تحلیل این کار گفت: «[[امانت‌دار]] در [[خون‌ها]] و [[خائن]] در اموال». سپس منصور کسی به نزد او فرستاد که آنچه را در دست داری محافظت کن! این مسأله بر ابومسلم دشوار آمد و تمایل به برکناری او یافت<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۳؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۵۰.</ref>. بعد از آن، [[تکبر]] ابومسلم به اندازه‌ای افزایش یافت که برای [[مسخره کردن]] [[خلیفه]]، نامه‌های وی را پس از خواندن مچاله می‌کرد<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۴۷۱.</ref>.

[[منصور]] در نامه‌ای [[پیروزی]] او را تبریک گفت و خبر داد که او را [[استاندار]] [[شام]] و [[مصر]] کرده است. ابومسلم که فردی [[زیرک]] بود، [[فریب]] این ترفند را نخورد؛ زیرا [[هدف]] منصور را که جدا کردن وی از [[سپاهیان]] [[خراسانی]] خویش بود، دریافت و با [[عصبانیت]] گفت: «مرا استاندار شام و مصر می‌کند در حالی که [[خراسان]] از آن من است»؛ از این رو [[تصمیم]] گرفت در [[مخالفت]] با دستورهای خلیفه به خراسان بازگردد<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۴۸۲.</ref>. منصور از بازگشت او [[وحشت]] کرد؛ زیرا [[حدس]] می‌زد او به زودی با پیروانش [[عصیان]] کرده [[قدرت]] مرکزی را به [[رویارویی]] می‌طلبند، در آن صورت [[سرکوب]] او یا پیروزی بر او دشوار خواهد شد.

منصور از به چنگ انداختن دشمنش نا [[امید]] نشد و این بار به شیوه [[تشویق]] و [[تهدید]] [[پناه]] برد. فرستاده وی، ابوحمید [[مروزی]] موفق شد بر او اثر بگذارد و با وجود مخالفت بزرگان لشکرش، موافقت او را جلب کند<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۴۸۴ - ۴۸۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۳.</ref>. بدین‌گونه بعد از تلاش‌های تهدیدآمیز خلیفه ابومسلم پذیرفت که در مقابل منصور حاضر شود.

گفتگوی کم‌نظیری میان آن دو صورت گرفت که بیشتر به [[محاکمه]] شبیه بود. این [[گفتگو]] از طرفی نشان دهنده [[اعتماد به نفس]] ابومسلم و تلاش‌هایش در [[خدمت]] به [[بنی‌عباس]] و از طرفی دیگر نشانه [[زیرکی]] فوق‌العاده [[منصور]] و [[ترس]] او از ایجاد نیروی [[ایرانی]] [[خراسانی]] مستقل از [[قدرت]] مرکزی بود؛ زیرا ابومسلم خطری را به وجود آورد که [[امنیت]] و [[یک‌پارچگی]] [[حکومت]] را [[تهدید]] می‌کرد. همچنین این [[گفتگو]] بر [[دشمنی]] قدیمی آنان دلالت می‌کند؛ اما در عین حال، در برگیرنده اتهام‌های بزرگ به ابومسلم است، یعنی تلاش برای دست‌یابی به [[خلافت]] از راه‌های زیر<ref>علی عبدالرحمن العمرو، اثر الفرس السیاسی فی العصر العباسی الاول، ص۳۲۲.</ref>.

اما اتهام‌های دیگری هم متوجه او بود که عبارت‌اند از:

# [[تصمیم]] او برای رفتن به خراسان، بدون اجازه و موافقت خلیفه.

بدین‌گونه منصور از دست این رقیب خطرناک که تا آن [[زمان]] با کارهای [[سیاسی]] و شخصیتش، [[خواب]] را بر او [[حرام]] کرده بود، [[رهایی]] یافت. هنگامی که [[برادر]] زاده ابومسلم، عیسی بن موسی، به کشتن او [[اعتراض]] کرد، [[منصور]] به او گفت: «به [[خدا]] [[سوگند]]! در روی [[زمین]] از او دشمن‌تر برای شما وجود نداشت، آیا در زندگانی او شما [[پادشاهی]] داشتید؟»<ref>ابن‌طقطقی، الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الاسلامیه، ص۱۷۱. </ref>. [[جعفر بن حنظله]] هنگامی که از کشته شدن ابومسلم [[آگاه]] شد، به [[خلیفه]] گفت: «ای [[امیرالمؤمنین]]! [[خلافت]] تو از امروز آغاز می‌شود»<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۴۹۲.</ref>. این کار بر [[عظمت]] کار ابومسلم و [[قدرت]] وی دلالت دارد.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۴۱.</ref>

منصور بر ابومسلم چیره شد؛ اما یاد او در میان [[ایرانیان]] در [[خراسان]] و ترکان در ماوراءالنهر باقی ماند. بعد از کشته شدن او حرکت‌های [[دینی]] - سیاسی و ملی دور از [[اسلام]]، در خراسان پدیدار شد. این افراد با اظهار [[مسلمانی]]، اهداف [[دین]] زرتشتی و [[سیاست]] ویرانگر و [[نژادپرستی]] [[ایرانی]] را دنبال می‌کردند. اینان ابومسلم را نماد و وسیله‌ای برای بیان [[مخالفت]] خویش با قدرت [[عباسی]] قرار دادند تا درون خود را آشکار کنند. از این رو او را [[نجات‌بخش]] خوانده به انتظارش نشستند تا [[آمال]] و آرزوهای خویش را- که [[عباسیان]] برآورده نکردند- محقَّق سازد<ref>فاروق، عمر، التاریخ الاسلامی و فکر القرن العشرین، ص۲۲۱.</ref>.

این حرکت با سه [[انگیزه]] شناخته شده است: [[سیاسی]]، [[عقیدتی]] و [[نژادپرستی]].

از نظر [[انگیزه]] سیاسی، وی [[تصمیم]] گرفت از [[منصور]]، [[خلیفه عباسی]]، [[قاتل]] ابومسلم، [[خون‌خواهی]] کند. [[قیام]] او برای [[رویارویی]] با این [[خلیفه]]، [[نظام]] [[عباسی]] و نیز [[اعتراض]] به [[گرایش]] سیاسی خاصی بود که [[نفوذ]] خراسانیان را محدود می‌کرد.

از جنبه انگیزه نژادپرستانه، سنباد به [[زنده کردن]] [[حکومت]] [[ایرانی]] و تقویت عنصر ایرانی در برابر حکومت [[عربی]] چشم دوخته بود. با وجود اینکه [[عباسیان]] با [[سیاست]] [[امویان]] در قبال [[موالی]] [[مخالفت]] کردند، اما [[ایرانیان]] [[حکومت عباسیان]] را به اعتبار اینکه [[نمایندگان]] عنصر عربی هستند، ادامه [[حکومت اموی]] می‌دانستند.

برخی [[یاران]] ابومسلم پس از [[شکست]] حرکت سنباد، همچنان فعال بودند؛ زیرا خلیفه عباسی بر این حرکت چیره شد، ولی بر اندیشه‌های منجر به قیام سنباد [[پیروز]] نشد. از این رو [[سرزمین]] [[ایران]] و ماوراءالنهر [[شاهد]] برپایی حرکت‌های مخالف با [[حکومت عباسی]] بود که به گونه‌ای با نام ابومسلم قرین بود و خود را به اهداف آن پایبند می‌دانست. این‌گونه حرکت‌ها، [[شورش]] بر [[دین اسلام]] و حکومت عباسی شمرده می‌شد و علامت مشخص و ممتاز [[پیروان]] آنها، [[پوشیدن لباس]] سفید و برافراشتن [[پرچم سفید]] به هنگام خروج بود؛ از این‌رو «سپید جامگان» نامیده شدند<ref>بارتولد، ترکستان من الفتح العربی إلی الغزو المغولی، ص۳۱۷.</ref>.

برخی از این حرکت‌ها عبارتند از:

[[منصور]] برای [[غلبه]] بر آنها کوشید و بی‌هیچ ملایمتی با آنها جنگید تا [[پیروز]] شد.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۴۷.</ref>

== منابع ==

{{منابع}}

# [[پرونده:1100851.jpg|22px]] [[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|'''دولت عباسیان''']]

{{پایان منابع}}

[[رده:ابومسلم خراسانی]]