تفسیر القرآن العظیم - ابن ابی‌ حاتم (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

در معرفی این کتاب آمده است: «یکی دیگر از [[آثار تفسیری]] [[اهل تسنن]] در عصر [[غیبت صغرا]] [[تفسیری]] است که [[عبدالرحمن بن محمد بن ادریس]] - معروف به [[ابن ابی حاتم رازی]] - متوفای ۳۲۷ ه‍‌. ق تألیف کرده است. [[ذهبی]] در ترجمۀ عبدالرحمن گفته است: «وی تفسیری بزرگ در چندین جلد دارد که همۀ آن آثاری با سند است و از [[نیکوترین]] [[تفسیرها]] است» <ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۶۴.</ref>. و [[وفات]] او را ۳۲۷ ه‍‌. ق ذکر کرده است <ref>ر.ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۳، ص۲۶۹.</ref>.

[[سیوطی]] نیز وفات وی را ۳۲۷ دانسته و از [[تفسیر]] وی با عنوان التفسیر المسند یاد کرده و گفته است: [[دوازده]] جلد می‌باشد که آن را در تفسیرم خلاصه کرده‌ام<ref>سیوطی، طبقات المفسرین، ص۶۳.</ref>. [[داوودی]] نیز از تفسیر وی با همان عنوان یاد کرده و گفته است: دوازده جلد است<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۸۰.</ref>. [[حاج خلیفه]] آن را با عنوان «تفسیر ابن حاتم» ذکر کرده و از تلخیص آن در یک جلد توسط‍ سیوطی خبر داده است<ref>حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۶.</ref>. [[اسماعیل پاشا]] در معرفی ابن ابی حاتم گفته است: در سال ۲۴۰ متولد شده و در سال ۳۲۷ وفات کرده و از تألیفات وی [[تفسیر القرآن]] است<ref>بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۵۱۳.</ref>.

اخیراً تفسیری با عنوان تفسیر القرآن العظیم تألیف ابن ابی حاتم رازی با تحقیق [[اسعد محمد طیب]]<ref>از کارهای مفیدی که این محقق انجام داده، ذکر نشانی روایت‌ها از سایر مصادر اهل تسنّن و بیان نظر دانشمندان در چگونگی سند روایات در پاورقی‌ها است.</ref> در ده مجلد به چاپ رسیده که تلفیقی است از بخش موجود تفسیر ابن ابی حاتم و آثار تفسیری نقل شده از وی در [[کتاب‌های تفسیری]] و [[روایی]] اهل تسنن و «کامل عویضه» چهار جلد فهارس برای آن تهیه کرده و با [[الحاق]] آن به آن ده جلد، آن را به چهارده جلد رسانده است. این تفسیر، روایی محض است؛ زیرا در آن به ذکر [[روایات]] منسوب به [[نبی اکرم]]{{صل}} و آثار [[صحابه]] و [[تابعین]] در ذیل کلمه‌ها، جمله‌ها و آیه‌های [[قرآن]] اکتفا شده است.

فقط‍ در مواردی با تعبیر {{عربی|"قال ابو محمد"}}<ref>«ابو محمد» کنیه ابن ابی حاتم مؤلف این تفسیر است.</ref> در توضیح و رفع ابهام برخی روایات بیان مختصری دیده می‌شود.

این [[تفسیر]] برای همه [[سوره‌های قرآن]] جز [[سوره ناس]] به ترتیب [[آیات]]، روایات و آثاری [[تفسیری]] دربر دارد و عدد روایات و آثار آن به ۱۹۵۴۱ رسیده است. محقق در مقدمه‌ای که برای این کتاب نوشته، گفته است: بخش موجود از این تفسیر از [[سوره فاتحه]] تا انتهای [[سوره رعد]]<ref>در تفسیر چاپ شده موجود، تا آیه ۱۱ سوره رعد است (ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۲۲۳۳).</ref> و از [[سوره مؤمنون]] تا انتهای [[سوره عنکبوت]] است و در گردآوری روایات مفقود از این تفسیر، بر تفسیر القرآن العظیم [[ابن کثیر]] و [[الدر المنثور]] [[سیوطی]] و [[فتح الباری]] و تغلیق التعلیق [[ابن حجر عسقلانی]] و [[فتح القدیر]] [[شوکانی]] [[اعتماد]] کرده‌ام<ref>ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ج۱، ص۱۱ و ۱۲ مقدمه محقق.</ref>؛ یعنی در قسمت مفقود، روایاتی را که در [[تفاسیر]] و کتب نامبرده از تفسیر [[ابن ابی حاتم]] نقل شده، جمع‌آوری و برای تکمیل این تفسیر به قسمت موجود آن ضمیمه کرده است<ref>این قسمت در تفسیر چاپ شده موجود از ج۷، ص۲۲۳۴ تا ج۸، ص۲۵۰۷ و از ج۹، ص۳۰۸۶ تا ج۱۰، ص۳۴۷۵ است.</ref>. در قسمت موجود از این تفسیر، همۀ روایات جز تعدادی اندک<ref>مانند روایاتی که در رقم حدیث ۱۸۲۹ و ۶۳۴۴ با تعبیر {{عربی|"قریء علی یونس بن عبد الاعلی"}} نقل شده که مرسل است.</ref> [[مسند]] است و حتی روایاتی را که از ابو العالیه و سدّی و [[مقاتل]] و [[ربیع بن انس]] بدون سند آورده، سند آنها را در مقدمۀ تفسیر ذکر کرده است<ref>ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۴، ص۱۵ (مقدمه مؤلّف).</ref>، ولی در قسمت مفقود، بیشتر روایاتی که جمع‌آوری شده، از [[تفسیر]] درّ المنثور [[سیوطی]] و مرسل و بدون سند است<ref>در این قسمت، آنچه از تفسیر ابن کثیر و تغلیق التعلیق نقل شده، مسند و آنچه از تفسیر الدر المنثور سیوطی و فتح القدیر شوکانی نقل شده، مرسل است و بیشتر روایات این قسمت از الدر المنثور نقل شده است.</ref>.

 

در قسمت موجود همۀ [[روایات]] با تعبیر {{عربی|"حدّثنا"}} یا {{عربی|"ثنا"}} یا {{عربی|"حدّثني" و یا {{عربی|"قرأت علی محمد بن فضیل"}} نقل شده و نشان می‌دهد مؤلف همۀ آنها را به‌طور مستقیم از خود [[راویان]] شنیده و از کتاب آنان نقل نکرده است.

 

از ویژگی‌های این [[تفسیر روایی]] این است که مؤلف درصدد بوده تنها روایاتی را که مربوط‍ به تفسیر و بیان معنای [[آیات]] است، گردآورد و [[روایت]] غیرتفسیری را که [[مبیّن]] معنای آیات نباشد، هرچند به نحوی با [[قرآن]] و آیات آن مرتبط‍ باشد، نیاورد<ref>مؤلف آن در مقدمه این تفسیر گفته است: {{عربی|سألنی جماعة من اخوانی اخراج تفسیر القرآن مختصرا... و ان نقصد لاخراج التفسیر مجرّدا دون غیره...}}؛ (ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۴، مقدمه مؤلف).</ref>.

 

مؤلف در مقدمۀ کوتاهی که بر تفسیر دارد، گفته است: «[[کوشش]] کرده‌ام در [[تفسیر آیات]]، روایات و آثاری را که از نظر سند صحیح‌تر است و متن مناسب‌تری دارد، بیاورم. پس هرگاه تفسیر آیه‌ای را از [[رسول خدا]]{{صل}} بیابم، از صحابه‌ای که مثل آن تفسیر را بیان کرده باشند، هیچ‌کس را با آن [[حضرت]] ذکر نمی‌کنم و هرگاه [[تفسیری]] را از [[صحابه]] به دست آورم، اگر همۀ صحابه بر آن اتفاق داشته باشند، آن را از بلندپایه‌ترین آنها با صحیح‌ترین سندها نقل می‌کنم و موافقین آنان را با حذف سند نام می‌برم. اگر در آن تفسیر [[اختلاف]] داشته باشند، [[اختلاف]] آنان را ذکر نموده و برای هریک از آنان سندی می‌آورم و موافقان هریک را با حذف سند نام می‌برم. اگر از صحابه تفسیری را پیدا نکنم، در ذکر [[تفسیر تابعین]] و [[اتباع]] [[تابعین]] به روش ذکر [[تفسیر صحابه]] عمل خواهم کرد»<ref>ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۴، مقدمة المؤلف.</ref>.

