استرجاع

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

استرجاع در قرآن - استرجاع در حدیث - استرجاع در کلام اسلامی - استرجاع در معارف و سیره حسینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل استرجاع (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

استرجاع به معنی طلب بازگشت کردن و باز پس گرفتن چیزی است و در اصطلاح به گفتن ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ گفته می‌شود. کسی که با مصیبتی یا خبر مرگی مواجه شود، آنرا بر زبان جاری می‌کند و با حکایت از اینکه بازگشت همه به سوی خداست، بر داغ خویش یا دیگری تسکینی می‌دهد.

معناشناسی استرجاع و آیه آن

استرجاع در لغت از ریشه رجع، مصدر باب استفعال و به معنی طلب بازگشت کردن و باز پس گرفتن چیزی است و در اصطلاح به گفتن ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ گفته می‌شود و به‌معنای این است که "ما برای خدا و از سوی او هستیم و به سوی او باز می‌گردیم" و کسی که با مصیبتی یا خبر مرگی مواجه شود، آنرا بر زبان جاری می‌کند و با حکایت از اینکه بازگشت همه به سوی خداست، بر داغ خویش یا دیگری تسکینی می‌دهد.

شان نزول آیه استرجاع

در شأن نزول آیه از قول ابن عباس گزارش شده است که از آیه ﴿وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاءٌ وَلَكِنْ لَا تَشْعُرُونَ﴾ تا آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾، ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ در جنگ بدر نازل گردید؛ هنگامی که ۱۴ نفر از مسلمانان به قتل رسیدند و اصحاب پیامبر گفتند: فلانی و فلانی مردند. گرچه آیه استرجاع همان آیه ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ به شمار می‌رود، اما به لحاظ آنکه آیه با موصول ﴿الَّذِينَ﴾ آغاز گردیده و بر طبق قاعده، توصیف افراد یاد شده در آیه پیشین است (که مورد امتحانات و ابتلائات الهی قرار گرفته‌اند) می‌توان گفت آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ نیز مقدمه آیه استرجاع است؛ چرا که خداوند در آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾، مؤمنان صابری را بشارت می‌دهد که در مقابل بلاها و مصیبت‌های گوناگون، شکیبایی پیشه کرده و شکایتی ندارند و سپس در آیه ﴿الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ آنان را به گفتن ﴿إِنَّا لِلَّهِ﴾ و داشتن ویژگی استرجاع می‌ستاید.

خداوند متعال در آیه ﴿وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ﴾ مواردی از قبیل مواجهه با ترس، گرسنگی، ضررهای مالی و فقدان خویشاوندان و نیز از دست دادن محصولات زراعی را آزمون الهی و مصیبت و محل استرجاع دانسته و به شکیبایانی که هنگام بروز هر یک از موارد مذکور ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ می‌گویند، بشارت داده است.

استرجاع در روایات

از ابن عباس نقل شده که استرجاع از خواص این امت است، زیرا رسول خدا(ص) فرمود: "به امت من چیزی داده شده که به هیچ یک از امت‌های دیگر داده نشده است و آن، گفتن ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ به هنگام مصیبت است". سنت و مستحب آن است که پس از استرجاع بگوید: پروردگارا در این مصیبت، مرا پاداش ده و بهتر از آن را برایم جایگزین فرما. همچنین آن حضرت فرموده: "کسی که هنگام مصیبت استرجاع کند، خداوند مصیبت او را جبران نماید و آخرتش را نیکو گرداند و نسل شایسته‌ای برای او قراردهد که به آن خشنود گردد".

امام باقر(ع) فرمود: "هیچ مؤمن مصیبت زده‌ای در دنیا نیست که هنگام مصیبت، «إِنَّا للّه وإِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ» گوید و بر مصیبت ناگهانی شکیبا باشد، مگر آنکه خداوند گناهان گذشته‌اش را می‌بخشاید، مگر گناهان کبیره که خداوند بر آنها وعده دوزخ داده است.

در امالی شیخ مفید، حدیثی از امام کاظم(ع) آمده است: «رسول خدا(ص) فرمود: چهار ویژگی است که در هرکس باشد، خداوند او را از اهل بهشت شمرده است: کسی که پناهگاهش شهادت به یگانگی خداوند و رسالت من باشد. کسی که به هنگام برخورداری از نعمت خداوند بگوید: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ﴾، کسی که پس از ارتکاب گناه بگوید: ﴿اسْتَغْفِرِ اللَّهَ﴾. کسی که هنگام مواجهه با مصیبتی بگوید: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾.

آثار گفتن استرجاع

گفتن ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ از یک سو اقرار به مبدأ و معاد و اظهار تسلیم در برابر قضا و قدر بوده و مایه آرامش قلب و امید به پاداش الهی می‌گردد و از سوی دیگر، یادآور این نکته است که بلاها و مصیبت‌های زودگذر دنیایی از ناحیه خداوند بوده و تصرف مالک در مملوک و ملک حقیقی خویش است: ﴿إِنَّا لِلَّهِ﴾. ما از آن خدا و مملوک او هستیم و مملوک حق اعتراض ندارد: ﴿عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ﴾.

استرجاع موجب دوری استرجاع‌ کننده از سخنان نامناسب و شکایت و مانع وسوسه‌های شیطان یا موجب دلداری و تسلی قلب، کاهش حزن و اندوه مصیبت دیده و نیز اشتغال به کاری مستحب و اظهار عقاید حق است. البته این آثار در صورتی است که استرجاع، تنها به زبان جاری نشود بلکه از صمیم قلب ادا گردد، به گونه‌ای که انسان درباره آنچه به خاطرش آفریده شده بیندیشد. یعنی شناخت خدای تعالی و کمال نفس انسانی و اینکه وی به سوی پروردگارش باز می‌گردد تا برای همیشه باقی بماند و اینکه از این دنیای فانی کوچ می‌کند و نعمت‌های خداوند را به یاد می‌آورد تا ببیند آنچه که به وی ارزانی داشته‌اند چندین برابر چیزی است که از دست داده و در نتیجه مصیبت‌ها بر او آسان می‌گردد و به آن راضی می‌شود.

جستارهای وابسته

• آیه استرجاع

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه استرجاع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
2. محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا

پانویس