دانشمندان تفسیر قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۴۹

مقدمه

علم تفسیر از اولین اشتغالات مسلمانان بوده است، و از زمان نزول قرآن یعنی عصر رسول الله (ص) شروع شده است؛ لکن تفسیر به عنوان یک علم مدون و منسجم از زمان امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) شروع گردید. و بزرگان این علم سلسله اسانید خود را به آن حضرت می‌رسانند. این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است که در هر عصری به عنوان یک طبقه (افرادی که تقریباً همزمان بوده یا دارای یک شیوه مشترک در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان پیامبر اسلام و ائمه اطهار (ع) شأن دیگری داشته‌اند که قابل قیاس با دیگران نیست^[۱].

ادوار تاریخی مفسران

طبقات مفسران

با گسترش علم تفسیر و پدید آمدن اختلاف در شیوه‌های تفسیری، شناخت «طبقات مفسران» ضرورت یافت. از این روی در کنار علم تفسیر، دانش یا گرایشی در تفسیر بوجود آمد که طبقه‌بندی مفسران و جهت گیری‌های خاص هر یک از آنان درباره تفسیر قرآن و رابطه تاریخی هر طبقه با طبقات گذشته و شرح حال مفسران بزرگ درآن بررسی می‌شود.

تألیفات فراوانی درباره طبقات مفسران وجود دارد. جلال الدین سیوطی نخستین کسی است که به این کار همت گماشت و توانست نام ۱۳۶ نفر از مفسران بزرگ را فهرست کند. شاید بتوان مهم‌ترین تألیف را در این‌باره کتاب طبقات المفسرین شمس‌الدین محمد بن علی بن احمد داودی دانست. وی در این اثر حدود ۷۰۴ نفر از مفسران را نام برده است.

طبقه‌بندی مفسران بر اساس شیوه‌های تفسیری آنان به‌ویژه تفسیر مأثور، اندکی اختلاف نظر پدید آورده است؛ از این رو، در بررسی طبقات مفسران به دو مقوله «طبقات مفسران اهل سنت» و «طبقات مفسران شیعه» برمی‌خوریم^[۲].^[۳]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۳۳۴۴.
↑ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، صفحه ۵۵؛ طباطبایی، محمد حسین، قرآن دراسلام، صفحه ۷۲؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۴، صفحه ۲۳۳؛ زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲، صفحه (۱۷-۲۲)؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه (۲۸۹-۲۹۸)؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه ۱۹۸.
↑ فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۳۳۴۴.

[1] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۳۳۴۴.

[2] عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، صفحه ۵۵؛ طباطبایی، محمد حسین، قرآن دراسلام، صفحه ۷۲؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۴، صفحه ۲۳۳؛ زرقانی، محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، جلد۲، صفحه (۱۷-۲۲)؛ صالح، صبحی، مباحث فی علوم القرآن، صفحه (۲۸۹-۲۹۸)؛ جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کریم، صفحه ۱۹۸.

[3] فرهنگ نامه علوم قرآنی، ج۱، ص۳۳۴۴.

[۱]

[۲]

[۳]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
+{{مدخل مرتبط
-<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از زیرشاخه‌های '''[[دانشمندان علوم اسلامی]]''' و '''[[دانش تفسیر قرآن]]'''. این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
+| موضوع مرتبط = قرآن
-<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[دانش تفسیر در حدیث]] - [[دانش تفسیر در علوم قرآن]] - [[دانش تفسیر در تاریخ اسلامی]]</div>
+| عنوان مدخل  =
-<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[دانش تفسیر (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
+| مداخل مرتبط = [[دانشمندان تفسیر قرآن از دیدگاه اهل سنت]]
+| پرسش مرتبط  =
+}}
-==مقدمه==
+== مقدمه ==
-[[علم تفسیر]] از اولین اشتغالات [[مسلمانان]] بوده است، و از [[زمان]] [[نزول قرآن]] یعنی عصر [[رسول الله]]{{صل}} شروع شده است؛ لکن [[تفسیر]] به عنوان یک [[علم]] مدون و منسجم از زمان [[امیرالمؤمنین]] [[حضرت علی]]{{ع}} شروع گردید. و بزرگان این علم [[سلسله]] اسانید خود را به آن [[حضرت]] می‌رسانند. این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است که در هر عصری به عنوان یک طبقه (افرادی که تقریباً همزمان بوده یا دارای یک شیوه مشترک در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان [[پیامبر اسلام]] و [[ائمه اطهار]]{{عم}} [[شأن]] دیگری داشته‌اند که قابل [[قیاس]] با دیگران نیست<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۴۴.</ref>.
+[[علم تفسیر]] از اولین اشتغالات [[مسلمانان]] بوده است، و از [[زمان]] [[نزول قرآن]] یعنی عصر [[رسول الله]] {{صل}} شروع شده است؛ لکن [[تفسیر]] به عنوان یک [[علم]] مدون و منسجم از زمان [[امیرالمؤمنین]] [[حضرت علی]] {{ع}} شروع گردید. و بزرگان این علم [[سلسله]] اسانید خود را به آن [[حضرت]] می‌رسانند. این علم دارای متخصصان و محققانی بوده است که در هر عصری به عنوان یک طبقه (افرادی که تقریباً همزمان بوده یا دارای یک شیوه مشترک در تفسیر بوده‌اند) از آنها یاد می‌شود. البته در این میان [[پیامبر اسلام]] و [[ائمه اطهار]] {{عم}} [[شأن]] دیگری داشته‌اند که قابل [[قیاس]] با دیگران نیست<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۴۴.</ref>.
-== [[مفسران]] [[عصر رسالت]] ==
+== ادوار تاریخی مفسران ==
-نخستین [[مفسر قرآن]] و [[برترین]] [[مفسر]] عصر رسالت [[رسول خدا]]{{صل}} بوده است، ولی آیا غیر از آن [[حضرت]] نیز در عصر رسالت مفسر قرآن بوده است یا خیر؟
+# [[تفسیر عصر رسالت]]
+# [[تفسیر عصر حضور امامان معصوم]]:
+## [[تفسیر عصر صحابه]]
+## [[تفسیر عصر تابعین]]
+## [[تفسیر عصر پس از تابعین]]
+# [[تفسیر عصر غیبت]]:
+## [[تفسیر عصر غیبت صغری]]
+## [[تفسیر عصر غیبت کبری]]
+## [[تفسیر عصر جدید]]
-نمی‌توان به این سؤال پاسخی [[قطعی]] داد؛ زیرا آیه‌ای که دلالت آشکار داشته باشد که غیر آن حضرت نیز در عصر رسالت [[قرآن]] را [[تفسیر]] می‌کرده است، سراغ نداریم. برخی [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ}}<ref>«و هنگامی که خبری از ایمنی یا بیم به ایشان برسد آن را فاش می‌کنند و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید» سوره نساء، آیه ۸۳.</ref> را در مورد [[فهم]] و [[تفسیر قرآن]] یا شامل آن دانسته و به استناد آن گفته‌اند: [[خدا]] در این آیه گروه‌هایی را بر استخراج [[معانی قرآن]] [[مدح]] کرده است<ref>ر.ک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱ و ۲، ص۸۰. شیخ حرّ عاملی نیز به این آیه استدلال کرده است که در فهم معنای قرآن باید به پیامبر و امامان معصوم{{عم}} رجوع شود و استنباط‍ از قرآن متوقف بر رجوع به آنان است (ر.ک: حرّ عاملی، الفوائد الطوسیّه، ص۱۸۶).</ref>. براساس این برداشت، ممکن است از این آیه استفاده شود که در عصر رسالت غیر از رسول خدا{{صل}}، جمع دیگری که در این آیه {{متن قرآن|أُولِي الْأَمْرِ}} نامیده شده‌اند نیز قرآن را تفسیر و معانی آن را استخراج می‌کرده‌اند؛ زیرا [[ظهور]] ارتباط‍ آیه به عصر رسالت با توجه به [[سیاق]]، غیرقابل [[انکار]] است، ولی اولاً: معلوم نیست که این آیه در مورد تفسیر، یا حتی شامل آن باشد؛ زیرا ظاهر آن است که [[ضمیر]] {{متن قرآن|رَدُّوهُ}} به {{متن قرآن|أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ}} بازمی‌گردد و موضوع [[آیه]] مسائل [[امنیتی]] است نه [[تفسیر قرآن]]، و ثانیاً: بر فرض اینکه آیه به [[تفسیر]] مربوط‍ باشد نیز بر مدعا دلالت ندارد؛ زیرا در این فرض نیز مفاد آیه این است که اگر برای [[فهم]] معنای [[قرآن]] به آنان [[رجوع]] می‌کردند، از طریق آنان به آن [[آگاه]] می‌شدند؛ پس تفسیر آنان مشروط‍ به آن است که به آنان رجوع کنند و رجوع افراد به غیر [[رسول خدا]]{{صل}} برای فهم معنای قرآن در [[عصر رسالت]] [[ثابت]] نیست.
+== طبقات مفسران ==
-تاکنون به روایتی که بیان کند در عصر رسالت، افرادی غیر رسول خدا{{صل}} نیز قرآن را تفسیر می‌کرده‌اند، [[دست]] نیافتم و روایاتی که بیان معنا و [[تفسیر آیات]] را از [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} و سایر [[صحابه]] نقل می‌کند نیز قابل [[استدلال]] نیست؛ زیرا معلوم نیست که آن معنا را در عصر رسالت بیان کرده باشند و چه‌بسا [[ادب]] اقتضا می‌کرده که در عصر رسالت به [[احترام]] رسول خدا{{صل}} از بیان آنچه از تفسیر قرآن که با [[تعلّم]] از رسول خدا{{صل}} یا [[اجتهاد]] و [[تدبر]] به دست آورده‌اند، [[سکوت]] کنند و با حضور آن [[حضرت]] در بین [[امت]]، به تفسیر قرآن نپردازند؛ البته احتمال دارد برای افرادی که در [[شهرها]] و روستاهای دور از محل اقامت رسول خدا{{صل}} [[زندگی]] می‌کرده‌اند و به آن حضرت دست‌رسی نداشته‌اند، برخی [[آیات]] را تفسیر کرده باشند، ولی با توجه به اینکه صحابه آگاه به تفسیر قرآن با رسول خدا{{صل}} زندگی می‌کرده‌اند و غالباً با آن حضرت بوده‌اند و کمتر به شهرها و روستاهای دور از محل اقامت آن حضرت می‌رفته‌اند، این احتمال [[ضعیف]] است و اگر هم بیان کرده باشند، در حدّ معنای یک یا چند آیه بوده، نه به مقداری که بتوان آنان را [[مفسر]] نامید.
-بنابراین، وجود مفسرانی غیر از رسول خدا{{صل}} در عصر رسالت معلوم نیست و هیچ دلیل روشنی بر آن وجود ندارد.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۴-۲۵.</ref>
-==ادوار تاریخی مفسران==
-# [[تفسیر عصر رسالت]]
-# [[تفسیر عصر صحابه]]
-# [[تفسیر عصر تابعین]]
-# [[تفسیر عصر حضور امامان معصوم]]
-# [[تفسیر عصر غیبت صغری]]
-# [[تفسیر عصر غیبت کبری]]
-# [[تفسیر عصر جدید]]
-==طبقات مفسران==
 با [[گسترش علم]] تفسیر و پدید آمدن [[اختلاف]] در شیوه‌های [[تفسیری]]، [[شناخت]] «طبقات [[مفسران]]» [[ضرورت]] یافت. از این روی در کنار علم تفسیر، [[دانش]] یا گرایشی در تفسیر بوجود آمد که طبقه‌بندی مفسران و جهت گیری‌های خاص هر یک از آنان درباره [[تفسیر قرآن]] و رابطه [[تاریخی]] هر طبقه با طبقات گذشته و شرح حال مفسران بزرگ درآن بررسی می‌شود.
@@ خط ۳۰: / خط ۲۸: @@
 == جستارهای وابسته ==
-{{مدخل‌ وابسته}}
+{{مدخل وابسته}}
 * [[مفسران شیعه]]
 * [[مفسران اهل سنت]]