 

در این [[تفسیر]] نیز مانند سایر [[تفاسیر روایی]] [[اهل تسنن]] بیش‌ترین آثار از [[صحابه]] و تابعین می‌باشد و [[روایات]] نقل شده از [[رسول خدا]]{{صل}} اندک است؛ برای مثال، در تفسیر [[سوره حمد]] ۴۲ [[روایت]] آورده است و از این ۴۲ روایت، شش روایت از رسول خدا{{صل}}<ref>ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، روایات رقم ۵، ۱۹، ۲۳، ۳۳، ۴۰ و ۴۱.</ref> و سه روایت از [[حضرت علی]]{{ع}}<ref>ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، روایات رقم ۱۲، ۱۳ و ۳۲.</ref> و بقیه از سایر صحابه و تابعین است<ref>از ابن عباس شانزده روایت و از ضحاک و قتاده هریک سه روایت و از حسن و مجاهد و ابو العالیه هریک دو روایت و از جابر بن یزید و کعب و تبیع و خالد بن صفوان و حمید اعرج هریک، یک روایت آورده است.</ref>.

 

ویژگی دیگر این تفسیر، [[نظم]] و دسته‌بندی خوبی است که در ذکر روایات رعایت شده و استفادۀ از آن را آسان کرده است. جملات و کلمات [[آیات]]، تفکیک شده و روایات مربوط‍ به هر جمله یا کلمه در ذیل همان جمله یا کلمه ذکر شده است و در مواردی که در معنای کلمه یا جمله بیش از یک وجه بوده، روایات [[مبین]] وجه دوم، وجه سوم و... با عنوان {{عربی|"الوجه الثاني"}}، {{عربی|"الوجه الثالث"}} و... بیان شده است.

 

#در قسمتی از اصل این تفسیر که موجود است، اکثر [[قریب]] به کلّ روایات آن [[مسند]] و قسمتی از روایات آن در نظر [[دانشمندان]] اهل تسنن صحیح است، ولی همان‌گونه که در معرفی کتاب التفسیر [[بخاری]] اشاره شد، [[صحت سند]] هیچ‌یک از [[روایات]] آن حتی روایاتی که [[دانشمندان]] [[اهل تسنّن]] صحیح دانسته‌اند، برای غیر اهل تسنّن قابل [[اثبات]] نمی‌باشد<ref> برای آگاهی از وجه آن ر.ک: بابایی، مکاتب تفسیری، ج۱، ص۳۲۶.</ref>.

#گرچه شمار روایات این [[تفسیر]] برحسب شماره‌گذاری مسلسل واقع در آن ۱۹۵۴۱ است، ولی باید توجه داشت که

##اکثر روایات این کتاب موقوف و از [[صحابه]]، [[تابعین]] و [[اتباع]] تابعین نقل شده است و بدون تحقیق نمی‌توان آنها را پذیرفت و باتوجه به اینکه اکثر [[قریب]] به کل آن آرا مستند به بیانی نیست، می‌توان گفت بخش اعظم این کتاب نقل اقوال و آرای [[تفسیری]] [[مفسران]]، بدون بیان است.

#این تفسیر نیز مانند بسیاری از [[تفاسیر روایی]] از روایاتی که ظاهر آن منکر یا مستبعد و غیرقابل قبول است، خالی نیست. نمونۀ آن، روایاتی است که در ذیل [[آیه]] ۱۰۲ [[سوره بقره]] در توصیف «هاروت» و «ماروت» از [[ابن عباس]] و ابن عمر و غیر آنها نقل شده و آن دو را، دو ملکی که بر [[زمین]] آمده و مرتکب [[زنا]] شده‌اند، معرفی کرده است<ref>ر.ک: ابن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۱۸۹ و ۱۹۰، احادیث ۱۰۰۵-۱۰۰۹.</ref>».<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۵۱۳-۵۱۷.</ref>