عرم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عرم است. عرم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عرم در قرآن - عرم در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

جغرافیای عرم، در سوره مبارکه سبأ

﴿فَأَعْرَضُوا فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَبَدَّلْنَاهُمْ بِجَنَّتَيْهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَوَاتَيْ أُكُلٍ خَمْطٍ وَأَثْلٍ وَشَيْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَلِيلٍ﴾. کوشش ما در این مقوله، ابتدا شناخت واژه و معنی لغوی عرم و سپس چنان که این واژه معنی مکانی داشته باشد؛ آشنایی با این محل، از نظر جغرافیایی خواهد بود.

عرم یعنی چه؟

برخی پژوهشگران می‌نویسند: «عرم به فتح را به معنی بند است و به سکون راء به معنی چاه کنده، آنچه ته دیگ بماند و به ضم(ع)به معنی تخم و به فتح(ع)قسمی از ماهی که به زبان یونانی سماریس و به انگلیسی ساردین sardine گویند. در قرآن به سیل عرم اشاره شده و آن بندی بود، در شهر مأرب که دیوار آن به طول دو میل انگلیسی و به بلندی ۱۲۰ پا بود».. برخی نویسندگان می‌نویسند: «عرم را مَسَّناة، که به معنی سیل بند است؛ گفته‌اند و نیز باران تند المطر الشدید نیز گفته‌اند»..

برخی نویسندگان می‌نویسند: «عرم به فتح اول و کسر ثانی و این کلمه، در قرآن راجع به هلاکت قوم سبأ وارد شده... در معنی این کلمه، چند قول است: یکی آنکه عرم نام وادی و دره مخصوصی، در سبأ است دوم آنکه عرم به معنی موشهای بزرگی است؛ که سد مأرب را ویران ساختند و این موش در عربی خلد نامیده می‌شود، سوم آنکه این کلمه به معنی باران شدید است». برخی علما در این مورد می‌نویسند: «عرم در اصل از عرامه بر وزن علامه به معنی خشونت و کج‌خلقی و سخت‌گیری است و توصیف سیلاب، به آن اشاره به شدت خشونت و ویران‌گری آن است و تعبیر، به ﴿سَيْلَ الْعَرِمِ﴾، به اصطلاح از قبیل اضافه موصوف به صفت است... و از قول لسان العرب می‌نویسد: در ماده عرم معانی مختلفی آمده از جمله... موانعی که در میان دره‌ها برای مهار کردن آب می‌سازند.»...

جمع‌بندی معانی عرم

با توجه به اظهارنظرهای گوناگون لغویون و مفسرین؛ می‌توان معانی واژه عرم را به اختصار در ذیل چنین بیان کرد: عرم به معنی: بند، سیل بند، باران تند، سد، نام وادی و دره مخصوصی، در سرزمین سبأ، خشونت و کج‌خلقی، سخت‌گیری و به معنی موشهای بزرگی است که سد مأرب را ویران ساختند. تمام اهل تفسیر و لغت، به طور اشتراک برای واژه عرم معنی سد و بند را ذکر کرده‌اند و از میان همه معانی، بند و سد، با معنی آیه مورد پژوهش؛ سازگارتر است و مترجمین و مفسرین، هم همین معنی را در ترجمه آیه لحاظ نموده‌اند. به همین دلیل ما هم عرم را به همان معنی سد می‌گیریم و به عنوان یک مکان جغرافیایی تاریخی، که در آنجا حادثه‌ای رخ داده و قرآن؛ به منظور پندآموزی و عبرت، برای مسلمین نقل نموده، به معرفی جغرافیای آن می‌پردازیم.

جغرافیای عرم

«عرم» به معنی سد و بندی است که برای مهار آب رودخانه‌ها، در دره‌ها می‌سازند، اکنون باید روشن نماییم؛ که آن بند در کجا احداث شده بود؟ مؤلف المنجد، زیر واژه «عرم» می‌نویسد: سد بناه السبئیون، فی مأرب، بین الجبلین یعنی: عرم سدی است که اهل سبأ آن را در مأرب بین دو کوه احداث نمودند. اما سبأ کجاست؟ همو، در المنجد می‌افزاید: سبأ بلاد فی جنوب غربی الجزیرة العربیة القدیم: الیمن - یعنی: سبأ مجموعه شهرهایی - کشوری - است، در جنوب غربی عربستان. مؤلف المنجد، در مورد مأرب، می‌نویسد: مارب عاصمة الممکه السبئیه الثانیه (۶۵۰ ق. ۱۱۵) اشهرت، بالسد المعروف باسمها سد المأرب الذی شید لتنظیم الری و وقایه العاصمه من اخطار الفضیانات الموسمیه... یعنی مأرب، در تاریخ بین سال‌های ۱۱۵ تا ۶۵۰ م پایتخت کشور سبأ، در دور دوم بوده و شهرت آن به واسطه سدی است؛ که به سد مأرب معروف است و آن سد در مسیر رود ادنه به منظور تنظیم زیادی آب و نگهداری پایتخت از خطر جاری شدن سیل‌های موسمی؛ احداث شده بود. با توجه به آنچه بیان شد، روشن می‌شود که منظور از عرم سدی است که در شهر مأرب، پایتخت کشور سبأ، به منظور تنظیم آب رودخانه آن شهر، احداث گردیده بود. اکنون در ذیل به جغرافیای سد عرم اشاره می‌نماییم.

سد مأرب یا عرم، دیواری قطور و کوه پیکر بوده، که از شمال به شرق رود ادنه میان دو کوه بلق راست و چپ، به فاصله صد و پنجاه قلم، از کوه کشیده بودند. و این فاصله مخزن آب را تشکیل می‌داد. طول سد، در حدود هشتصد قدم بوده، که تقریباً یک ثلث سمت غربی آن، هنوز پایدار است - و این قسمت، در نقشه به وسیله حروف ج، د، ه، ف نشان داده شده و دو ثلث دیگر را - که در نقشه به وسیله نقطه‌گذاری تعیین شده - سیل ویران ساخته است و دولت‌های آن زمان در اثر آشوب‌ها و انقلابات داخلی، از عهده مرمت آن بر نیامده‌اند. عرض سد، صد و پنجاه قدم و ارتفاعش ما بین ۱۳ تا ۱۹ قدم بوده و در دو جناح سد، بناهای عظیم و محکمی، از سنگ وجود داشته، که دریچه‌های مندرج در آنها ترتیب داده بودند؛ که آب را به اندازه لزوم، به سمت راست و چپ قسمت می‌کرد و بوستان‌های چندین طبقه طرفین را به این تفصیل سیراب می‌ساخته است.

منابع

1. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید