دروغ در فقه سیاسی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دروغ است. دروغ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دروغ در قرآن - دروغ در فقه سیاسی - دروغ در فقه اسلامی - نفی دروغ در معارف و سیره نبوی - دروغ در معارف دعا و زیارات - نفی دروغ در معارف و سیره سجادی - دروغ در جامعه‌شناسی اسلامی - دروغ در خانواده - دروغ در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

در فقه، یک دسته از جرایم هستند که خداوند مجازات معین یا حد و تعزیر در این دنیا برای آنها مقرر نکرده است، در ادبیات شرعی به این جرایم، گناه و معصیت اطلاق می‌شود. دروغ، غیبت و تهمت از جمله این معاصی است و اینها تهدید عمیقی در امنیت اجتماعی به جا می‌گذارند. البته در فقه و شریعت، اساساً گناه عامل ناامنی است و انجام معروف، زمینه‌ساز امنیت در جامعه است. اساساً یکی از ویژگی‌های بهشت نیز وجود امنیت و آرامش در آن است که از عدم ارتکاب گناه توسط بهشتیان نشئت می‌گیرد.

دروغ یکی از کبایر است که در قرآن کریم بر آن وعده عذاب داده شده است. شیخ انصاری در مکاسب محرمه در این باره می‌نویسد: الكذب حرام بضرورة العقول و الأديان، و يدلّ عليه الأدلّة الأربعة: دروغ حرام است به ضرورت عقل و ادیان؛ بر حرمت آن ادله چهارگانه (کتاب، سنت، عقل و اجماع) دلالت می‌کند». ایشان در استدلال بر حرمت دروغ، روایات متعددی ذکر می‌کند؛ از جمله در روایت است که «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِيحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ»: «خداوند برای شر، قفل‌هایی قرار داده است و کلید آن قفل‌ها شراب است و دروغ بدتر از شراب است». در روایت دیگر از امام حسن عسکری(ع) آمده است: «جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ كُلُّهَا فِي بَيْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهَا الْكَذِبَ»؛ «همه خبائث در خانه واحدی قرار داده شده‌اند و کلید آن، دروغ است. بنابراین کلید همه خبائث و بدی‌ها لاجرم گناه کبیره دروغ است».

از امام علی(ع) نیز روایت است که فرمود: «إِنَّ الْكَذِبَ يَهْدِي إِلَى الْفُجُورِ وَ الْفُجُورَ يَهْدِي إِلَى النَّارِ»؛ «دروغ انسان را به سوی فجور سوق می‌دهد و فجور به سوی آتش می‌راند». امعان نظر در روایات فوق نشان می‌دهد کذب و دروغ عامل تهدیدهای جدی و عمیق در جامعه شمرده می‌شود؛ به طوری که آن را کلید خبائث، بدتر از شراب، هدایت‌کننده به فسق و فجور و آتش جهنم قلمداد می‌کند و با این تهدیدها که شارع در برابر گناه کبیره دروغ بیان می‌کند، فرهنگ‌سازی‌ای انجام می‌دهد تا زمینه‌های تهدید امنیت اجتماعی از بین برود.

البته با وجود حرمت شدید دروغ در فقه و آموزه‌های اسلامی، مواردی نیز هست که اجازه دروغ داده شده است؛ از جمله زمانی که از گفتن دروغ، قصد اصلاح و مصلحت داشته باشد؛ به طوری که در روایت است که «الْمُصْلِحُ لَيْسَ بِكَذَّابٍ‌»؛ «مصلح کذاب و دروغگو نیست». همچنین در صورتی که ضرورت و اضطرار ایجاب کند، دروغ گفتن جایز می‌شود و در این باره به این آیه که درباره عمار یاسر نازل شد، استناد کنند: ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ﴾ همچنین روایتی از امام معصوم(ع) که فرمود: «مَا مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ اللَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَيْهِ‌»؛ «هیچ چیزی (حکمی) نیست؛ مگر اینکه خداوند به خاطر اضطرار، حلال کرده است». یکی از ویژگی‌های اساسی جامعه امن و دارای مصونیت، اعتماد افراد به یکدیگر و آرامش خاطر از تهدید نشدن از قبل دیگران است؛ در حالی که دروغ به شدت این اعتماد بین آحاد جامعه را تضعیف و نابود می‌کند و زمینه‌ساز احساس ناامنی افراد در مال و جان و آبرویشان می‌شود.

منابع

1. نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت