تنزیه و تشبیه در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تنزیه و تشبیه است. تنزیه و تشبیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تنزیه و تشبیه در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

آیات تشبیهی

یکی از مسائل پیچیده کلامی و عرفانی که منشأ قرآنی دارد، تشبیه و تنزیه است.

برخی از علمای مشبهه و حشویه، صفاتی نظیر: دست، زبان، شنوایی، بینایی و…. را که در قرآن آمده است بر معنای ظاهر آن حمل کرده و همین معنای ظاهری را که معمولاً به خلق نسبت داده می‌شود به خداوند نسبت داده و معتقدند خداوند نیز مانند انسان دست، پا، چشم و… دارد.

بعضى از آيات که منشأ تشبيه شده‌اند عبارتند از:

1. ﴿يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ﴾
2. ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ﴾، ﴿إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾
3. ﴿رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَنْ تَرَانِي وَلَكِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِي فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَخَرَّ مُوسَى صَعِقًا﴾
4. ﴿الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى﴾
5. ﴿وَجَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا﴾
6. ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾
7. ﴿وَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعْيُنِنَا﴾

در مقابل اين نظريه، ديدگاه تنزيه است که همه اين آيات را قابل تفسير و تأويل مي‌داند و مي‌گويد اين آيات با توجه به آيات ديگر که از محکماتند، تفسير مى‌شوند؛ مانند:

1. ﴿ِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾
2. ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾
3. ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾.

آیات تنزیهی

منظور از آیات صفات تنزیهی آیات بیان‌گر تنزیه و پیراستن خداوند متعال از صفات اجسام و خصوصیات ممکنات است.

از کتاب و سنّت قطعی به روشنی ثابت شده است که خداوند به صفات اجسام و ویژگی‌های ممکنات که ملازم با حدوث و امکان و توأم با نیاز و نقص است متصف نمی‌شود.

برخی از آیات تنزیهی عبارتند ‌از:

1. ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ﴾.
2. ﴿وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ﴾
3. ﴿اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ﴾
4. ﴿لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾

اینها، آیات محکم هستند که متشابهات قرآن به آنها بازمی‌گردد؛ بنابراین هر آیه‌ای که ظاهرش انتساب صفت یا فعل حادثی به خداوند باشد، باید با آیات محکم سنجیده و معنایی که با اسمای حسنی و صفات علیای الهی منافات ندارد از آنها فهمیده شود؛ مثلاً آیاتی که نسبت آمدن به خدا داده یا دست و صورت و عین و نفس برای خدا ترسیم کرده است باید با توجه به آیات محکم تفسیر شود، و نیز باید گفته شود از تمام این اوصاف، آن معنایی منظور است که با ساحت قدس پروردگار سازگاری دارد.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی