تفسیر عصر پس از تابعین

مقدمه

با نگاهی به کتاب‌های علوم قرآنی، مانند البرهان زرکشی و الاتقان سیوطی و کتاب‌های تفسیری و روایی و رجالی شیعه و سنّی، پی می‌بریم که در عصر حضور امامان معصوم (ع) مفسران زیادی بوده‌اند که با توجه به ویژگی‌های آنان، می‌توان آنان را در چهار دسته قرار داد:

تلاش‌های تفسیری پس از عصر تابعین

مفسرانی که عصر حضور امامان معصوم (ع) را درک کرده‌اند، ولی روایت شنیدن آنان از صحابه و یا حتی دیدار آنان با یکی از صحابه ثابت نباشد، با عنوان «مفسران بعد از تابعین» معرفی می‌شوند؛ زیرا هرچند برخی از آنان در عصر تابعین از دنیا رفته‌اند و حتی تاریخ وفاتشان جلوتر از تاریخ وفات برخی از تابعین است، ولی به لحاظ‍ اینکه مصاحبت و دیدار آنان با صحابۀ رسول خدا (ص) ثابت نمی‌باشد، از مفسران تابعی به شمار نمی‌آیند. این دسته از مفسران نیز بسیارند؛ از جمله^[۲]:

بی‌تردید نمی‌توان مدعی شد مفسران آن عصر به این افراد منحصرند، ولی برخی افرادی را که از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، هرچند تاریخ وفات آنان در آن عصر است، ولی دلیل و شاهدی بر مفسر بودن آنان به‌دست نیامد؛ برای مثال، برخی اعمش (سلیمان بن مهران اسدی کوفی را از مفسران شیعه به شمار آورده‌اند^[۳]. در شیعه بودن وی تأمّلی نیست؛ زیرا رجال‌شناسان بر شیعه بودن وی تصریح دارند. آیت‌الله خویی فرموده است: در اینکه شیعه بودن اعمش مورد قبول دو فرقۀ شیعه و سنی است، اشکالی نیست^[۴].

همچنین در آگاه بودن وی به قرائت قرآن و حدیث و کثرت روایات نقل شده از وی نمی‌توان تردید کرد. ذهبی از وی با عنوان «الامام شیخ الاسلام، شیخ المقرئین و المحدثین» یاد کرده^[۵] ابن حجر نیز او را ثقه، حافظ‍ و عارف به قرائت توصیف کرده است^[۶] و تصریح به استقامت و فضل وی از شهید ثانی نقل شده است^[۷]. عجلی گفته است: در زمان خودش محدّث اهل کوفه بوده است^[۸]. اما بر مفسر بودن وی دلیل و شاهدی در دست نیست؛ زیرا نه کتاب تفسیری برای وی ذکر کرده‌اند و نه عنوان مفسر در معرفی وی به کار برده‌اند.

در کتاب‌های تفسیری نیز بیشتر قرائت آیات از وی نقل شده است و موارد نقل تفسیر از وی اندک است و گمان نمی‌کنم به مقداری باشد که بتوان او را از مفسران به شمار آورد. نمونه نقل معنا از وی چنین است: شیخ طوسی در تفسیر ﴿فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾^[۹] از اعمش نقل کرده که گفته است: ﴿أَذِلَّةٍ﴾ یعنی ضعیفا^[۱۰]. در تفسیر ﴿...وَمَا آمَنَ مَعَهُ إِلَّا قَلِيلٌ﴾^[۱۱] از وی نقل کرده که گفته است: «افراد اندکی که به حضرت نوح (ع) ایمان آوردند هفت نفر بودند»^[۱۲].

همچنین ابو الاسود دئلی، محمد بن فرات جعفی، عبدالرحمان بن کثیر هاشمی و زیات را از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند، ولی دلیلی بر مفسر بودن آنان ارائه نداده‌اند، جز اینکه در تفسیر قمی برخی روایات تفسیری از آنان نقل شده^[۱۳]، و معلوم است که با این مقدار، مفسر بودن آنان ثابت نمی‌شود؛ همان‌گونه که در مفسر بودن برخی افراد که از مفسران تابعی به شمار آمده‌اند نیز تردید وجود دارد؛ برای مثال، ابو عبدالرحمان سلمی، ابو الشعثاء کوفی، اسود بن یزید نخعی، محمد بن سیرین انصاری، قیس بن مسلم جدلی را از مفسران تابعی به شمار آورده‌اند، ولی شاهد و دلیلی برای مفسر بودن آنان ذکر نکرده‌اند^[۱۴].

بنابراین، هر چند مفسران عصر حضور به افرادی که در اینجا شناسایی شد، منحصر نمی‌شوند؛ همۀ افرادی را که دیگران از مفسران آن عصر به شمار آورده‌اند^[۱۵] نیز نمی‌توان بدون بررسی از مفسران عصر حضور دانست.^[۱۶]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۵۵.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۶-۲۵۸.
↑ ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.
↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.
↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.
↑ ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.
↑ ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.
↑ عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.
↑ «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.
↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.
↑ «و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.
↑ هود/ ۴۰.
↑ ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.
↑ ر. ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.
↑ آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه‍‌. ق معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۵۶-۲۵۸.

[1] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۵۵.

[2] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۲۶-۲۵۸.

[3] ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۹.

[4] خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۰.

[5] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۶، ص۲۲۶.

[6] ابن حجر، تقریب التهذیب، ج۱، ص۳۳۱.

[7] ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۸، ص۲۸۱.

[8] عجلی، معرفة الثقات، ج۱، ص۴۳۱.

[9] «ای مؤمنان! هر کس از دینش برگردد خداوند به زودی گروهی را می‌آورد که دوستشان می‌دارد و دوستش می‌دارند؛ در برابر مؤمنان خاکسار و در برابر کافران دشوارند» سوره مائده، آیه ۵۴.

[10] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۵۵۷.

[11] «و (نیز) هر کس را که ایمان آورده است و جز اندکی همراه وی ایمان نیاورده بودند» سوره هود، آیه ۴۰.

[12] هود/ ۴۰.

[13] ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۵۳، ۴۱۴-۴۱۸ و ۴۲۱؛ ادنه وی، طبقات المفسرین، ص۱۴ و ۱۵.

[14] ر. ک: معرفت، التفسیر المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۹۱، ۴۰۳ و ۴۰۷.

[15] آقای عقیقی بخشایشی عاصم، اعمش، محمد بن فرات، رواسی، مالک بن عطیه احمسی، کسایی، هشام بن حکم شیبانی، دارم بن قبیصه، فضیل بن زبیر رسانی، فضیل بن یسار بصری، معلی بن محمد بصری، محمد بن ابی عمیر، احمد بن محمد اشعری، حسن بن سعید اهوازی، احمد بن محمد سیاری، عبدک، سلمة بن خطاب را نیز از مفسران شیعه در قرن دوم و نیمه اول قرن سوم معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۸۱، ۳۸۳، ۳۹۶، ۴۱۴، ۴۱۶، ۴۱۷، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۳۲، ۴۳۳، ۴۳۵، ۴۳۷، ۴۴۱، ۴۴۲، ۴۴۶، ۴۴۸، ۴۵۷، ۴۶۱، ۴۶۵، ۴۷۶، ۴۷۹، ۴۹۴، ۴۹۶، ۴۹۹، ۵۰۶، ۵۰۷ و ۵۰۸)، ولی طبق بیان فوق، این مطلب به بررسی نیاز دارد. برخی از آنها، مفسر بودنشان نامعلوم است و برخی مانند احمد بن حسن اسفراینی مفسر بودنش شاهد دارد، ولی در عصر حضور بودنش معلوم نیست. مؤلف آن را از مفسران آغاز قرن سوم به شمار آورده است و حال آنکه خود به نقل از معجم المؤلفین کحاله او را زنده پیش از ۴۱۳ ه‍‌. ق معرفی کرده است (ر. ک: طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۴۵۷).

[16] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۵۶-۲۵۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]